Articulus II. Quomodo Arnobius alia evertat ethnicorum argumenta, quibus sacrificia diis suis esse facienda probare nitebantur; ubi de ritu quo iidem ethnici antequam templa adirent, corpus abluebant, et explicatur quid sit Bulba, Immissulus, Buteo, Solipuga, natrix, cominum, nasturcium, bulbus, cunila, et motacilla.

0636A

Vulgaris gentilium opinio, et magni, uti arbitrabantur, ponderis ad sacrificia diis facienda argumentum, hac fundatum erat vana persuasione, qua existimabant eos a sacrificantibus placari, atque illorum sedari iracundiam. Sed hanc opinationem Arnobius falsitatis evidentissime arguit (Arnob., lib. VII, pag. 214) . Nullus quippe in vero Deo esse potest irae motus, quippe qui belluis proximus, eorum tantum esse potest, qui mortales sunt, nec adhuc beati. Sed de 0636B ira Dei fusius in subsequenti dissertatione agendum (Dissert. in Lactant., cap. 15, art. I et seqq.)

Fac tamen nunc si velis, ait Arnobius, deos revera hominibus irasci, non inde eos sacrificiis mitigandos esse unquam conficies. Non enim antequam irati sint, sacrificium eis fieri debet. Tum enim, sicut feris, ne saeviant, esca objicitur, ita sacrificium futuram deorum iram cohiberet. Neque etiam diis jam ira inflammatis sacrificandum est. Nam praeterquam quod ab hominibus dii laedi nequeunt, nullis sane illi legibus unquam constituerunt quodnam ab hominibus praevaricatoribus, ne poenas laesi numinis darent, sacrum agendum erat. Deinde vero ab omni prorsus verisimilitudine abhorret illos porco, aut gallinula, aut aliis pecudibus immolatis, iram ponere, et injuriarum 0636C oblivisci. Criminum enim tam facile redimendorum hac spe data, cresceret dubio procul sceleratorum hominum multitudo. Quod quidem Porphyrius fusius eo probat (Porphyr. lib. II de Abst. animal., pag. 232 et seqq.) , quod hac ratione inductus quilibet improbus homo, credet factam sibi injuste etmale agendi potestatem: secus vero, si existimet sua tantum propter bona opera mercedem a diis accepturum.

Addit insuper Arnobius iniquum omnino videri, ut, pro reo et noxio homine innocens bestia occidatur. Simili argumento Porphyrius ostendit nullum animal gratitudinis causa, et ad gratias diis rependendas esse sacrificandum (Idem, ibid., pag. 163) . Qui namque pro accepto beneficio gratias agit, is non debet male quemquam immerito afficere nec pro noxio et criminis 0636D conscio homine ullum innocens animal.

Contra vero instabant adhuc ethnici, majorique voce clamabant ideo cuilibet deo hostias immolandas, ut res nobis tribuat prosperas, et adversas avertat. Sed haec ratio auctori nostro non videtur aliis firmior aut validior (Arnob., lib. VII, pag. 317, et seqq.) . Ethnicorum siquidem philosophorum eruditissimi praefracte docebant omnia fato fatalique, ut alibi vidimus, necessitate fieri. At inde aperte sequitur deos nihil penitus hominibus aut dare posse, aut prohibere, atque idcirco hostiis victimis, libationibus, et sacrificiis frustra fatigari (Dissert. in Minuc., c. 6, art. 4) .

Praeterea si dii prospera largiuntur, et adversa propellunt, cur innumeri homines, atque ii etiam, 0637A qui perpetuis sacrificiis aras onerant, ad extremas angustias orbitate, morbis, naufragiis, aliisque malis et infortuniis redacti sunt? Nonne omnium ingratissimi essent dii, si haec cum possint, nollent impedire, nihilque vellent piorum annuere postulatis?

At prius, inquies, hostiarum sanguine et sacrificiis comparanda et emenda sunt deorum beneficia. Quid ais, vir bone? Quod, amabo te, diis magis indignum, quam venalia habere benefacta, ac sine illis prodesse nemini? Quid vero, quod si sola hujuscemodi sacrificia prosint, certe homo dives, qui plura animalia magno quidem, sed si opes ejus respicias, modico pretio empta, diis mactabit, ab iis tanto majora, quanto minora pauper, qui exiguum aliquid, sibi tamen 0637B pro egestate maximum, offeret, beneficia accipere debebit? Quae autem major hac esse potest injuria et iniquitas? Eadem vero ratione, si duo populi secum bello decertantes, eadem omnino sacrificia faciant, tum dii illis opem, quam utique parem merentur, ferre numquam poterunt.

