Articulus Primus. Quibus rationum momentis Arnobius conficiat explodendum esse in gentilium sacris et sacrificiis superstitiosum thuris, seu Panchaicae resinulae usum, eumque fuisse incognitum heroicis, et Albanorum regum temporibus, atque etiam Etruscis, tuncque pium far adhibitum; ubi explicatur quid sit thus masculum, ac de thuris in ethnicorum funeribus usu.

0651D Non ea tantum, quae in superioribus articulis enumerata sunt, sed thus etiam et vinum in suis ethnici sacris ac sacrificiis saepissime adhibebant. Thus autem ab Arnobio vocatur resinula Panchaica, a Panchaea videlicet Arabiae Trogloditanae parte, quae ostio sinus Arabici adjacet (Arnob., lib. VII, pag. 231 et seqq.) . De illa servius in suis librorum Virgilii commentariis. «Panchaia, inquit, Sabaeorum gens est, apud quam thus nascitur; ut solis est thurea virga Sabaeis. Itemque: Totaque thuriferis Panchaia pinguis arenis.» (Serv. in Virgil., lib. II Georg., adverb. 115, pag. 101) . Similiter Ovidius:

Sudataque ligno
Thura ferat, floresque alios Panchaia tellus. (Ovid., lib. X Metam., fab. 9.)
0652A Et Lucretius:

Araque Panchaeos exhalat propter odores. (Lucret., lib. II, vers. 417.)
Consule adhuc, si velis, Tibullum, Claudianum et alios (Tibul., lib. IV, eleg. 2; Claudian., de tert. Honor. cons., in fin.) .

Panchaicae autem resinulae, sive thuris in sacris gentilium et sacrificiis usum plane insulsum ac superstitiosum fuisse hinc Arnobius ostendit, quod recens sit ac novellus. Per plura enimvero post mundum conditum saecula ethnicis prorsus incognitus erat. Nulla quippe illius, inquit, ne minima quidem temporibus heroicis, seu Trojanorum aetate ullibi mentio occurrit (Arnob., lib. VII, pag. 232) . Quo autem auctore hoc firmari queat, si percuncteris, tibi Plinium 0652B dabimus, qui de unguentis haec memoriae mandavit: «Quis primus invenerit, non traditur. Iliacis temporibus non erant, nec thure supplicabatur.» (Plin., lib. II Natur. hist., cap. 1, pag. 55.) Deinde Theophrastus, cujus verba a Porphyrio et Eusebio non sine variantibus lectionibus transcripta sunt, idem fusius explicat: Ἀνάριθμος μέν τις ἔοικεν εἶναι χρόνος, ἀφ᾽ οὗ τόγε πάντων λογιώτατον γένος, ὥς φησι Θεόφραστος, καὶ τὴν ἱερωτάτην ὑπὸ τοῦ Νείλου κτισθεῖσαν χώραν κατοικοῦν, ἤρξατο πρῶτον ἐφ᾽ ἑστίας τοῖς οὐρανίοις θεοῖς θύειν, οὐ σμύρνης, οὐδὲκασίας, καὶ λιβανωτοῦ κρόκῳ μιχθέντων ἀπαρχάς· πολλαῖς γὰρ γενεαῖς ὕστερον παρελήφθη καὶ ταῦτα, καὶ πλάνης ἐρνευνήτὴς μαστὴρ ὁ ἄνθρωπος γιγνόμενος, τῆς ἀναγκαίας ζωῆς, μετὰ πολλῶν πόνων, καὶ δακρύων, σταγόνας, ἀπὴρξατο τοῖς θεοῖς. 0652C οὐ τούτων οὖν ἔθυον πρότερον, ἀλλὰ χλόης, οἱονεί τινα τῆς γονίμου φύσεως χνοῦν ταῖς χερσὶν ἀράμενοι. (Porphyr., lib. II de Abstin. animal., pag. 124; Euseb., lib. I Praepar. evang., cap. 9, pag. 28.) Innumerabile quidem aliquod esse tempus videtur, ex quo sapientissima omnium gens, ut ait Theophrastus, et sanctissimam illam, a Nilo fundatam, regionem incolens, diis coelestibus intra privatos lares sacrificare prima coepit, non myrrhae, neque casiae, neque thuris mixtis cum croco primitiis. Multis enim aetatibus posteriora haec in usu non fuerant, cum homo peregrinator effectus, et necessitatum vitae plurimis cum laboribus, et lacrymis indagator, harum, quas dixi, plantarum stillas diis obtulit. Talia igitur antea homines non offerebant, sed gramen, quod velut quamdam fertilis naturae primaevam lanuginem 0652D manibus offerebant. Quae quidem Porphyrius fusius prosequitur, quam ut omnia a nobis describi debeant. Quamobrem illius, si lubet, librum revolve, et agnosces ab eo luculenter adseri usum thuris, et heroicis, et primis mundi temporibus fuisse incognitum. Verumtamen Arnobius id omnino adfirmare ausus non est, sed adjecit, quemadmodum creditur, et perhibetur (Arnob., lib. VII, pag. 232) . Perperam igitur illum quidam ibi erroris arguunt.

