Articulus Primus. De Pythagora, qui in fano concrematus fuit, de Socratis, Trebonii, Reguli et Aquilii crudeli nece; ac de quibusdam magis, Zoroastre per igneam zonam excito, de Armenio Zostriani nepote, Pamphilo Cyri, Apollonio, Damigero, Velo, Juliano et Bebulo.

Plures Arnobius suis in libris citavit et factis et scriptis illustres viros, quorum exemplo, vel auctoritate documenta sua tuetur ac confirmat. Sed quia multis hosce libros legentibus quidam penitus ignoti, et alii non satis cogniti esse possunt, de his seorsim, 0667B hocque in loco agendum duximus; ne orationis nostrae filum in superioribus disputationibus saepius interrumperetur. Ab iis autem incipiemus, quorum factis et exemplis auctor noster ethnicos confutat, ac revincit.

Primus ex his sese nobis offert Pythagoras Samius, qui «suspicione, inquit, dominationis injusta, vivus concrematus in fano est» (Arnob., l. II, p. 23) . Variae autem fuerunt de Pythagorae morte opiniones, quas Laertius, Tzetzes, Suidas, aliique retulerunt (Laert., l. VIII, in Vit. Pythag., § 39; Tzetz., chiliad. XI, p. 443; Suid., ad verb. Πυθαγόρας) . Prima est, illum in domo Milonis Crotoniatae cum esset, cujusdam ex illis, quos illuc admittere noluit, invidia, vel Crotoniatarum suspicione metuque tyrannidis, 0667C eadem domo incensa, flammis fuisse suffocatum. Alii vero tradunt illum, inde ereptum, in agro fabis pleno jugulum persequentibus dedisse. Dicaearchus vero opinatus est ipsum in Musarum delubro, quod Metaponti est, per quadraginta dies absconditum, fame et inedia egisse animam. Alias adhuc Laertius de ejusdem Pythagorae interitu sententias Heraclidis et Hermippi enarrat (Laert., loc. cit.) . At brevius Plutarchus: Τὸ μὲν τὰ τοιαῦτα συμπτώματα τῶν καλῶν καὶ ἀγαθῶν ἀνδρῶν, οἷον ἡ Σωκράτους καταδίκη, καὶ ὁ Πυθαγόρου ζῶντος ἐμπρησμὸς ὑπὸ τῶν Κυλωνείων (Plutarch., de Stoicor. repugnant., tom. II, p. 1051) . Jam hujuscemodi praeclarorum virorum calamitates, qualis fuit condemnatio Socratis, quod Pythagorae vivo a Cyloneis est illatum incendium. Sed 0667D utrum hic in domo aliqua, vel in fano concrematus fuerit, penitus tacet. Verum de illius morte aliquid alibi observavimus (t. I Apparat., p. 1123, et seqq.) . Adi adhuc, si placet, Malchum Jamblicum, Tzetzem et alios in Pythagorae vitam, atque Menagii, et aliorum in citatum Laertii locum annotationes (Jamblic., l. I de Vit. Pythag., c. 35; Tzetz., Hist., chiliad. XI, V. 69 et seqq.) . Denique quod subjunxit Arnobius noster Pythagoram vivum combustum, «suspicione dominationis injusta,» hoc confirmari potest Tertulliani testimonio, qui haud dubitanter asseverat affectatam ab eo fuisse tyrannidem (Arnob., l. I, p. 23; Tertullian., Apolog., c. 46) . Sed de hac re nos suo loco uberius disputabimus.

0668A Socrates quoque, ait Arnobius, «civitatis suae judicio damnatus, capitali affectus est poena» (Arnob., l. I, p. 23) . At eum a civibus suis Atheniensibus morte condemnatum, cicutam bibisse, ab scriptoribus Laertio, Platone, aliisque quamplurimis memoriae proditum est; nosque de illius nece quaedam alibi animadvertimus (Laert., l. II in Vit. Socr., § 42; Plat., in Phaed., t. I, p. 117; Apolog. Socrat. et alibi; Dissert. in Minuc., c. 6, art. 2) . Plura igitur congerere inutile superacaneumque foret.

