COMMENTARIUS.

(a) Quantum ad hoc igitur dico, etc.

Pro clariori intelligentia aliqua sunt praemittenda. Primum, quod triplex est ordo prioris et posterioris, videlicet durationis, naturae et originis. Ordo durationis est, quando aliquid est prius alio aliqua duratione. Ordo naturae est, quando aliquid secundum suum esse est prius alio natura, ita quod in aliquo instanti naturae habet esse suum perfectum absque omni posteriori, ita quod prius natura potest vere intelligi, non intellecto posteriori natura. Adverte tamen, quod aliquid potest dici prius natura tantum privative, et aliquid positive ; quam distinctionem vide a Doctore in isto 2. dist. 1. q. 2. et in 1. dist. 8. q. ult. in 3. dist. 3. q. 1. et alibi. Prius vero origine est, quando aliquid est vere originans respectu alterius ; et posterius origine, quod est vere originatum ab alio, sic dicimus, quod Pater in divinis est prior origine Filio, et Filius posterior origine, quia quidquid habet Filius, originative habet a Patre; et similiter Spiritus sanctus est posterior origine Patre et Filio, quia quidquid habet Spiritus sanctus, ori ginative habet a Patre et Filio, et tamen dicimus, quod Pater prius origine spirat Spiritum sanctum, quia virtutem spirandi simpliciter habet a semetipso, et Filius posterius origine in respectu ad Patrem spirat Spiritum sanctum, et est prior origine Spiritu sancto. De istis tamen signis originis et naturae diversimode loquitur Doctor in diversis locis , et specialiter vide quae notavi super primo Doctoris d. 2. art. 2. ibi : Pater prius origine est beatus. De istis etiam signis vide quae diffuse exposui super primum Doctoris d. 6. et 41 .contra Gregorium Ariminensem, Occham, Joannem Anglicum, Bachonem, et multos alios.

Secundum praemittendum est, quod totus unus ordo naturae, scilicet prioris et posterioris natura, potest compleri in uno priori durationis, puta in uno instanti temporis, nam in eodem instanti temporis sunt omnia ista instantia naturae, quia in primo instanti naturae corpus est perfecte organizatum ; in secundo est animatum; in tertio, natura est haecceizata, et hujusmodi, ut patet a Doctore tu 3. dist. 2. Similiter in eodem instanti naturae potest compleri totus unus ordo prioris et posterioris origine, quia in uno instanti naturae est originatio duarum personarum, ita quod Pater est prior origine Filio, etc. Non tamen dicimus e contra, scilicet quod in uno instanti naturae possit compleri unus ordo durationis, prioris et posterioris, nec in uno instanti originis possit compleri unus ordo prioris et posterioris naturae, et hoc accipiendo ordinem originis proprie.

Tertium praemittendum est unum dictum Doctoris videlicet, quod in divinis ordo naturae est simpliciter primus, ita quod simpliciter procedendo in primo instanti naturae debet assignari totus primus ordo originis, ut dicit in praesenti quaestione. Dictum tamen Doctoris sic debet intelligi, quod licet hic ponat duo instantia naturae in divinis, supple, et in primo sit tota emanatio personarum, et secundo emanatio creaturarum, non tamen secundum ipsum sunt neganda plura alia instantia naturae in divinis, propter ista, imo sunt ponenda plura, quod patet, quia essentia divina est simpliciter prior natura proprietatibus hypostaticis, et simpliciter intellectus et voluntas divina sunt prius natura intellectione et volitione, et etiam essentia divina, cum sit quasi productiva intellectionis et volitionis erit simpliciter prior natura eis. Similiter omnis perfectio simpliciter in divinis est prior natura proprietatibus personalibus, sive relativis, sive absolutis, et etiam relationibus communibus, ut identitate, aequalitate et similitudine, quae omnia possunt esse nota ex diversis dictis Doctoris sparsim in diversis locis. Hic autem Doctor tantum nominat duo instantia naturae, quia hic tantum comparat prius natura, in quo priori sunt omnes emanationes divinarum personarum perfecte ad posterius natura, in quo est emanatio creaturarum, licet in illo priori natura, plura instantia naturae assignari possint, ut supra dixi. Et hoc est quod dicit infra, ordo naturae accipitur comparando objectum ad intellectum, etc.