Negare porro nullus potest illud verum esse, quod ipse testis, certe hac in re omni exceptione major, adjecit recentem in sua regione, novellumque fuisse thuris usum. Neque etiam Etruria genitrix, inquit (tom. I Apparat., pag. 1190) , et mater superstitionis, 0653A primitus illum agnoverat. Etruria autem recte ab eo superstitionis magistra et mater vocatur, uti ex iis patet, quae de illa alibi adnotavimus, atque iis etiam, quae ab Ovidio, Servio, Dionysio Halicarnasseo, Tertulliano litteris consignata sunt (Ovid., lib. XV Metam., pag. 577; Serv., in Virgil., lib. II Aeneid., pag. 259; Dionys. Halic., lib. IX pag. 563; Tertull., lib. de Spectac., cap. 4) . At hisce scriptoribus in primis accersendus Cicero, qui in sua de haruspicum responsis oratione hunc loquitur in modum: «Ego vero primum habeo auctores ac magistros religionum colendarum . . . . . . . qui portentorum explanationes Etruscorum disciplina contineri putaverunt.» (Cicer., orat. XXX de Harusp. resp., pag. 431.)

Atqui, primis eorumdem Etruscorum temporibus, 0653B nullum in gentilium sacris thus adhibitum esse duplici auctor noster ratione demonstrat (Arnob., lib. VII, pag. 232) . Primo enim hoc sacellorum, inquit, indicant ritus, ubi thus non incendebatur. Deinde vero nullus illius usus fuit, quadringentis, inquit, annis, quibus Albana res viguit, ac quamdiu Romulus, et Numa, religionum, uti satis ex historiae Romanae scriptoribus liquet, artifex, Romanis imperarunt. Albanorum autem regnum initium duxit ab Aenea, vel potius ab Ascanio ejus filio, a quo Alba longa condita est. Livius autem alios singillatim recenset (Liv., lib. I, post. init.) , qui post illum regnaverunt, eosque ex eodem Livio, Ovidio, Dionysio et Eusebio Sigonius in suis ad Livii historiam adnotationibus, et alii chronographi designant.

0653C Ad ea porro usque tempora nullum in sacris thus datum fuisse. «Pium,» inquit Arnobius, «far monstrat, quo peragi mos fuit sacrificiorum solemnia munia» ( Arnob., loc. cit.). Enimvero prisca, ut perhibet Ovidius, aetate, agrestes adhuc homines farre et sale, sive mola falsa, de qua nos superius, diis litabant et sacrificabant. Sic autem ille canebat:

Ante, deos homini quod conciliare valeret,
Far erat, et puri lucida mica salis.
Nondum pertulerat lacrymatas cortice myrrhas
Acta per aequoreas hospita navis aquas.
Thura nec Euphrates, nec miserat India costum,
Nec fuerant rubri cognita fila croci. (Ovid., lib. I Fastor., § 8.)
Moris autem hujus causam post Varronem, Plinius reddidit, nimirum quia veteres sal cum pane esitabant. 0653D Valerius vero Maximus, cum frequentior, inquit, apud eos pultis, quam panis usus esset, in sacrificiis omnibus mola salsa, id est, farre et sale composita, non autem thure, utebantur (Plin., lib. XXXI Hist. natur., cap. 7, pag. 809 et seq.; Val. Max., lib. II, cap. 5, § 5, pag. 102) .

