Articulus III. Quam recte Arnobius exagitet atque ejiciat alios insulsos ethnicorum ritus, quibus deos suos sertis et coronis exornabant, utebantur cymbalis, tympanis, symphoniis et scabillis, illosque mane salutabant, ac quam ridicula et absurda fuerit lavatio Matris deum, Jovis epulum, vindemia Aesculapii, Cereris et aliorum lectisternia, Telluris atque aliorum natalis dies.

Aliae erant ethnicorum in sacris suis cerimoniae, 0657C variique ritus, caeteris hactenus memoratis non minus inutiles, superstitiosi, et absurdi (Arnob., l. VII, p. 237) . Deos enim suos, sive illorum signa, ac simulacra sertis et coronis exornare consueverant. At hunc gentilium morem quam merito jure Arnobius improbaverit, alibi nec semel ostendimus (tom. I Apparat., p. 802, et Dissert. in Minuc., c. 19, art. 2) .

Ridet adhuc Arnobius eosdem ethnicos, qui in suis mysteriis, festis, atque solemnitatibus adhibebant cymbala, tympana, symphonias, et scabilla, quae erant crepitaculi quoddam genus. Tum autem praecipue his musicis aliisque instrumentis abutebantur, cum sacra Matris deum, seu Cybeles, mysteria festaque peragentes, illius simulacrum per urbes circumferebant. Quam vero haec ridicula essent, his satis 0657D agnosces Ovidii carminibus:

Ibunt semimares, et inania tympana tundent,
Aeraque tinnitus aere repulsa dabunt. (Ovid., lib. IV Fastor., § 3.)
Atque ex iis adhuc, quae paulo post adjecit:

Priscique imitamina facti
Aera deae comites, raucaque terga movent.
Cymbala pro galeis, pro scutis tympana pulsant,
Tibia dat Phrygios, ut dedit ante, sonos. (Ibid.)
Similiter quoque Lucretius canebat:

Tympana tenta tonant palmis, et cymbala circum
Concava, raucisonoque minantur cornua cantu.
Et Phrygio stimulat numero cava tibia mentes. (Lucret., lib. II, vers. 618 et seqq.)
Sed de his jam quaedam alibi annotavimus (Dissert. 0658A in Minuc., c. 19, art. 2 et 3) . Arnobius itaque hosce absurdos ethnicorum ritus haud invenuste exsibilat. Ab iisdem quippe ethnicis poscit utrum dii, auditis illis crepitibus et sonitibus, honorifice secum actum existiment, vel mulceantur, atque iram tum revera deponant, vel sicut pusiones his exterreantur. Si ita sentiunt, nihil certe fingere poterant his ridiculis opinionibus magis temerarium, et divinae majestati injurium?

Tum deinde auctor noster simili modo exagitat matutinas eorumdem gentilium excitationes, ac vigilias, ut mane, quemadmodum vespere, deos suos irent salutatum (Arnob., l. VII, p. 237) . De usitato autem illo deos mane salutandi more hunc Apuleius loquitur in modum: «Templi matutinas apertiones 0658B opperiebar. Ac dum velis candentibus reductis, in diversum deae venerabilem conspectum apprecamur, et dispositas aras circumiens sacerdos, rem divinam procurat, supplicamentis solemnibus de penetrali fonte petitum spondeo, libat. Rebus jam rite consummatis, inchoatae lucis salutationibus, religiosi primam nuntiantes horam perstrepunt» (Apul., l. II Metam., p. 207) . Verum Seneca matutinas illas salutationes hisce totidemque verbis proscribendas prohibendasque esse declarat: «Accendere aliquam lucernam sabbatis prohibeamus; quoniam nec lumine dii egent, et ne homines quidem delectantur fuligine. Vetemus salutationibus matutinis fungi, et foribus assidere templorum. Humana ambitio istis officiis capitur. Deum colit, qui novit» (Senec., epist. 95, p. 191) . 0658C Ethnici tamen vana superstitione obcaecati, non solum mane, ac vespere, sed singulis diei horis deos suos, uti Tertullianus testificatur, salutare solebant: «Qui in idolis,» inquit, «comendis et in aris ornandis, et ad singulas horas salutandis adulantur, curationem facere dicuntur» (Tertull., l. de Jejun., c. 16, p. 713) .

Quid mirum ergo, si Arnobius has, de quibus plura Brissonius, salutationes jocando sic explodat? «Obdormiscunt superi, remeare ut ad vigilias debeant? Quid dormitiones illae, quibus ut bene valeant, auspicabili salutatione mandatis? Somni quiete dii solvuntur, occuparique hoc ut possint, lenes audiendae sunt naeniae» (Arnob., loc. cit.; Brisson., l. I Formul., p. 38 et seqq.) . Quid autem hoc ultimo nomine sibi 0658D ille velit, si roges, respondebimus plures illius esse significatus. Naeniae enim primo sumuntur pro intestino aut edulio in minutissimas partes conciso, de quo nos supra. Secundo, pro re frivola. Tertio, pro quolibet cantu inutili. Unde Horatius:

Roscia, dic sodes, melior lex, an puerorum
Naenia, quae recte regnum facientibus offert. (Horat., l. I, ep. 1, ad Maecen., V. 62 et seq.)
Quarto pro cantilena in mortuorum laudem, aut ut puerorum somnus alliciatur. At vox naenia videtur hac quarta, vel tertia significatione ab Arnobio usurpari. Quid porro absurdius, ait ille, quam dormientes deos fingere, ac post somnum vigilantes?