Prosequitur Arnobius, ac Trebonium simili suppliciorum genere interemptum asserit. Consularis ille vir fuit, et optimus, inquit Cicero, civis, ac moderatissimus homo, quem perfidus Dolabella fictae simulataeque amicitiae insidiis: «Consularem hominem,» 0668B ipsa sunt ejusdem Ciceronis verba,» consulari imperio provinciam Asiam obtinentem, Samario exsuli tradidit; interficere statim captum noluit, ne nimis, credo, in victoriis liberalis videretur. Cum verborum contumeliis optimum virum incesto ore lacerasset, tum verberibus ac tormentis quaestionem habuit pecuniae publicae, idque per biduum, post cervicibus caput abscidit, idque fixum gestari jussit in pilo, reliquum corpus tractum, atque laceratum abjecit in mare» (Cic., Philip. II, p. 644, lin. 30) . Tum deinde hunc Trebonium cum Regulo, quemadmodum auctor noster, sic conjungit, et componit: «Cruciatus est a Dolabella Trebonius, et quidem a Carthaginensibus Regulus. In qua re cum crudelissimi Poeni judicati sint in hoste, quid in cive Dolabella 0668C judicandus est?» (Ibid., p. 645, lin. 13; Arnob., l. I, p. 23.) Exstant etiamnum inter Ciceronis Opera mutuae epistolae Trebonii ad Ciceronem et Ciceronis ad Trebonium, atque ibi etiam Lentulus data ad eumdem Ciceronem epistola, «Trebonii indignissimam caedem» appellat (Cicer., l. XII, ep. 15, p. 142) . De Reguli autem, quem ut proxime dictum est, auctor noster Threbonio conjungit, crudeli etiam caede, nos in superiori dissertatione egimus (Dissert. in Minuc. Octav., c. 6, art. 3, et c. 19, art. 4) .

Quartus ab Arnobio memoratur Aquilius qui dirissimis cruciatibus a Mithridate occisus est: sed de eo quoque in eadem superiori dissertatione disputavimus (Ibid., c. 6, art. 3; Meurs., crit. Arnob., l. I, c. 10, p. 19) . At inde liquet vanam esse Meursii conjecturam, 0668D qui in auctoris nostri textu pro Aquilius, legendum suspicatur Acilius, eumque esse vult, qui sicut cecinit Juvenalis, ab illo citatus, a Nerone saeva morte e medio sublatus est. Ex ibi quippe de Aquilio dictis evidenter colligitur, nihil in Arnobiano textu mutandum.

Ubi vero auctor noster christianae religionis veritatem innumeris, atque huc usque inauditis Christi miraculis demonstrat, ibi nullum plane ab ethnicorum magis aut per se, aut per alios similiter factum recte contendit. Quod quidem illorum probat exemplo, qui caeteris arte magica antecelluisse ferebantur. Eos autem suis nominibus sic appellat: «Age nunc, veniat, quaeso, per igneam zonam magus interiore 0669A ab orbe Zoroastres, Hermippo ut assentiamur auctori, Bactrianus: et ille conveniat, cujus Ctesias res gestas historiarum exponit in primo, Armenius Zostriani nepos, et familiaris Pamphilus Cyri, Apollonius, Damigero, et Dardanus, Velus Julianus et Boebulus» (Arnob., l. I, p. 31) . Sed plurimi conqueruntur foede corruptum esse hunc locum. Primo enim Heraldus arbitratur haec verba, super igneam zonam interpretamenti vice adjecta esse, atque ibi Azonacis, qui teste Plinio magus, et Zoroastris praeceptor fuit, mentionem fieri (Plin., l. XXX Hist. natur., c. 1, p. 725) . Quapropter sic censet textum esse restituendum: «Veniat quis Azonaces magus interiore ab orbe, Hermippo ut assentiamur auctori. Bactrianus et ille conveniat,» id est, Zoroastres, qui 0669B patria Bactrianus erat. Verum hae merae conjecturae sunt, quae nec manuscripti, nec ullius editi codicis auctoritate stabiliuntur. Huetius tamen, Abrincensium olim episcopus, videtur Heraldo suum tulisse suffragium, nec aliud putat ab Arnobio significari, nisi: «Ex Aethiopia interiore per igneam zonam venisse Zoroastrem» (Huet., Demonstr. Evang., proposit. 4, c. 5, p. 89, D) . Putabat enim vir ille doctus, sicut et alii plures, hunc ab Arnobio patria dici Aethiopem (Arnob., l. I, p. 5; sup., c. 4, art. 4) . Quidni vero credamus eum ab Arnobio dici Bactrianum, quem supra Bactrianis, uti observavimus, imperasse, et adversus Ninum magicis artibus dimicasse dixerat? Nec refert quod nomen Bactrianus, ultimo et remotiori loco, in auctoris nostri textu 0669C positum sit. Peculiaris siquidem illius est loquendi modus, quo hyperbatis passim ubique utitur.