(b) Simpliciter tamen in divinis, etc.

In ista littera assignatur duplex ordo originis scilicet unus simpliciter, qui est: in primo instanti naturae in quo simpliciter completur tota originatio personarum, ita quod Verbum simpliciter orgiinatur a Patre mediante memoria fecunda, Spiritus sanctus a Patre et Filio, et mediante voluntate et essentia divina. Et ordo originis secundum quid est, in quo persona, in secundo instanti naturae originatur secundum quid, nam Filius secundum quid originatur de lapide intelligibili existente in memoria Patris, non ex natura rei, sed tantum per actum intellectus divini, ut supra exposui, et Spiritus sanctus originatur secundum quid de creatura amabili a voluntate divina, et hoc est, quod dicit Doctor, si in secundo instanti naturae assignetur ordo originis, non est primus ordo originis, in quo scilicet personae originantur simpliciter, sed est secundus, in quo scilicet originantur secundum quid

(c) In primo igitur instanti naturae. Hanc litteram expono pro junioribus. Cum dicit : in primo igitur instanti naturae (comparando scilicet primum instans naturae ad instans quo producuntur objecta secundaria, ut supra exposui) stando in illo, habetur persona perfecta, quae scilicet constituitur ex essentia divina et proprietate, habens memoriam perfectam, etc. in ratione objecti actu intelligibilis. Dicitur objectum actu intelligibile, quando est in perfecta dispositione ad producendum actum intelligendi, et dicitur actu intelligibile ad differentiam objecti potentia intelligibilis, quale est objectum non perfecte praesens intellectui, et quando est actu intelligibile, tunc est pars memoriae perfectae, quae memoria perfecta includit intellectum et objectum perfecte praesens, ut clare exposui in primo, dist. 3. q. 7. Objectum vero actu intellectum nullo modo pertinet ad memoriam, cum ut sic habeat tantum esse diminutum, ut patet a Doctore in primo, dist. 8. q. penultim. Sequitur : et ista persona scilicet Patris, ita memoria essentiae divinae, id est, mediante essentia divina pertinente ad perfectam memoriam, potest formaliter operari et formaliter producere. Dicitur Pater formaliter operari ista memoria, quia habet in se formaliter memoriam, qua potest operari scilicet intelligere objectum, quia principium formaliter productivum intellectionis est memoria. Dicitur etiam ista memoria formaliter producere, quia, ut est principium formale productivum Verbi, est formaliter in Patre. Sequitur : et prius aliquo modo intelligitur ista persona operari.

Sed dubitatur in hoc quod dicit, quod persona Patris prius operatur quam producat, cum per productionem constituatur in esse personali, tenendo communem opinionem de constituentibus personas, et ideo operari praesupponit personam Patris. Dico breviter, quod hoc potest intelligi comparando operari et producere ad invicem, quia operatio puta intellectio est simpliciter prior productione activa Patris, non autem comparando ad personam Patris, ut Pater est. De hoc satis dixi in expositione primi. Et cum dicit, quod intelligitur vere beata in actu intellectus, loquitur tantum de beatitudine pertinente ad intellectum, quia intellectus divinus datur formaliter beatus, intelligendo essentiam divinam, quae est objectum beatificum, sed non loquitur de beatitudine simpliciter et absolute, cum ipse velit quod beatitudo simpliciter consistat in actu voluntatis, ut probat in 4. d. 49. Sequitur : Eadem etiam persona producendo, etc.

Sed occurrit difficultas in hoc quod dicit, quod Pater producit personam formaliter infinitam. Tum quia illud, quod formaliter et ultimate constituitur notitia genita, non est infinitum, patet, quia proprietas personalis nullam perfectionem dicit; ergo nec notitia genita erit formaliter infinita. Tum quia aut notitia genita accipitur pro notitia essentiali, et illa non est genita, sicut nec essentia, ut patet a Doctore in primo, dist. 5. q. 1. Aut accipitur pro proprietate, et illa non est formaliter infinita; aut accipitur pro constituto ex notitia essentiali et proprietate, et tunc non erit formaliter infinitum, nisi etiam constituentia sint formaliter infinita, aliter ens infinitum esset constitutum ex ente finito, vel ex ente non infinito. Tum quia sequeretur, quod esset genitum ante genitum, patet, quia primus terminus formalis divinae generationis est essentia divina, ut patet a Doctore in primo dist. 2. part. 2. dist. 5. q. 2. et sic essentia et proprietate constituitur secunda persona. Sed si notitia sit genita, terminus formalis erit notitia essentialis, et sic ex tali notitia et proprietate erit aliud genitum.