Ad alios non minus superstitiosos gentilium ritus 0659A sic ille progreditur: «Lavatio deum Matris est hodie» (Arnob., l. VII, p. 237) , sexto scilicet kalendas aprilis, quemadmodum his Ammiani Marcellini verbis discimus: «Ante diem sextum kalend., quo Romae Matri deorum pompae celebrantur annales, et carpentum, quo vehitur simulacrum, Almonis undis ablui perhibetur» (Amm. Marcell., l. XXIII, c. 3, p. 355) . At non solum illius carpentum, sed ipsum etiam illius simulacrum ibi lavari his versibus Lucanus cecinit:

Tum qui fata deum, secretaque carmina servant,
Et lotam parvo revocant Almone Cybelem. (Lucan., lib. I Pharsal., pag. 124.)
Brevius vero Martialis:

Capena grandi porta, qua pluit gutta,
0659B Phrygiaeque matris Almo qua lavat ferrum. (Martial., lib. III, epigr. 47.)
Ferrum sive sacrum. Locus itaque, quo Mater deum quotannis lavabatur, is erat ubi Almo fluvius, ante portam Capenam in Tiberim influit. Videsis Ovidium (l. IV Fastor., p. 580) , ac notas Fulvii Ursini in kalendarium rusticum, et Valesii in citata Ammiani verba observationes. At legendi in primis Prudentius, atque Augustinus, qui turpissimos hujusce lavationis ritus acerrime exagitat, ac tandem sic concludit: «Quae sunt sacrilegia, si ista sunt sacra? aut quae inquinatio, si illa lavatio?» (Prudent., in Martyr. S. Romani; August., l. II de Civit., c. 4, p. 34.) Recte igitur Arnobius dictu omnino ridiculum esse contendit deos sordescere, atque ad sordes 0659C eluendas lavantibus aquis, et antiqua frixione cineris indigere.

Tum deinde ille: «Jovis,» inquit (Arnob., l. VII, p. 238) , «epulum cras est,» nimirum idibus novembris, uti in Kalendario rustico annotatur. Haud vero infrequens hujus epuli apud varios scriptores mentio. Apud Livium siquidem haec alicubi legimus: «Ludi plebeii per biduum instaurati, et Jovis epulum fuit ludorum causa» (Liv., l. XXV, c. 2, et l. XXVII, c. 36, et l. XXXIII, c. 42) . Et rursum alibi idem repetit. Cicero autem docet hoc epulare sacrificium, et tres epulones, qui ei praeessent, a Numa institutos: «Pontifices veteres,» inquit, «propter sacrificiorum multitudinem tres viros Epulones esse voluerunt, cum essent ipsi a Numa, ut etiam illud ludorum epulare 0659D sacrificium facerent, instituti» (Cicer., l. III de Orat., p. 187, lin. 30) . Livius autem Triumviros Epulones primum Romae a Romuleio, seu Romulio, creatos fuisse tradit (Liv., l. XXXIII, c. 42) . De iis et Jovis epulo Valerius Maximus, Tertullianus et alii sermonem fecerunt: sed de illo plura Gutherius, quem adire poteris (Val. Max., l. II, c. 1, § 3, et l. IV, p. 2, § 3; Tertullian., Apolog., c. 13; Guther., l. IV de Vet. jure Pontif., c. 23) . Nonne ergo deploranda prorsus erat caecitas gentilium, qui serio dicebant Jovem magnis impleri dapibus, aut ut ait Valerius Maximus ( ubi supra), in lectulum, ac Junonem et Minervam in cellas ad coenam Invitari? Quapropter Lactantius, Arnobium praeceptorem suum secutus, 0660A haec absurda gentilium sacra sic postea irridebat: «Quin etiam sacras dapes apparant, et exquisitas epulas, quasi aliquid inde delibaturis offerunt» (Lactant., l. VI Instit. divin., c. 1, p. 542) .