Verum ea sacrificia, aiebant ethnici, ad honorandos deos, amplificandamque eorum dignitatem recte instituta sunt. Sed id palam planeque negat Arnobius (Arnob., lib. VII, pag. 220 et seqq.) . Nam honorum dignitatumque attributio et incrementum in solis hominibus locum habet. Deus enimvero nullo prorsus modo dignitate, potentia, honoribus augeri potest. Quin etiam qui humanis, ait Arnobius, honoribus mactatur, id est Servio, Brissonio 0637C et aliis interpretibus, quasi magis augetur, illo inferior est, cujus augetur potentia (Serv., in lib. IV Aeneid., I, pag. 316, et Brisson., lib. I de Form. pag. 21) . At id, aut quid simile de Deo dicere vel cogitare impium est (Cic., fragm., pag. 16) .

Nos itaque Deum vere, ac maxime, et super caetera omnia honoramus et colimus; cum de ipso digne sentimus (Arnob., lib. VII, pag. 222) . Nihil quippe credimus in illo esse, quod solis conveniat mortalibus, aut ipsi extrinsecus, quo perturbari possit, adveniat. Palam quoque fatemur illum sua vi se perfectissime cognoscere, nec ullo unquam iracundiae, voluptatis, ambitionis, cupiditatis, aut quovis ejusce modi alio motu agitari.

Quis ergo non sine sibilo explodat ethnicos (Ibid.) , 0637D qui existimabant se non minimum diis suis tribuere honorem, si sacra quadam corporis lavatione prius abluerentur, quam ante illorum ora bovem, aut aliud animal occiderent illiusque effunderent sanguinem? Templa enimvero antequam adirent, ab omni labe se puros, ut ait Arnobius (Ibid.) , laulos, seu lavatos, castissimosque praestabant, aut potius se praestare arbitrabantur. De illo autem ethnicorum sese levandi more scripsit Cicero: «Castos Jubet lex adire ad deos, animo videlicet, in quo sunt omnia. Nec tollit castimoniam corporis: sed hoc oportet intelligi, cum multum animus corpori praestet, observaturque ut casto corpore adeatur, multo esse in animis servandum magis. Nam illud vel illud asaspersione aquae, vel dierum numero tollitur: animi 0638A labes nec diuturnitate vanescere, nec manibus ullis elui potest. (Cicer., lib. II, de Legib., pag. 335.) Testatum vero Macrobius facit communem hanc fuisse gentilium consuetudinem, sed aspersionem ab ablutione distinguit: «Constat enim, inquit, diis superis sacra facturum corporis ablutione purgari. Cum vero inferis litandum est, satis actum videtur, si aspersio sola contingit» (Macrob., lib. III Saturnal., cap. 1) . Multa ibi ille ex Virgilio, et longe plura Brissonius ex eodem poeta aliisque scriptoribus de hoc gentilium ritu retulere. Hos autem adire haud difficiliter poteris, sicut Tertullianum, ac Justinum etiam martyrem, qui ubi christianam religionem contra ethnicos tuetur, ibi scribit a daemonibus, 0638B qui lavationem ab Esaia propheta indictam cognoverant, effectum fuisse; ut gentiles templa sua ingresuri, se ipsos et aquae aspersione lustrarent, et toto etiam corpore lavarentur (Brisson., lib. I de Form., pag. 6 et seqq.; Tertull., lib. de Baptism., cap. 5; Justin., Apolog. II, seu I, p. 94 et seqq.) . Quapropter Lactantius, uti suo loco videbimus, eos corripit, propterea quod pie se sacrificasse existimarent, si antea laverint (Lactant., lib. V Institut., cap. 20, pag. 512) .

Sed haec sacrificiis praemissa lavatio, seu ablutio, aut aspersio non efficiebat, ut caesarum hostiarum sanguine, et putoribus, quos nec ipsi sacrificantes, sicut auctor noster recte arguit (Arnob., lib. VII, pag. 222) , ferre poterant dii honorarentur. Neque 0638C dixeris a Cicerone citatis legibus cum corporis lavatione castum animum requiri. Nam nihil de illa curabant gentiles. Quo autem modo castus esse poterat eorum animus, qui diis omni, uti venditabant, effrenatissimae libidinis et impudicitiae genere contaminatis ea quae diximus, faciebant sacrificia?