Respondeo ad primam et secundam instantiam simul, quod ideo dicitur notitia formaliter infinita, eo quod includit formaliter aliquid quod est formaliter infinitum, scilicet ipsam notitiam essentialem, et licet sit ultimate a proprietate, tamen omnem perfectionem habet a natura divina; per proprietatem enim non constituitur in aliqua perfectione, sed tantum in esse incommunicabili. Et posito, quod persona Filii sit constituta ex essentia et proprietate, tamen a sola essentia habet perfectionem infinitam, sicut Socrates habet tantum esse quidditativum a sola natura contracta, et nullo modo a singularitate, quamvis per eam constituatur in esse singulari.

Ad tertiam instantiam dico, quod sola essentia divina est primus terminus formalis generationis, et quidditativa; omnis alia perfectio ut bonitas, notitia essentialis et hujusmodi, est terminus formalis, et quasi denominativus, et concomitans primum terminum formalem, ut patet a Doctore in primo, dist. 5. q. 2.

Sequitur in textu : Illi autem personae communicatur voluntas, etc. Cum dicit de voluntate, quod est actus primus respectu productionis Spiritus sancti, non excludit essentiam, nam ipsa essentia est etiam actus primus, imo principaliter concurrit ad productionem Spiritus sancti,ut patet a Doctore in Quodlib. quaest. 2. art. 3.et vide quae ibi exposui, et sic littera sequens debet intelligi, videlicet, quod essentia divina non intelligatur excludi, saltem in productione Spiritus sancti, utrum modo concurrat ad volitionem, an sola voluntas divina? de hoc alias. Sequitur : istae personae producunt amorem adaequatum, etc, Amor hic accipitur pro persona Spiritus sancti, quae dicitur amor spiratus, et dicitur adaequatus essentiae divinae amabili, quia talis amor spiritus includit formaliter essentiam, ut terminum formalem spirationis. Nam ipsa essentia cognita et amabilis est partialiter ratio spirandi Spiritum sanctum. Non dico tamen, quod ipsa sub illa ratione, ut qua formaliter cognita, vel sub illa ratione qua est amabilis, sit ratio producendi Spiritum sanctum simpliciter sub sua perfectissima ratione, licet prius cognoscatur et ametur, quam sit immediata ratio spirandi. Sequitur : et ita producunt amorem infinitum; hoc pariformiter exponatur, sicut supra expositum est de Verbo. Sequitur : quia nihil est formaliter infinitum, nisi quod per identitatem est Deus; hoc sic exponitur scilicet quod nihil est formaliter infinitum, quin etiam per realem identitatem sit Deus, non tamen sequitur e contra, scilicet omne quod est realiter Deus, sit formaliter infinitum, quia proprietas in Deo est realiter Deus, et tamen non est formaliter infinita. Vel potest sic exponi, quod infinitas non potest inesse formaliter, puta bonitati, nisi bonitas illa realiter identificetur Deo, non quod realis identitas sit praecisa causa quare insit, quia tunc paternitas esset formaliter infinita.

(d) Stando igitur praecise in primo instanti, etc. Haec littera sic debet intelligi, quod tota perfectio, supple ultimata, quae consistit in actu secundo, ut innuit Doctor in primo, dist. 2. part. 1. quaest. 1. exponendo actum Philosophi 12. Metaph. nam Pater intellectione perfecte conjungitur essentiae divinae, et similiter volitione, ita quod ultima perfectio personae est in conjunctione fundamentali ipsi objecto ultimate beatificativo, ibi tamen non ponitur aliqua unio, quae sit relatio, nec realis, nec rationis, ut patet a Doctore in 15. quaest. Quodl. sed tantum est ibi unio fundamentalis, in qua est ultimata perfectio personae divinae. Sicut etiam in nobis ponit felicitatem nostram formaliter consistere in conjunctione fundamentali creaturae beatificabilis ipsi objecto beatifico, quae conjunctio fundamentalis est clara visio et fruitio essentiae divinae, in nobis vero ponitur unio formalis, quae est relatio. De hoc vide Doctorem in 4. dist. 49. et in Quodlib. 15. et ideo Doctor dicit in quaest. 13. Quodlib. quod intellectio et volitio sunt entia absoluta, quia his perfecte unimur summo bono. Sic ergo intelligit Doctor quod ultima perfectio personarum est in intelligendo et volendo essentiam dividam, licet multae sint aliae perfectiones ibi, ut bonitas et omnis alia perfectio simpliciter, de quibus satis patet in primo, dist. 8. quaestione penultima.