Longe porro illud difficilius est, quod subjungit Arnobius: «Aesculapii geritur celebraturque vindemia» (Arnob., lib. VII, pag. 238) . Non enim de festis vinalibus ibi loquitur; quippe quae prima Jovi, posteriora Veneri sacra fuisse Varro, Festus, Ovidius, aliique testificantur (Varr., lib. V de Ling. lat., pag. 40 et 50; Festus ad verba Venalia; Ovid., lib. IV Fastor., pag. 616 et seqq.) . At observandum est alia fuisse festa, quae Meditrinalia vocabantur, de quibus Varro: «Dies,» inquit, «dictus a medendo, quod ut Flaccus flamen Martialis dicebat, hoc die solitum 0660B vinum novum, et vetus libari et degustari medicamenti causa. Quod facere solent etiam nunc multi, cum dicant: Novum vetus vinum bibo: novo veteri morbo medeor» (Varr., lib. V de Ling. lat., pag. 51) . Sed Festus, qui haec ultima verba retulit, Meditrinalia a Meditrina dea nomen accepisse asseverat ( Fest., ad verb. Meditrinalia). Plutarchus autem narrat olim eos, qui vinum novum gustabant, vota fecisse; ut illius usus innoxius, medicamentumque salutare foret (Plutarch., lib. III Sympos., quaest. 7, pag. 651) . Verum id dicit ea die factum, quam Pithoegiam appellabant. At hoc festum, uti docet Meursius, in Bacchi honorem celebrabatur (Meurs., lib. I Graec. feriatae, pag. 719; Antiq. graec., tom. VII) . Utrum vero medicamenti ratione id quoque 0660C Aesculapio sacrum fuerit, aliorum esto judicium. Nos porro non fugit, unum ab Theodoreto Aesculapii festum notari, quod ille Ἀσκλήπια cognominat (Theodor., serm. 3, de sacrific., tom. IV, pag. 583) . Sed illud idem fuisse atque Aesculapii vindemiam si recte probaveris, tibi illico subscribemus.

Caeterum Arnobius evidenter ostendit haec deorum, qui vineas colere falso credebantur, festa, tam superstitiose celebrari, quam lectisternium Cereris (Arnob., lib. VII, pag. 238) . Et re quidem vera erant, ut ait Apuleius, «et publicarum epularum apparatus, et lectisternia deorum, et dies festi» (Apul., lib. I de Mund., pag. 409) . In templis siquidem «lecti,» inquit Augustinus, «sternebantur in honorem deorum, unde hoc sacrum, vel potius sacrilegium nomen 0660D accepit» (August., lib. III de Civit., cap. 17, pag. 74) . Primum autem lectisternium, teste Livio, Romae factum est, ad pestem aestate grassantem sedandam, postquam senatusconsulto libri Sibyllini aditi sunt: «Duumviri sacris, inquit, faciundis per dies octo Apollinem, Latonamque, et Dianam, Herculem, Mercurium, atque Neptunum, tribus, quam amplissime tum parari poterat, stratis lectis, placa vere» (Liv., lib. V, cap. 13) .

Tum deinde lectisternia frequentissime facta fuisse, quis nescire potest? Ex illis autem omnibus, illud tantum commemorabimus, de quo idem Livius ita loquitur. Cum Annibal agros Italiae depopularetur, inspectis Sybillinis libris, ac voto rite nuncupato: 0661A «Lectisternium,» ait ille, «per triduum babitum, decemviris sacrorum curantibus: sex pulvinaria in conspectu fuere, Jovi et Junoni unum, alterum Neptuno ac Minervae, tertium Marti et Veneri, quartum Apollini ac Dianae, quintum Vulcano ac Vestae, sextum Mercurio ac Cereri» (Idem, lib. XXII, § 10) . Vides certe in his lectisterniis deos in lectis et pulvinaribus collocatos, et illis, ut malum aliquod averterent, supplicatum. Arnobius vero Cereris tantum meminit, sed exempli causa. Neque enim ei soli lectisternium factum fuisse significat. Ethnicorum vero insaniam jure merito redarguit, ut pote qui deos suos eo, quo diximus, modo in mollibus lectis et pulvinaribus palam ac publice stratis cubare opinabantur.

0661B Denique ille simili plane modo alios exsibilat exploditque festos dies, quos propter deorum suorum natales celebrare ethnicorum mos erat. Unico autem Telluris exemplo, caeteros omnes damnandos esse ita ostendit: «Telluris natalis est. Dii enim ex uteris prodeunt, et habent dies laetos, quibus eis ascriptum est auram usurpare vitalem» (Arnob., lib. VII, pag. 238) . At non unius tantum Telluris natalis dies, sed variorum quoque deorum, uti Mercurii, Minervae, et Jovis Ammonis, in veteri notantur Kalendario, in quod Lambecii notas legere poteris. Unde Lactantius: «Ludorum,» inquit, «celebrationes deorum festa sunt; siquidem ob natales eorum vel templorum novorum dedicationes sunt constituti» (Lactant., lib. VI, cap. 19, pag. 621) .

0661C Recte ergo Arnobius insulsissimum illum gentilium morem non sine merita irrisione insectatur. Nam qui deos aliquando, aiebat ille, non exstitisse, et ex aliis ortos dicebant, hi eosdem, ut alibi cum eodem auctore nostro invictissime demonstravimus, non veros, sed falsos, commentitiosque deos esse necessario confitebantur. Quis igitur iis omnibus, quae hactenus disputata sunt, rite expensis, ultro non fatebitur solemnibus gentilium festis, sacris et mysteriis funditus everti illorum omnium, in quorum honorem agebantur, jactitatam ab iisdem gentilibus divinitatem?