Articulus IV. Quomodo Arnobius diis non esse sacrificandum demonstret ex ipsis rebus, quae in sacrificiis adhibebantur, ubi explicatur quid sit farcimen, apexabo, hirciae, silicernium, longavo, taedae, taeniae, polimina, plasea, siligo, fitilla, frumen, africia, gratilla, catumeum, conspolium, cubula, libum, caro strebula, pulpamenta, salsamina quadrimis copulata frugibus, far pium, feudicae, rumae, seu aerumnae, gurgulio, ruminatoria saecula, augmentum, magmentum, velamen sanguinum, praesiciae, ac quomodo Auctor noster ostendat haec in sacrificiis frustra adoleri.

0642A

Praeter hostias et victimas, ea adhuc pleraque omnia, quae in sacrificiis adhibebantur, aliud Arnobio subministrant argumentum, quo illa penitus tollenda esse apertissime demonstrat. Ethnici quippe varia diis suis offerebant farciminum, liborum, pultium, et fitillarum genera, quae diis non solum indigna, «sed 0642B quibus,» auctoris nostri eos alloquentis verba sunt, «nomina indidistis obscura, vulgoque ut essent augustiora fecistis,» et ut paulo ante dixerat, «magorum cohaerentia disciplinis (Arnob., l. VII, p. 229 et seqq.) .» Quid autem haec ultima verba significent, non una est eruditorum opinio. Quidam enim putant ea nomina dici, magorum cohaerentia disciplinis; quia tenebrosa et obscura erant, et iis similia, quibus magi utebantur. Sed contendit Salmasius nihil esse Arnobii menti magis contrarium (Salmas., exercitat. in Solin., p. 128) . Censet itaque Arnobium de variis farciminum liborumque, generibusque loqui, quae ab eo dicuntur magorum disciplinis cohaerentia; quoniam magi non solida, et illibata taurorum viscera diis concremabant, sed omentorum duntaxat partes 0642C et prosicias. Vide autem utrum haec opinio confirmari possit his Strabonis de Persarum sacrificio verbis, quae sic latine sonant, Xilandro interprete: «Sacrificant in loco mundo cum imprecationibus, et coronatam hostiam statuunt. Ubi magus, qui sacrificium enarrat, carnes in portiones distribuit, sua quisque accepta, abeunt, nulla parte diis relicta . . . Dicunt enim deum nihil velle, praeter hostiae animam: quidam, ut fertur, omenti partem igni imponunt» (Stra., l. XV Geogr., p. 532) . Sed si eo sensu magicis disciplinis cohaerebant, quid vetat quominus Arnobius dixerit haec eadem verba nefandis iisdem disciplinis cohaerere sua obscuritate, qua sicut magica, vel magicis similia, ita vulgo augustiora fieri credebantur.

0642D Ut ut sit, longam auctor noster horum seriem texuit verborum, quae pleraque cum multis non satis forsitan nota sint, a nobis non sine aliqua, si fieri queat, explicatione atque enodatione debent praetermitti (Arn., l. VII, p. 229) . Primum itaque ab eo memoratur, «Farcimen, sive caro concisa,» inquit Isidorus, «et minuta, et inde farcimen dictum, quod ea intestinum farciatur, hoc est, impleatur, cum aliarum rerum commixtione (Isidor., l. XX Orig., c. 20) .» Varro autem: «Afartum farcimina in extis appellata, a quo quod in eo tenuissimum intestinum fartum» (Varro, l. IV de Ling. latin., p. 28) . Itaque farcimen intestinum est concisa minute carne aliaque fartura oppletum et fartum, cujus conficiendi 0643A varios Apicius modos descripsit (Apicius., l. II de Recoquin., c. 5) .

Apexabo, sive ut in ms. cod. regio legitur (Arn., loc. cit.) , Apexaones, una farciminis pars erat, cujus haec apud laudatum Varronem mentio: «Quod in hoc,» inquit, «farcimine summo quiddam eminet, ut in capite apex eminet, apexabo dicta» (Varr., Ibid.) .

Hirciae sive Ircei, ut scribit Festus, quoddam adhuc erant genus farciminis in sacrificiis adhibiti (Festus, ad verb. Ircei) .