Zoroastres vero non solum magus fuit, sed illi a quibusdam, uti alibi vidimus, magiae etiam tribuitur inventio. Cum autem Arnobius illum ab interiore orbe per igneam zonam ethnicos irridendo evocat (tom. I Apparat., pag. 543 et 550) , nonne ad illud alludere videtur, quod Suidas narrat ( Suid., ad verb. Ζωροάστρης), Zoroastrem precibus petiisse ut igne consumptus abiret. Auctor vero Recognitionum Clementis nomine inscriptarum de Zoroastre hunc scribit in modum: «Saepius ista», id est, scintillas quasdam ex stellis, «producere moliebatur, usquequo ab ipso daemone, quem importunius frequentabat, succensus cremaretur» (Recognit. lib. IV, cap. 27) . 0669D Tametsi enim Opus istud fabulis refertum sit, haec tamen ideo videntur ab illius auctore tradita, quia plerique existimabant Zoroastrem igne fuisse consumptum. Quid ergo vetat, quominus Arnobius hoc ethnicis ea, uti diximus, acri ironia objecerit?

Caeterum Apuleius et Tertullianus hujus Zoroastris magi, et aliorum ibidem, ab Arnobio citatorum, mentionem fecerunt; et Apuleius quidem his verbis: «Si quamlibet modicum emolumentum probaveritis; ego ille sim Carimondas, vel Hismoses, vel Johannes, vel Apollonius, vel ipse Dardanus, vel quicumque alius post Zoroastrem, vel Hostanem inter magos celebratus est» (Apul., Apolog. II, pag. 375) . Tertullianus vero: «Ut ipsis,» inquit, 0670A «jam vocabulis utar, quibus auctrix opinionum istarum magia sonat, Hostanes, et Typhon, et Dardanus, et Damigeron, et Nectabis, et Berenice» (Tertull., lib. de Anim., cap. 57) .

Tres itaque ab illo et Apuleio memorantur, sicuti et ab auctore nostro nimirum Apollonius, Damigero, et Dardanus (Arnob., lib. I, pag. 31) . Plures autem nomen Apollonii cum sortiti fuerint, numquid hic dici potest Apollonius Tyanaeus, qui teste Suida, ab Aegyptiis, Babyloniis, atque Arabibus, quos adierat, infinitas praestigias collegit? Nonne id scriptis a Philostrato de hujus Apollonii vita libris confirmari posset, nisi illos fabulis anilibus scatere eruditi plures viri censerent? Eorum igitur auctoritatem non urgebimus. At certe nemo, uti opinamur, negabit eumdem 0670B Apollonium magum ab Apuleio, atque ab auctore nostro appellari.

Ad haec vero, «Dardanum,» inquit Plinius, «e Phaenice illustravit Democritus, voluminibus Dardani in sepulchrum ejus petitis (Plin., lib. XXX Hist. natur., cap. 1, pag. 727) . Magiae autem deditis hunc ab Apuleio et Tertulliano annumeratum vidimus. Eam sane ob causam magicae artes a Columella Dardaniae his appellantur versibus:

At si nulla valet medicina repellere pestem,
Dardaniae veniant artes. (Columel., lib. X de Cultu hortor., vers. 250.)
Quis itaque Arnobium de hoc Dardano loqui abnuet? Post Clementem vero Alexandrinum ille alibi Dardanum compellat, qui Phrygiae, sive deorum Matris 0670C mysteria patefecisse credebatur. Sed de illo in superiore Apparatus nostri tomo disputavimus (Clemens Alexandr., Admonit. ad gent., pag. 95; tom. I Apparat., pag. 758) .