(e) Sequitur secundum instans naturae, etc. In ista littera sunt aliqua notanda. Primum, quod objectum secundarium non est in essentia divina, sive in intellectu divino ex natura rei, loquendo de objecto simpliciter alio, sed fit ibi per actum intellectus divini, ut clare patet a Doctore hic et in primo, dist. 3. quaest. 4. et dist. 35. 39. et 43. Nola tamen, quod quando Doctor loquitur indifferenter de objecto secundario, alio simpliciter ab essentia divina oportet exponere de objecto praecedente actum voluntatis, quia illud tantum habet esse per actura intellectus divini, ut sunt omnes termini simplices et omnes propositiones necessariae, ut patet a Doctore ubi supra. Sed loquendo de objecto contingenti, puta, quod Antichristus est creandus, vel quod Petru3 est praedestinatus, dico quod talia objecta sunt ibi tantum per actum voluntatis divinae, sic vel sic determinantis, ut patet a Doctore quaest. ultima prologi, et dist. 39. primi, et 14. quodl.

Secundum notandum est, quod aliquid esse in memoria ut memoria est, est ipsum esse principium notitiae totale vel partiale, nam memoria proprie, de qua hic loquimur, est principium productivum notitiae objecti relucentis in memoria, ut satis notum est a Doctore in 1. d. 2. part. 2. q. 3. 2. d. 3. q. 7. et ult. et dist. 6. et 7. et 27. 1. q. Et hoc modo objecta secundaria non sunt in memoria Patris, ut memoria est, supple ut est principium productivum Verbi, quia talis memoria tantum includit intellectum et essentiam, ut supra visum est, dist. 2. primi, et dist. 7.

Et si dicatur, licet objecta secundaria relucentia in essentia divina non pertineant ad memoriam, quae est principium productivum Verbi secundum esse simpliciter, saltem videntur pertinere ad memoriam Patris, ut est principium productivum Verbi secundum esse secundum quid, quia sicut dicimus, quod Verbum habet esse simpliciter a memoria Patris, quae est essentia et intellectus, ita videtur habere esse secundum quid de omni alio intelligibili, puta de lapide intelligibili relucente in memoria Patris.

Dico, quod quando producitur Verbum in esse secundum quid, producitur a tota Trinitate mediante memoria includente lanium intellectum et essentiam, et nullo modo producitur a Trinitate, mediante lapide relucente in memoria, ut principio formali productivo, quia sola memoria primo modo est ratio producendi cognitionem cujuscumque simpliciter intelligibilis, ut salis patet a Doctore quaestione penultima prologi, et dist. 49. primi. Dicitur tamen verbum produci de lapide pertinente ad memoriam modo praeexposito, videlicet, quia verbum sic productum in esse, secundum quid est expressivum ipsius lapidis intelligibilis relucentis in memoria, et declarativum ejusdem, quod bene nola.

In ista littera Doctoris occurrunt aliquae difficultates. Prima circa hoc, quod dicit quod objecta secundaria fiunt actu intelligibilia actu intelligentiae divinae.

Contra, primo, quia quaero, quo actu producuntur talia objecta in esse objectali sive intelligibili, aut actu operativo intellectus divini, aut actu productivo. Non primo, quia illo actu nihil producitur, ut patet a Doctore in primo, dist. 2. part. 3. q. 3. et dist. 3. q. ult. Non secundo, tum quia intellectus divinus non videtur potentia productiva ad extra ; tum quia produceret effectum perfectissimum. Patet, quia potentia productiva perfectissima non impedita, agens per modum naturae, producit effectum quantum potest, et sic cum sit infinita, produceret effectum infinitum, ut patet per argumentum Doctoris in primo. dist. 8. q. ult. contra Philosophos. Tum tertio, quia necessario produceret infinitos effectus actu, quia non repugnant infinita individua in eadem specie, et sic actu essent infinita objecta intelligibilia, et infiniti homines in esse objectivo et intelligibili.