Silicernium, quidam dictum censent a silice, atque eo nomine senem decrepitum, incurvum, ac silices cernentem vocari. At significat etiam coenam, quae, ut ait Donatus, «infertur diis Manibus, quod eam 0643B silentes cernant, id est, umbrae possideant: vel quod qui haec inferunt, cernant tantum, neque degustent. Nam de his, quae libantur inferis, quisquis comederit, aut biberit, funestatur. (Donat., in Terent. Adelph., act. 4, scen. 2, in fin.) Nonius vero primam explicationem explodit, et secundam his comprobat verbis: «Silicernium pessime intelligentes ita posuisse Terentium putant, quod incurvitate silices cernat senex. Silicernium est proprie convivium funebre, quod senibus exhibetur.» Atque eodem significatu accipitur a Tertulliano, qui silicernium cum Jovis epulo componit (Tertullian., Apolog., cap. 13; Fest., ad verb. Silicernium) .

Tertio tandem Paulus, et Verrius, a Festo laudatus, observant silicernium significare quoddam farciminis 0643C genus, quo familia ob alicujus mortem purgari solebat. Eo autem sensu ab Arnobio nostro sumi inde colligitur, quia de variis farciminum speciebus disputat.

Longavi, ms. cod. reg. longaevi, corrupte, melius longavo, vel longano. Nam ab Apicio scriptum legimus: «Longanones porcinos fartos ex jure Tarentino coctos concisos» (Arn., l. VII, p. 229; Apicius., l. IV de Re coquin., c. 2) . Quidam autem putant longanon esse intestinum rectum. Sed Varro censet tertium esse «fartum, quod longius quam duo hila» (Varr., l. IV de Ling. lat., p. 28) . Recte quidem, et satis apposite ad mentem Arnobii, qui haec quatuor, a nobis memorata, declarat esse «farciminum genera, hirquino,» sive hirci, «alia sanguine, comminutis 0643D alia inculcata pulmonibus,» id est, vehementer insinuata, atque, uti diximus, infarta. Vides sane inter quatuor illa farcimina non magnum profecto, ac nominis potius, quam rei esse discrimen. Nam alia, inquit, hirci sanguine, quem nonnulli sanguiculum vocant, alia imminutis pulmonibus confarta erant. Tacet autem cujus animalis, nisi subaudiri velit hirci de cujus sanguine ibi loquitur. Fortassis etiam nobis subintelligendum reliquit duo priora hirci, et posteriora facta fuisse comminutis ejus pulmonibus. Turnebulum praeterea, si lubet et vacat, consule» (Turn., XXII Advers., c. 6) .

Pergit Arnobius: «Quid taedae, quid taeniae (ms. cod. naeniae) quid offae, non vulgi, sed quibus est nomen 0644A appellatione penitae» (Arn., l. VII, p. 229 et seqq) . Sed haec et subsequentia verba librarii imperitia foede corrupta sunt. Quamobrem aliquis ibi legi voluit tuceta, quibus escae regiae, ut ait Fulgentius, significantur (Ful., de Voc. anti. sub fin.) .

Verum haec nihil faciunt ad auctoris nostri propositum. Salmasius autem emendandum suspicatur, quid taxiae? quid naeniae? ibique nos admonet nomine taxea, seu taxia, unde ab indocto librario taedae, scriptum opinatur, idem significari atque arvina et lardo (Salmas., exercitat. in Solin., p. 128) . An vero scopum ille attigerit, conjicere poteris ex data ibidem illius nominis ab Arnobio hac explicatione: «Primum in exiguas,» inquit, «arvina est miculas catillaminum insecta de more» (Arn., l. VII, p. 230) . In 0644B ms. codice regio legimus, catillaminuam, in quibusdam editis, at illa minutim, in aliis, et ilia minutim. Primam autem lectionem a vera propius abesse inde liquet, quod librario latinae linguae ignaro proclive fuit unam litteram nomini sibi incognito addere. Catillamina autem, et alio Arnobii in libro (Ibid., et l. II, p. 73) , Castellamenta lucanica, quaedam adhuc farciminis species sunt, quae etiam longe notiori botulorum nomine nuncupabantur. Sensus itaque illius est arvinam, seu sebum inter animalis cutem et viscera interjectum, minutissimas in partes divisum, atque in botulorum formam compositum, sacrificiis deorum adoleri (Ibid., p. 229) . De lucanicis haud semel Martialis, atque in hoc potissimum epigrammate:

0644C Filia Picenae venio Lucanica porcae:
Pultibus hinc niveis grata corona datur. (Martial., lib. XIII, epigr. 35; et lib. IV, epigr. 46.)
Sed de his nos plura sub finem hujus dissertationis. Secundum botulorum, sive ejusmodi farciminum, genus in manuscripto codice et antiquis editionibus appellatur naeniae (Arn., l. VII, p. 229) . Sed ultimae editioni praepositus, Scaligeri conjecturam secutus, scribi maluit taeniae. Hujus tamen correctionis immemor, cum caeteris editionibus, et codice nostro manuscripto paulo post nomen naenias retinuit. At etiamsi de hac lectione non constaret, nobis sane sufficit tradita ab ipsomet auctore haec illius explicatio: «Quod in secundo situm est, intestini est porrectio, per quam proluvies editur succis exsiccata 0644D vitalibus,» sive brevius colon, aut intestinum rectum (Ibid., p. 231) . Nonnulli autem probari posse putant nomine naenia, illud significari his Plauti versibus:

Si tibi est machaera, et nobis vervina domi est,
Qua quidem te faciam, si me irritaveris,
Confossiorem soricina naenia. (Plautus, Bacchilid., Act. IV, scen. 8.)
id est, juxta quorumdam interpretationem, te magis confossum faciam, quam Soricis in muscipula deprehensi, et certa quadam machinatione perfossi intestinum.

Dehinc ab auctore nostro memorantur «offa penita,» quae ipso enarrante, «est cum particula visceris 0645A cauda pecoris amputata» (Arn, l. VII, p. 230) . At antiqui, uti Festus et Paulus aiunt, «penem codam vocabant: a qua antiquitate etiamnum offa porcina cum cauda in coenis puris offa penita vocatur.» ( Festus et Paul., ad verba Penis et Penita). Addidit Festus: «Penitam offam Naevius appellat absegmen carnis cum cauda.» Plautus vero dicit:

Aufer illam offam penitam: probus hic conger frigidus. (Plaut., Mil. glorios., Act. III, scen. 1.)

At dictu omnino absurdum est, ait Arnobius, diis gratas esse hasce naenias offasque penitas, nec «prius iras atque animos ponere, nisi sibi adoleri paratas conspexerint naenias offasque redemptas» (Arn., l. VII, p. 231) . Sed quid, inquies, sibi vult hoc ultimo nomine redemptas? Potius enim dicere debuisset 0645B redemptrices, quibus videlicet ethnici, sicut ipse ibidem argumentatur, deorum gratiam se redimere existimabant. Nam ibidem dixit, dii ut prosint testiculis pecudum redimuntur. Sed quid statuas contra unicum, qui superest, codicem? Quid vero, si Arnobius has offas redemptas vocaverit, quas plerique omnes diis libandas emerant?

Sed vide, quaeso, quousque processerit gentilium superstitio. Diis suis offerebant non solum caudas animalium, sed etiam polimina. Ne quis autem nesciret, quid ea sint, ac quantum indigna, quae illis offerrentur, haec auctor noster sic describit: «Sunt ea, quae nos proles verecundius dicimus; a vulgaribus autem adsolent cognomine testium nuncupari» (Ibid. p. 220) . Eadem itaque erant ac polimenta, quae 0645C Verrius, Festus, ac deinde Paulus hunc explicant in modum: «Antiqui dicebant testiculos pecorum, cum eos castrabant, a politione segetum, aut vestimentorum, quod similiter atque illa curentur» ( Festus et Paul., ad verba Polimenta). Explodit quidem hanc etymologiam Scaliger, aliamque profert, sed quae ab alio vicissim exploditur (Scal., in lib. IV de Ling. lat., p. 41) . Quia vero nihil haec ad nostrum propositum conducunt, satis erit animadvertisse polimina non alia esse, ac polimenta, quae notantur hoc Plauti carmine:

Aut polimenta porcina, aut aliquid ad eum modum. (Plaut., Man., act. I, scen., 3.)