Praeterea vero, si sacrificatis animalibus honos diis redditur, cur ethnicis iis non mactabant elephantos, ursos, canes, belbas, codex ms. regius belluas, littera u. pro b. more solito posita (Ibid., pag. 223) . Belba autem idem significat atque hyaena, quemadmodum epistolae a Barnaba scriptae interpres pseudo-Clemens, Capitolinus et Cotelerius observarunt (Barnab., Epist., num. 10; Clem., lib. VIII Recognit., § 25; Capitol., sub fin., Gordi 3; Coteler., 0638D in citat. epist. Barnab.) . Cur etiam ethnici non immolabant Immissulum et Puteones, qui teste Plinio, Aldrovando, et aliis quaedam erant avium genera; cur nec solifugas seu solipugas, seu bestiolas maleficas, quae cum sol ardentior est, tum acrius pungunt; cur nec natrices, seu serpentes, venenum in aquam fundentes, de quibus idem Plinius, Solinus, Lucanus, Isidorus, Cicero, Columella, et nos alibi (Plin., lib. XVIII Natur. hist., cap. 7 et 8; idem, lib. VIII, cap. 30; lib. XXII cap. ult.; lib. XXIX, cap. 4; Solin., cap. 4, pag. 18; Lucan., lib. IX, vers. 837; Isidor., lib. XII Orig., cap. 4; Cicer., lib. IV acad. Quaest., pag. 33; Columel., lib. I, cap. 5) .

Respondebant gentiles, ut debitus diis honos tribuatur, 0639A ea esse sacrificanda, quae illi ad vitam sustentandam nobis suppeditarunt. Ergo, inquit auctor noster, sacrificandum est eis, cuminum, cujus, praeter alios meminit Plinius (Plin., lib. XIX Hist. nat., cap. 8, pag. 613) , vel nasturcium, ab eo quoque memoratum, et quo, ut testatur, Cicero, Persae vesci solebant; vel bulbos, ab Ovidio, et Martiale (Plin., ibid., pag. 611; Cic., lib. de Finib., p. 66, et lib. V Tuscul., pag. 192; Ovid., sub fine lib. Remed. amor.; Martial., lib. III, Epigr. 34) decantatos, quorum natura, teste Plinio, siseri et pastinacae proxima est; vel ocinum, seu ocymum, ocinam et ozina, de quo praeter jam laudatum Plinium Varro, Cato, et Theophrastus (Plin., lib. cit., pag. 591; idem, lib. XIX, cap. 8, pag. 611; Varr. de Re rust., lib. I, cap. 31; 0639B Cato, de Re rustic., cap. 54; Theophr., lib. VII de Plant., cap. 3) vel cumilam bubulam, cujus plurimas utilitates describunt Plinius, Columella, et Salmasius (Plin., lib. XIX, cap. 8, et lib. XX, cap. 15; Columel., lib. XVI de Re rustic., cap. 13; Salmas., in Solin., pag. 1275 et seqq.) .

Urget ethnicos (Arnob., lib. VII, pag. 224 et seqq.) Arnobius: Si canes, asini, porci, motacillae, aves scilicet, quae attestante (Varr., lib. IV de Ling. lat., pag. 19) Varrone, caudam semper movent, si hirundines, accepto aliquo humanitatis sensu, crederent deos nos esse, nobisque sacra facere vellent, numquid honori duceremus ab illis muscas, formicas, stercora, aliaque, quibus aluntur, nobis sacrificari? Atqui dii mactatis taurorum, aliorumque 0639C animalium, quae mox putrescunt, corporibus non magis honorantur.

Verum aliquis nos hic morabitur, ac redarguet nullius momenti esse illud Arnobii argumentum; quandoquidem Judaei Deo vero oves, boves, ac plura alia animalia mactabant. Atqui haec sacrificia illi grata erant, immo ab ipso imperata, atque idcirco in ejus facta honorem. Sed qui haec objiciet eo ipso, quo fatetur illa ab ipso Deo praescripta fuisse, solvit nodum, si quis sit, propositae a se difficultatis. Jam enim supra ostendimus (Supr., cap. 8, art. 4) , et paulo post dicetur, omnia ethnicorum, quodlibet diis suis immolantium, sacrificia idcirco ab Arnobio reprobari, quia nulla prorsus eorumdem deorum, qui utique nulli erant, lege constituta unquam fuerunt. 0639D Contra autem Judaei vero Deo, sicuti praeceperat sacrificantes, eum hisce sacrificiis honorabant? Nonne enim qui jubenti obtemperat, eo ipso debitum illi tribuit honorem?

Praeterea plurimis antiquis Ecclesiae Patribus, ac recentioribus theologis nostris visum est sacrificia Judaeis a Deo praescripta fuisse, non quidem potissimum ut iis honoraretur, sed ne ipsi Judaei in idololatriae, ad quam propensissimi erant, scelus dilaberentur. Denique Arnobius, ethnicorum responsa iis in primis refellit rationum momentis, quibus illi se ad diis suis sacrificandum inductos esse jactitabant. Caeterum etsi singula hanc aliamve in rem ab eo proposita, non ejusdem roboris quibusdam 0640A videri possint; nemo tamen diffitebitur iis omnibus secum compositis, atque conjunctis superstitiosa gentilium sacrificia plane penitusque subverti. Ad alia itaque, si lubet, excutienda veniamus.