Tum quarto, quia sequeretur quod produceret ab aeterno illa objecta, etiam in esse reali et in existentia, quia agit necessario, et est infinita ; ergo producit perfectissime. Sed non esset productio perfectissima, nisi terminaretur ad effectum perfectum in esse reali, et sic omnia ab aeterno fuissent producta in esse reali et necessario.

Tum quinto, quia aut producit omnia illa objecta unica productione, aut alia et alia. Non primo, quia eadem productio non videtur ad duo producta; licet enim idem agens possit producere plures effectus, non tamen eadem productione. Non secundo, quia esset ordo inter illas producliones, sicut et inter producta, et sic oporteret assignare primam productionem, quae non videtur assignabilis, cum non sit major ratio quod producat unum quam aliud.

Tum sexto, quia nullo modo videtur quod possint produci in tali esse, primo, quia antequam producantur in tali esse, aut sunt producibilia, aut non; si non, ergo non possunt produci; si sic, ergo prius sunt possibilia, sed ut sic habent esse objectivum, patet, quia ut sic sunt intelligibilia. Tum etiam, quia illud possibile fundatur non in seipso ; ergo in aliquo, et non potest dari nisi esse objectivum rei possibilis produci.

Septimo arguitur sic : si intellectus divinus producit lapidem in esse intelligibili, aut producit propter finem, aut non propter finem ; si sic, quaero propter quem finem producit ; si propter se, ordinando illud ad se, igitur intellectus praecognoscit ipsum lapidem. Patet, quia causa non producit aliquid ad finem, non praecognito illo producibili, et sic lapis fuisset praecognitus ; ergo prius habuisset esse intelligibile. Tum etiam, quia non posset producere illum propter finem, quod est inconveniens in primo intellectu. Quod autem non possit producere, patet per argumentum Doctoris in primo, dist. 2. q. 1. ubi arguit de agente mere naturali, quod si ageret independenter, quod ita ageret, si propter nullum finem ageret, ut patet ibi. Secundo, quod si produceret lapidem non propter finem, igitur produceret frustra ; sed agens per se agit propter finem, ut patet 2. Physic. et hoc. est magis verum de agente cognoscente, ut patet ibi.

Octavo, sequeretur, quod ab aeterno fuissent productae omnes secundae intentiones, et sic nunc non possunt produci, nisi idem bis producatur, quod est impossibile.

Respondeo et concedo, quod producantur per actum productivum. Et ad primam instantiam contra, dico quod sicut intellectus divinus ad intra, et est operativus et productivus, ut patet a Doctore in primo d. 2. part, 2. q 3. et in isto secundo dist. praesenti, ita ad extra est operativus per intelligere objecta secundaria, et est productivus per productionem, quae terminatur ad illa objecta producta.

Ad secundam dico, quod eo modo quo est productivus per modum naturae potest producere effectum perfectum, sed quia est tantum productivus rei in esse diminuto, puta in esse intelligibili vel in esse cognito tantum, ideo producit hominem in tali esse perfecte, quantum potest produci homo ab ipso intellectu ; sed ratio Doctoris facta dist. 8. primi, concludit de agente infinito per modum naturae, quod agens respicit effectum in esse vere reali.

Si dicatur, intellectus creatus est vere realiter productivus alicujus entis realiter, quia est productivus intellectionis habitus, et etiam speciei intelligibilis ; ergo a fortiori intellectus divinus.

Dico, quod si intellectio Dei esset realiter distincta, posset illam vere producere, sicut realiter distinguitur ab intellectu creato. De hoc vide Doctorem in primo d. 2. part. 2. q. ult. dist. 27. et alibi.