Ethnicis adhuc Arnobius objicit oblatum diis omentum, graece ἐπίπλοον. Membrana autem est tenuis et 0645D pinguis, qua inferiores ventris partes teguntur, et intestinorum involvuntur anfractus. Antea vero, Omentorum membranulae, ab illo nuncupantur, de quibus legere poteris Persium, Plinium, et Isidorum (Arn., loc. cit., et l. III, p. 107; Pers., satir. 2, vers. 47; Plin., lib. II Hist. natur., c. 37, p. 574; Isidor., lib. II Orig., c. 1) .

Ab auctore deinde nostro palasea, sive sicut a quibusdam vocabatur «plasea,» sic definitur, «cauda bovis siligine et sanguine delibuta» (Arn., l. VII, p. 230) . At siligo est farina ex optimo tritico exactissime a furfuribus repurgata. Unde hic Juvenalis de pane versus:

Sed tener et niveus, mollique siligine factus,
0646A Servatur domino. (Juvenal., satir. 5, vers. 69.)
Plura de siligine Seneca, Plinius, Isidorus. Plasea itaque erat cauda bovis, optima, niveaque farina et sanguine delibuta (Senec., epist. 119 et 123, p. 226 et 232; Plin., lib. XVIII, c. 8, p. 462; Isidor., l. XIX Origin., c. 3) .

Tum deinde Arnobius: Quid in deorum sacrificiis juvant, Fitilla, frumen, quae quidem diversa erant pultium genera. Plinius enim haud obscure significat, frictillam, seu, ut alii scribunt, fritillam, quoddam esse pultis genus, in sacris adhibitum. Haec quippe ipsa sunt ejus verba: «Et hodie sacra prisca atque natalium pulte fritilla conficiuntur; videturque tam puls ignota Graeciae, quam Italiae polenta.» Hieronymus 0646B autem Joviniano vitio vertit, quod ad popinas et fritillas se conferret. Quo quidem verbo fritillas, si tamen genuinum est, pultes delicatas intelligit. Videsis Scaligeri in Varronem animadversiones (Arnob., lib. VII, p. 230; Plin., lib. XVIII Natur. hist., c. 8, p. 561; Hieronym., lib. I, in Jovinian.; Scalig., in lib. V; Varr., de Ling. latin., p. 82) .

Frumen vero quemadmodum Donatus, Servius, Isidorus docent, est eminens aut summa gulae pars, per quam lingua cibum in ventrem demittit (Donat. in Terent. Adelph., act. V, scen. 8, et Phormi., act. II, scen. 2; Servius in Virg., lib. I Georg., pag. 66, et lib. I Aeneid., pag. 181; Isidor., lib. XX Orig., cap. 2) . Donatus vero verbum fruor, et Servius nomen frumentum a frumine facta esse arbitrantur. 0646C Quid ergo mirum, si ab aliis ad significandum aliquod pultis genus usurpatum fuerit? De pultibus porro videsis Apicium (Donat. in Terent. Eunuch., act. IV, scen. 7; Apic., libr. V de Re coquin., cap. 1) .

Sed haec, ait Arnobius, ethnicos, diis suis sacrificantes, non magis juvabant, quam africia gratilla, catumeum, conspolium, cubula, quae quidem liborum species esse satis perspicue significat (Arnob., lib. VII, pag. 239) . Libum autem a Libero, seu Baccho dictum fuisse Ovidius his carminibus canit:

Nomine ab auctoris ducunt libamina nomen
Libaque, quod sacris pars datur inde focis.
Liba deo faciunt, succis quia dulcibus ille
Gaudet, et a Baccho mella reperta ferant. (Ovid., lib. III Fastor., § 10.)
At Varro, cui alii suffragantur, hoc nomen inde 0646D ductum putat, quod libandi causa fiat. Alibi vero scripsit: Libum, quod libaretur, priusquam esset, seu essent, ut erat coctum, id est, quod coctum prius libabatur, quam illud comedissent (Varr., lib. VI de Ling. lat., pag. 80; Ibid., lib. I, pag. 26, et seqq.) .