Neque etiam integra et incorrupta videntur haec subsequentia Arnobii verba: «Armenius Zostriani nepos et familiaris Pamphilus Cyri.» Quis enim ille esse potest Armenius Pamphilus Cyri, haud dubie filius, et Zostriani nepos? Dictu adhuc difficilius quis ille fuerit Zostrianus. Quidam, vero suspicantur legendum non quidem Zostriani, sed Ostanis, sive Hostanis, de quo paulo ante citati Apuleius et Tertullianus, nosque alibi egimus (eod. tom. I Apparat., pag. 550) . At si obscurum est Zostriani nomen, plurimis sane cognita est fabula Heri Armenii, quem, sicut ab Origene, 0670D Cyrillo Alexandrino atque a nobis observatum fuit, undecima post obitum die revixisse narrabant (Origen., lib. II contr. Cels., p. 70; Cyril. Alex., lib. VII cont. Julia., p. 250; tom. I Apparat., p. 116) . De illo autem haec sunt totidem Clementis Alexandrini verba, ab Eusebio accurate descripta: Plato, inquit, Ἡρὸς τοῦ Ἀρμενίου, τὸ γένος Παμφύλου, μέμνηται, ὅς ἐστι Ζωροάστρης (Clemens Alexandr., lib. V Stromat., p. 599; Euseb., lib. XIII Praepar., c. 13, p. 675) ; Meminit Heri Armenii filii, genere Pamphili, qui quidem est Zoroastres. Si ergo Arnobius more suo Clementis Alexandrinum ibi secutus est, aut memoriae lapsu haec nomina turbavit, aut ab imperito librario depravata sunt. Verum cum ille testem suum Ctesiam, 0671A atque primum historiarum ejus librum, qui amplius non exstat, nominatim citaverit, quae genuina sint ejus verba, quis asserere audeat?

Nec minus adulterata esse censent, quae in illius textu sequuntur nomina, Velus Julianus et Boebulus. Quidam igitur rescribendum autumant, Nilus et Vulcanus; quandoquidem Laertius dixit: «Aegyptii Vulcanum Nili filium fuisse tradunt, qui philosophiae aperuerit praecepta» (Laert. Prooem., § 1) . Sed ibi philosophiae nomine magiam intelligendam nulli umquam probaverunt. Alii itaque pro Velus emendandum putant Belus. Nec jure quidem prorsus immerito. Primae etenim utriusque nominis litterae B et V saepissime a librariis cummutantur. Belus vero, ut narrat Diodorus Siculus, Flamines, Aegyptiorum 0671B more, publicis oneribus et impensis exemptos instituit (Diodor. Sicul., lib. I Biblioth., p. 17) . Hi autem, quos Babylonii vocant Chaldaeos, solebant in Aegypto, quemadmodum sacerdotes physici et astrologi, stellas observare. Quam proculdubio ob causam Belus a Plinio et Solino sideralis scientiae dicitur inventor, atque ab Hieronymo idem, qui ab Hebraeis Bel, a Sidoniis et Phaenicibus Baal, appellatur, atque a Nino illius filio in deorum ordinem relatus (Plin. lib. VI Natur. hist., c. 27, p. 712; Solin., c. 56, p. 87; Hieronym., in Oseam, c. 2, v. 16, p. 1251, nov. edit) .

Fatetur autem Heraldus se de Juliano nihil habuisse comperti. Nihil etiam de eo in aliorum ad Arnobii libros observationibus occurrit. Ex pluribus tamen, hoc 0671C nomen praeferentibus, duo praesertim a Suida memorantur, quorum unus Chaldaeus, et philosophus, qui libros quatuor de daemonibus ediderat. Alter vero hujus filius scripsit versibus theurgica, initiatoria, oracula, et alia quaecumque hujus scientiae arcana. Sed haec ad deorum cultum magis, quam ad magiam spectasse quamvis nonnullis videri possint, si quis tamen Arnobium de illo, aut ejus patre locutum esse probaverit, huic non multum profecto repugnabimus.

De Baebulo denique nihil plane ab ullo annotatur. Quid autem si pro Baebulus, in Arnobii textu Babilus legatur? Narrat enim Suetonius Claudio Nerone imperante, cum stella crinita per continuas noctes oriri coepisset: «Anxius Nero ea de re,» inquit, «ut ex 0671D Babilo astrologo didicit solere reges talia ostenta caede aliqua illustri expiare, atque a semet in capita procerum depellere, nobilissimo cuique exitium destinavit» (Sueton., lib. VI in Vit. Neron., cap. 35.)

Verumtamen utrum hic, et alii a nobis recensiti, ii revera magi fuerint, qui ab Arnobio compellantur, vel utrum aliquid, et quomodo in illius textu emendandum sit, nos sane nihil, nisi alterius integrioris codicis ope adjuti, certo statuere audemus. Quapropter malumus aliorum ea de re exspectare, quam nostrum ferre judicium.