Dico secundo, quod Intellectui divino repugnat sic posse producere, scilicet esse reali, quia tunc diceret relationem realem ad creaturam, et tandem ad non esse creaturae, sequeretur non esse ipsius intellectus divini, ut patet per rationem Doctoris in primo, dist. 8. q. ult. et dist. 30. Sed hoc non sequitur de intellectu creato, quia ad causatum non haberet relationem eamdem sibi realem, sicut haberet intellectus divinus, ut patet a Doctore ubi supra.

Dico tertio, quod quia esse reale rei necessario praesupponit esse intelligibile et possibile ipsius, et tale esse intelligibile et possibile est tantum ab intellectu divino, loquendo de simpliciter primo esse intelligibili. Et quia Deus lantum agit contingenter ad extra respectu entis realis, ideo intellectus divinus tantum producit in esse secundum quid, sive diminuto, ut patet magis a Doctore in 1. dist. 36.

Ad tertium dico, concludendo quod simul producat infinitos effectus in esse diminuto, patet, quia actu intelligit, et simul infinita objecta, ut probat Doctor dist. 2. q. 1. primi, et per consequens actu sunt infinita intelligibilia.

Ad quartam, patet responsio, patet ex dictis ad secundam instantiam, quia non est productivus in esse reali.

Ad quintam dico, quod producit una productione fundamentali, sed pluribus sola ratione distinctis; et concedo quod inter illas non est ordo, quia simul sunt in eodem instanti, etiam forte nunc. Cum dicitur, quod inter producta est ordo prioris et posterioris, dico quod non est ordo, nec temporis, nec naturae ; et si est alius ordo forte prioris secundum perfectionem, concedatur etiam in illis productionibus denominatione extrinseca, eo quod una terminatur ad unum productum perfectius, et alia ad imperfectius.

Ad sextam dico, quod sunt producibilia; et cum dicitur quod ut sic habent esse intelligibile, negatur. Imo est implicatio, quod scilicet in tali esse intelligibili sint primo producibilia, et quod ante illud esse sint intelligibilia, aliter esset processus in infinitum, quia quaererem de illo producibili in tali esse, si est intelligibile, aut hoc habet a se, aut ab alio ; non a se, ut patet: si ab alio, ergo prius fuit producibile in tali esse, et sic processus in infinitum. Cum ultra quaeritur, illud esse possibile in quo fundatur? Dico, quod tantum in potentia productiva, quia enim illa potest producere in tali esse, ideo est sic producibile, ut alias exposui, et patet etiam aliqualiter in primo, dist. 6. et 43.

Ad septimam, dico simpliciter quod producit illa ex sola necessitate naturae, et illa produceret etiamsi ad nullum finem produceret; et concedo, quod producendo ad nullum finem ordinet. Cum dicitur, ergo frustra, negatur, quia illud dicitur produci frustra, quod propter aliquem finem producitur, et non attingit illum finem; sed si propter nullum finem producitur, non dicitur produci frustra, sed ex perfectione naturali. Dico secundo, quod posset forte sustineri quod producit illa propter se amatum amore naturali, sic intelligendo quod intendit communicare eo modo quo potest suam perfectionem creaturis. Cum dicitur, agens naturale agit propter finem, patet responsio in 1. dist. 2. quaest. 1. in illis praeambulis, quod agit propter finem, inquantum regulatur ab agente superiori intelligente.

Ad ultimam, dico primo quod omnia objecta secundaria, quibus non repugnat esse realis existentiae, sunt praecise producta ab intellectu divino in esse primo intelligibili ; sed hoc dictum Doctoris non intelligitur de entibus rationis, quia multae sunt relationes rationis quae non fuerunt ab aeterno. Dico secundo, quod forte non esset inconveniens omnes secundas intentiones fuisse productas ab intellectu divino. Et cum dicitur, quod tunc bis producerentur, dico non asserendo, quod non esset inconveniens in entibus rationis. Dico etiam, quod etsi omnes secundae intentiones sint productae ab intellectu divino in esse primo, et praecise in esse intelligibili, tamen ab intellectu creato possunt produci ultra esse intelligibile in aliquo esse sibi competente, ut puta, quod producuntur in subjecto quod denominant, vel in aliquo alio esse.