Quae vero liba sint, et quibus ex rebus fierent, sic explicat Servius: Liba sunt placentae de farre, melle, et oleo, sacris apta. Nec semel hoc dixit, sed prius asseruerat liba esse placentas (Serv., in Virgil., lib. VII Aeneid., vers. 108; idem, in eclog. 7, vers. 33) . Cato tamen placentam a libo distinguit, aitque libum fieri ex caseo, farina siliginea, sive similagine et ovo uno, quibus bene permistis, et subjecto folio, leniter coquuntur (Cato, de Re rustic., cap. 54 et 76) . Tum 0647A deinde docet quomodo placenta fiat ex farina siliginea, alica prima, aquae infusa, recenti caseo ovillo, melle bono, quibus inter se commistis, et lauri foliis suppositis, placenta componitur, bene et otiose percoquenda. Sed haec libi et placentae tanta, uti vides, non est differentia, quin ad unum idemque genus nequeant referri. Magis quippe a Catone explicatur quo fiant modo, quam utrum re ipsa inter se discrepent. Quamobrem Isidorus: «Placentae,» inquit, «sunt, quae fiunt ex farre, quas alii liba dicunt, eo quod libeant, et placeant» (Isidor., lib. XX Orig., cap. 2) .

Caeterum quamvis libum et placenta parum adeo inter se discreparent, si Cato tamen ea distinxit, nihil profecto prohibere videtur, quominus ab Arnobio 0647B distincta fuerint alia, non multum a se invicem diversa liborum genera, quae ab illo: Africia, gratilla, catumeum, conspolium, et cubula vocantur (Arnob., lib. VII, pag. 230) . Non aliud enim inter illa omnia discrimen intercessisse videtur, nisi ex materia, et ratione qua fieri solebant. Suum autem nomen vel inde, vel a loco, ubi primum facta sunt, vel a diversa sua forma et figura acceperunt. Nostra autem scire parum interest unde derivata sint haec nomina, aut quid revera significent, sed quanta insulsitate gentiles haec fictitiis diis suis, quasi esurientibus libaverint.

Multa alia, aeque ridicula, Arnobius consulto omittit (Ibid.) , aitque sibi non placuisse carnem strebulam nominare, quae taurorum coxendicibus demitur. 0647C At, Festo si credimus, hoc nomen ab Umbriae populis ortum habuit; quia illis magis quam Romanis usitatum erat ( Festus, ad Strebula). Observatum siquidem ab eo legimus: «Strebula. Umbrico nomine Plautus appellat coxendices hostiarum, quas graeci μηρία dicunt, quae in altaria imponi solebant, ut Plautus ait in Frivolaria.» Nulli itaque dubium esse potest, quin ea caro in ethnicorum sacris adhiberetur. Nam et Pollux ubi varias loquendi formulas ad sacra pertinentes recenset, hanc memorat μηρία ἐπιθεῖναι (Pollux Onomast., lib. I, § 14, cap. 1, pag. 8) , coxendices imponere. Ad id autem facere nonnullis videtur hic, tametsi corruptus a librariis, Varronis locus, ubi diversas Plauti comoedias citat: «In Cestione, cerastibola, ut de lumbo obcoenabis. 0647D Cerastibola Opilius scribit circum coxendices sunt nobis: id graecum est ab hujus loci versura» (Varr., lib. VI de Ling. lat., pag. 83) . Ibi enim legendum putant caro strebula, de qua auctor noster disserit. Videsis Scaligeri in haec Varronis verba annotationes, ac si velis, Turnebi Adversaria (Turneb., lib. XXIII, cap. 18) .