Itaque Arnobius inde sic argumentatur: Si dii incenso thure placantur, peccavere homines antiqui, a quibus is ritus omissus est. Si vero diis olim, aut non placuit, aut indifferens fuit, frustra ac perperam adhibetur (Arnob., lib. VII, pag. 233) .

Neque dicendum est deos thure dato honorari. Non enim quaeritur utrum homines, sed utrum dii persuasum illud habuerint. At quis unquam id scire 0654A potuit? Praeterea quis qualisve ex cremati thuris, id est, visci ex arboris corticibus profluentis odore diis honor redditur? Cur non ex aliis quoque odoribus et vaporibus? Numquid quia incensi odor thuris illis magis, quam alius gratus est? Sed dii nares non habent, quibus auras, aeriosque spiritus ducant. Quidquid enim eo modo spirat, mortale est. At deos immortales esse debere, quis non fatetur? Nullo itaque thuris aut alio odore capiuntur: Tametsi mille, inquit Arnobius, tu pondera masculi thuris incendas (Ibid., pag. 234) . Thus autem masculum, quemadmodum Plinius, Serviusque observant (Plin., lib. XII Hist. natur., cap. 14, pag. 25; Serv., in cit. Virgil. versus) , a specie testiculorum dictum putatur, gallice vero appellatur: encens male, vel oliban. De illo Virgilius 0654B cantabat:

Effer aquam, et molli cinge haec altaria vitta,
Verbenasque adole pingues, et mascula thura. (Virgil., eclog. 8, vers. 64 et seqq.)
Porro autem quamvis concedatur, quod tamen falsum est, aliquem diis esse odoratum, qua, quaeso, ratione probari potest hujus thuris odorem illis esse gratum ac suavem? Numquid quia hominibus suavis est? Nonne fieri facile potest, ut quae his amaena et jucunda videntur, diis, quorum plane diversa esse debebat substantia, displiceant, iisque molesta sint atque injucunda? Videsis Gothofredi commentaria in Theodosii Magni edictum, quo gentilibus thuris usus, sacrificia, et omnis deorum cultus prohibetur (tom. VI Cod. Theod., leg. 12, pag. 273 et seqq.) .

0654C Unum tandem his addere liceat, quod ab auctore nostro recte traditur: «Thura cum carnibus esse parentalibus conjunctissima mortuorum.» (Arnob., lib. VII, pag. 242) . Ethnicis siquidem mos erat, ut suis parentantes, mortuorum corpora thure perfunderent, sive ea cremarentur, sive mandarentur sepulturae. Nam Virgilius ubi describit funus Miseni, et quomodo crematum sit ejus corpus, ibi dixit:

Congesta cremantur
Thurea dona, dapes, fuso crateres olivo. (Virgil., lib. VI Aeneid., vers. 224 et seqq.)

Festus vero scripsit acerram esse aram, ante mortuum poni solitam, ubi odores incendebantur, vel arcam ubi thus reponebant ( Festus, ad verb.) Acerra). Quapropter Cicero, ubi leges de sepulchris et furibus 0654D memorat, Nec acerrae, inquit, praetereantur (Cicero, lib. II de legib., pag. 341) . Legesis apud Brissonium varias veterum de thure diis dando formulas (Brisson., lib. I de Form., pag. 29 et 30) . At certe ex his quae dicta sunt, plane conficitur inutilem prorsus et superstitiosum fuisse thuris, fictitiis gentilium diis incensi, usum et morem. At de illo in superioribus nostris disquisitionibus disputavimus.