Secundo principaliter dubitatur in hoc quod dicit, quod in nobis intentiones secundae producuntur per intellectum, et non habent esse in memoria, ut memoria est. Contra, primo quod non producuntur per intellectum, quia quaero per quem actum intellectus; aut per actum intelligendi, et hoc non, quia illo actu nihil producitur, cum sit finis potentiae, ut patet a Doctore in 1. dist. 2. part. 2. q. 3. et in Quodl. quaest. 13 ; aut per actum productivum, et hoc non, quia intellectus non habet actum productivum, nisi respectu actus intelligendi vel speciei intelligibilis, ut patet a Doctore in 1. dist. 3. q. 6. et 7. Si dicatur, quod producitur per actum collativum, quaero an ille actus sit actus intelligendi ? et hoc non, quia actus comparativus non est actus intelligendi. Si etiam poneretur, non esset productivus, ut supra patet ; aut est actus productivus, et hoc non, quia non videtur, quod comparatio sola aliquorum cognitorum ad invicem sit productiva alicujus, cum illa sit tantum ens rationis.

Respondeo primo, quod producuntur per actum aliquem, qui nec est actus intelligendi, nec actus comparativus, sed per actum productivum. Et cum dicitur, quod tantum est productivus actus intelligendi et speciei intelligibilis, verum est loquendo de ente reali. Sed ultra potest producere secundam intentionem, si dicatur, quod secundum Scotistas producuntur per actum collativum. Dico quod sic debet intelligi, quod non possunt produci, nisi praesupposito de necessitate actu comparativo unius cogniti ad aliud cognitum, nam facta comparatione speciei cognitae ad individua cognita, producit in specie unam intentionem, quae dicitur spectes, et similiter de individuo. Dico etiam, ut alias exposui in 1. dist. 3. q. 7. quod secundae intentiones magis dicuntur derelinqui ex comparatione duorum objectorum cognitorum quam causari, de quo alias.

Circa litteram Doctoris occurrunt duae aliae difficultates, quarum prima est in hoc quod dicit, quod Verbum gignitur simpliciter de memoria Patris, ut memoria est. Contra, primo, quia sequitur quod Verbum sit bis vel ter productum simpliciter. Probatur, quia essentia divina et intellectus in Patre sunt memoria perfecta, ut patet a Doctore in 1. dist. 2. part. 2. q. 3. et sic ab illa, ut principio formali productio accipit esse simpliciter. Sed bonitas divina, ut praesens intellectui divino ita pertinet ad memoriam simpliciter, sicut essentia, patet, quia ita formaliter infinita, et per consequens productiva notitiae infiatae, et sic essent vel duae notitiae genitae vel una bis genita. Hoc idem dico de aliis perfectionibus.

Secundo, aut enim sola essentia pertinet ad memoriam, aut essentia cum aliis perfectionibus. attributalibus. Non primo, quia alia sunt ita objecta formaliter infinita, sicut essentia ; ergo aeque pertinent ad memoriam. Non secundo, quia aeque primo esset Verbum a bonitate sicut ab essentia. Sequeretur etiam quod ita bonitas esset aeque primo terminus formalis, et per se generationis divinae, quod est contra Doctorem in 1. dist. 5. q. 2. Quod autem sequeretur patet, quia in Deo, quod est principium formale productivum primo, est primo terminus formalis productionis, ut patet a Doctore, ubi supra.

Tertio, si est de memoria Patris, sequitur quod Filius ita esset constitutus quidditative per bonitatem, cum pertineat ad memoriam, sicut per essentiam, quia terminus formalis generationis divinae (loquendo de termino formali per se) est constitutivus personae productae, ut patet a Doctore in 1. dist. 2. et dist. 13. et 26.

Quarto, si Filius est de omni perfectione intrinseca, ut de memoria, sequitur quod non erit unum per se constitutum. Patet quia attributa non constituunt in esse essentiali personam.

Respondeo, quod Filius est tantum de essentia divina intellectu, ut de per se et primo memoria, a principio productivo et concomitanter est de omni perfectione intrinseca, non quod sit de attributis, ut memoria productiva, et sic concedo quod Pater habens essentiam ut perfecte praesentem producit Filium, non autem habet attributa, quia illa non pertinent ad memoriam productivam. Cum dicitur, quod sunt aeque infinita, ut essentia, concedo formaliter, sed non originaliter, et sic non aeque productiva. Potest tamen concedi, quod est de omnibus realiter et identice, formaliter vero de sola essentia ut essentia.