Dehinc vero Arnobius: «Nec placet,» inquit, «nominare pulpamenta non assa, quae in verubus exta sunt, animata prius et torrefacta carbonibus» (Arnob., lib. VII, pag. 230) . Sed hujus textus obscuritas illum ab imperito; aut oscitante librario adulteratum esse satis ostendit. Quapropter ut lux aliqua, is fieri queat, ei afferatur, observare juvat, pulpamentum, 0648A a pulpa proculdubio derivari. Pulpa autem, uti animadvertit Donatus, «proprie ea est caro, quae manducatur, eo quod pulsetur, et conscindatur.» Isidorus vero: «Pulpa,» inquit, «dicta, quia cum pulte olim commixta vescebatur.» Sed alibi, et, ut multis videtur, melius: «Pulpa est caro sine pinguedine, dicta, quod palpitet; resilit enim saepe. Hanc plerique et viscum vocant, quod glutinosa sit» (Donat., in Terent. Hecyr., act. III, scen. 4; Isidor., lib. XI Origin., cap. 1 et libr. XX, cap. 2) .

His ita observatis, particula negativa non in Arnobii textu nobis suo loco mota apparet, et reponenda ante nomen pulpamenta, atque ante verbum exta aut subaudienda, aut iterum collocanda; ita ut sic scribatur: Non placet nominare carnem Strebulam, . . . . . . 0648B non pulpamenta assa, quae in verubus sunt: non exta animata, etc. Sic enim apertus erit hic Arnobii sensus: In sacrificiis frustra adoleri assa in verubus pulpamenta, hoc est, molles et delicatas carnis sine pinguedine partes, quae suam propter mollitiem palpitant. Frustra etiam litari animalium exta, prius animata, et carbonibus torrefacta, quae quidem non in verubus, sed succensis tantum carbonibus torreri poterant. Ea autem diis oblata fuisse si dubites, certiorem Festus te faciet, qui inde nomen suum sortita esse existimat: «Exta,» ait, «dicta quod ea diis prosecentur, quae maxime extant, eminentque.» ( Festus, ad verb. Exta.)

Addit Arnobius: «Non salsamina, quae sunt una commixtio quadrinis copulata frugibus» (Arnob., 0648C lib. VII, pag. 230) . Nonne vero his verbis salsas fruges intelligit, quas in sacrificiis ethnici adhibebant? Sinon quippe apud Virgilium haec dixisse fertur:

Jamque dies infanda aderat, mihi sacra parari,
Et salsae fruges. (Virgil., lib. II Aeneid., vers. 129.)
Plinius autem docet a Numa rege institutum «Deos fruge colere, et mola salsa supplicare.» Servius vero in citatos Virgilii versus observat sal et far dici molam salsam, quam Plinius in omnibus sacrificiis, et eam solam a pauperibus hominibus litatam affirmat (Plin., lib. XVIII Hist. natur., cap. 2, pag. 473; Prolog., lib. I, pag. 5, et lib. XXXI, cap. 7, pag. 809) . Sed Tibulus ab omnibus utrumque far et sal saepius adhibitum canit:

0648D Et vanum metuens hominum genus, omnia noctis
Farre pio placant, et saliente sale. (Tibull., lib. XIII, eleg. 4.)
Quomodo autem, a quibus, et quo tempore mola salsa fieret describit Servius, quem consule. Arnobius porro declarat esse quadrinarum seu quatuor frugum commixtionem. At Virgilius citato jam carmine plures indefinite fruges memorat (Serv., in Virgil. eclog. 8, pag. 46) .

Vult quoque Arnobius rejici fendicas, seu ut aliqui legendum putant feudicas (Arnob., lib. VII, pag. 230) . Ex variis autem nominibus ab illo recensitis, hoc nonnulli unum esse putant, quod nunc ignoratur. 0649A Alii opinantur, illud a verbo findo ortum, quia fendicae ex fissis carnibus factae erant. Verum ipsemet auctor, quid sint fendicae his edisserit verbis: Quae et ipsae sunt hirae (Ms. cod. et aliae edit. dirae, sed mendose), quas plebis oratio ilia (Ms. codices et quidam editi illa, sed legendum hilla) solet, cum eloquitur, nuncupare. Hira autem a Festo ( ad verb. Hira) sic definitur: Hira, quae diminutive dicitur hilla, quam graeci dicunt νῆστιν, intestinum est, quod jejunum vocant: Macrobius vero tria intestina esse docet, quorum primum dissipium, alias disseptum nuncupatur, et a graecis διάφραγμα: secundum medium μεσεντέριον, et tertium: quod veteres hiram vocaverunt, habeturque praecipuum intestinorum omnium, et cibi retrimenta deducit (Macrob., lib. I, in Somn. Scip., cap. 6, 0649B pag. 44) . Arnobius itaque dixit fendicas easdem esse ac hiras, quae nomine plebeio vocabantur hillae, nihilque aliud sunt, quam intestinum jejunum.

Quemadmodum autem Arnobius fendicas et hiras sacrificiis adhibendas esse negat, ita et «Oerumnas, quae sunt,» inquit, «prima in gurgulionibus capita, qua dejicere cibos, et referre natura est ruminatoribus saeculis.» (Arnob., lib. VII, pag. 230.) At constat sane ibi ab imperito librario depravatum esse nomen Oerumnas, ac legendum rumas. Ubi enim Arnobius ipse eadem nomina paulo post repetit (ibid., pag. 231) , ibi rumis constanter in manuscripto codice regio, omnibusque editionibus legitur.

Ruma autem duplici sensu a variis auctoribus accipitur. Nam «Rumam,» ut ait Nonius Marcellus, cui 0649C Varro, Festus, et Plinius adstipulantur, «veteres mammam dixerunt.» (Non. Marcell., de propriet. serm., cap. 2; Varr., lib. II de Re rust., cap. 1 et 11; Fest., ad verb. Ruminalem; Plin., lib. XV Natur. hist., cap. 18, pag. 198.) Sed in Plinii textu rumen pro ruma legimus. Alio autem sensu ruma, seu rumen et rumis significat cavum gutturis locum, sive ut Auctor noster loquitur gurgulionis caput, quo certa quaedam animalia cibos revocant et ruminant. Hinc Festus: «Rumen est pars colli, qua esca devoratur, unde rumare dicebatur, quod nunc ruminare» ( Festus, loc. cit.). Servius vero: «Ruminatio dicta a ruma, eminente gutturis parte, per quam demissus cibus a certis revocatur animalibus» (Serv. ad Virgil. Eclog. 6, pag. 33) . De gurgulione porro, et 0649D ruma, seu rumine, haec Isidorus observat: «Gurgulio a gutture nomen trahit, cujus meatus ad os et nares pertendit, habens viam, qua vox ad linguam transmittitur, ut possit verba collidere. Unde et garrire dicimus. Rumen proximum gurgulioni, quo cibus et potio devoratur. Hinc bestiae, quae cibos revocant ac remandunt, ruminare dicuntur.» (Isid., lib. XI Orig., cap. 1.) Rursum autem Servius alibi dixit: «Curculio. Varro ait hoc nomen per antistichon dictum, quasi gurgulio, quoniam pene nihil est nisi guttur» (Serv. ad Virg., lib. I Georg., pag. 75) .

Quivis porro ex dictis facile intelliget his Arnobii verbis, ruminatoribus saeculis, significari ea omnia animalia, quae ruminant. Nomen enim secula vel 0650A secla, eo significatu a Lucretio haud semel usurpatur. Alicubi enim cecinit:

Secla ferarum. (Lucret., lib. II, vers. 1075.)
id est, belluarum genera. Et paulo post:

Quin cujusque sient secli permultaque eodem
Sint genere, in primis animalibus, indice mente. (Id., vers. 1078.)
At nomen illud saepius hac significatione ab illo, et aliis accipitur, quam ut id longiori probatione indigeat.

Quid tum deinde auctor noster? «Non magmenta,» inquit, «non augmina, non mille species vel farciminum, vel fitillarum» (Arnob., lib. VII, pag. 230) . Et ita quidem in ultima editione, in caeteris vero 0650B omnibus, et manuscripto regio codice, velamen sanguinum, vel fitillarum. Quid sit autem magmentum et augmentum, his disces Varronis verbis: «Augmentum, quod ex immolata hostia desectum in jecore imponendo augendi causa. Magmentum, a magis, quod ad religionem magis pertinet. Itaque propter hoc montana fana constituta locis certis, quo id imponeretur matae, ab eo quod graeci μάτιας καὶ μάπιας.» (Varr., lib. IV de Ling. lat., pag. 28) . Quem in locum animadvertit Scaliger magmentum esse dapem, quae a rusticis Jano, Silvano, Marti, Jovi Dapali, et aliis profanabatur. Salmasius autem nos monet corruptum esse Varronis textum, et ex veteri codice ita emendandum: «Itaque propter hoc magmentaria cana constituta locis certis, quo id imponeretur» 0650C (Salmas., exercitat. in Solin., pag. 129) . Cana vero magmentaria putat esse canistra vel lances, quibus magmenta in aras inferenda imponebantur. Videsis, quae ab Turnebo, et Brissonio de magmento adnotata sunt (Turneb., lib. XXII Advers., cap. 6; Brisson., lib. I de Form., pag. 126 et seqq.) .

Pro corruptis tandem his, ut diximus, Arnobii verbis, velamen sanguinum, ultimae librorum ejus editioni praefectus propria auctoritate substituit, velfarciminum, haud dubie quia de iis paulo ante memoratis Arnobium agere opinabatur. Sed poterat quidem notari haec conjectura, sed non idcirco textus tam audacter immutari debuit. Quidam vero primum illud verbum velamen, sic dividendum censent, vel amen, nosque admonent illud ibi idem sonare, atque 0650D apud Hesychium εἶδος πλακοῦντος, speciem placentarum. Sed quid, quaeso, ibi significabit subsequens nomen sanguinum? Quid cum placentis commune habet? Alii porro arbitrantur amen, idem significare atque amentum, sive lorum, et vinculum. Verum ostendere debebant quid amen, vel amenta sanguinum facere poterant ad Arnobii de magmentis, augminibus, et fitillis propositum. Satius est igitur rotunde fateri corrupta esse haec duo nomina velamen sanguinum, atque ex alio emendatiori codice quaerendam esse veram auctoris nostri lectionem. Si conjecturis tamen indulgere liceret, suspicaremur ibi scriptum ab illo vel salsaminum. Nam ibi dicta repetit, ac paulo ante salsamina dixerat. Sed acutioribus, 0651A qui meliora viderint, facilem praebebimus assensum.

Addit Arnobius frustra fingi gratas diis esse, omnes has partes, quas illi proficias, (in Ms. cod. praesicias) vocabant (Arnob., lib. VII, pag. 231) . At prosiciae seu prosicies et prosicium erant exta animalium secta, vel prosectae eorum partes, quae aris inferebantur. Narrat autem Solinus eos, qui in Vulcano colle sacris operantur, cum proscias intulerunt, si sacrum probetur, sarmenta licet viridia, ab ipso numine, ac nullo inflagrante halitu accendi (Solin., Polyhist., cap. 5, pag. 20) . Plura autem de prosiciis Salmasius hunc in locum disputat, quem adire poteris, non secus atque eruditum Brissonium (Brisson., lib. I de Formul., pag. 28) .

0651B Ea porro omnia, a nobis hactenus commemorata, diis frustra offerri, vel eorum altaribus adoleri, facile Arnobius convincit (Arnob., lib. VII, pag. 231) . Cur enim haec diis libentur, nulla plane ratio, vel causa, quae tamen, uti dictum est, in sacris faciendis maxime desideratur, ab ullo unquam proferri potuit. Dii siquidem, si veri dii sint, neque opipare epulantur, neque stomacho aut fame laborant, neque saporum quaerunt oblectamenta; ut eis modo cocta, modo semicruda, modo assa, atque hae vel aliae animantium carnes aponantur. Ecquid vero, ait Arnobius, pro suavibus mateolis, sive ut Martialis, Tertullianusque loquuntur (Martial., lib. X, Epigr. 59; Tertull., lib. de Testim. anim., cap. 4) , mattyis, id est, cibis delicatissimis, de quibus infra (Infr., cap. ult., art. 3) , 0651C sumere unquam potuerunt? Quid dictu absurdius, quam deos oblatis ac libatis pecudum testiculis, caudis, rumis, naeniis, offis, rebusque aliis similibus, quas hactenus recensuimus, delectari, placari, aut fieri propitios?