Ad secundum dico per idem.

Ad tertium dico, quod Filius quidditative et essentialiter est per essentiam, et sic per illam habet esse primo, concomitanter tamen habet omnem perfectionem quam habet essentia, et quasi denominative, ut patet a Doctore in dist. 5. q. 2. et concedo, quod sola essentia est terminus formalis. Attributa vero concomitantur primum terminum formalem.

Ad quartum patet ex dictis ad tertium.

Secunda difficultas est in hoc quod dicit, quod Verbum gignitur de objectis secundariis tantum secundum quid. Contra, primo, si gignitur de lapide ut de memoria, et hoc secundum quid ; ergo lapis, ut ibi, pertinet ad memoriam productivam secundum quid. Patet consequentia, quia ut gignitur simpliciter de essentia,

essentia pertinet simpliciter ad memoriam productivam simpliciter: ergo et lapis secundum quid. Consequens est falsum, quia ad intra omnis operatio et omnis actio, sive simpliciter sive secundum quid est tantum a memoria divina, quae sola est ratio formalis producendi Filium, sive secundum esse simpliciter, sive secundum esse secundum quid, quia sola essentia divina est ratio cognoscendi omnia cognoscibilia, et producendi omnia in esse cognito.

Secundo arguitur, quia tunc Filius simul esset de infinitis lapidibus et infinitis hominibus, et sic de aliis, quod videtur inconveniens. Consequentia patet, quia, ut dixi supra, sunt actu infinita objecta secundaria.

Tertio sequitur, quod si esset de infinitis objectis secundariis, productus secundum quid esset infinities productus secundum quid. Patet, quia de lapide esset productus secundum quid, et de homine secundum quid, alia productione passiva secundum quid, et sic in Filio essent actu infinitae productiones passivae secundum quid.

Quarto arguitur, quia Filius producitur de uno lapide secundum quid, et de alio lapide secundum quid, et non eadem productione, ut patet ; ergo alia et alia, et sic infinitum ; ergo vel sunt infiniti filii secundum quid, vel idem infinities productus secundum quid, quorum utrumque est impossibile.

Ad primum dico, quod non dicitur produci de lapide, ut de memoria productiva etiam secundum quid, sed dicitur produci de lapide, pro quanto est declarativus lapidis, et hoc per attributionem. Potest etiam dici produci de lapide, pro quanto memoria divina est productiva notitiae lapidis, quae attribuitur Filio.

Ad secundum, concedo quod est de infinitis objectis necessario, hoc est necessarium, quia memoria divina est ratio producendi infinita objecta actu in esse cognito.

Ad tertium, concedo quod in Filio essent actu per attributionem infinitae productiones passivae.

Ad quartum, concedo quod possunt esse infinita Verba secundum quid sola ratione distincta, et hoc non videtur inconveniens, esset bene inconveniens esse plura Verba secundum esse simpliciter. Posset etiam concedi, quod tantum esset unum Verbum productum secundum quid, ita quod in illo Verbo esset tantum alius et alius respectus rationis ; sed post non sequitur ad numerationem illorum respectuum numeratio Verbi secundum quid, sicut non sequitur, in homine sunt tres colores secundum quid ; ergo sunt tria colorata, ut patet a Doctore in tertio, dist. 8. q. unica.

Dubitatur de ista propositione Doctoris Subtilis, quod quando duo effectus sunt ab eadem causa secundum ordinem, ita quod posterior non producitur, priori non producto, si per impossibile non esset productio prioris effectus, adhuc posset esse productio posterioris effectus.

Contra primo, quia sequeretur quod Angelus posset immediate producere velle circa aliquod objectum, circumscripta cognitione ejusdem. Patet, quia volitio est effectus posterior.

Secundo sequitur, quod si intellectus non esset, saltem quasi productus ab anima, adhuc ipsa anima posset quasi producere voluntatem, quae est posterior intellectu, cum praesupponat ipsum. Et si intellectus et voluntas essent realiter distincta ab anima, essent vere producta: ergo per propositionem Doctoris, qualia est ordo inter aliqua, ubi distinguuntur realiter, talis est, ubi ratione distinguuntur.

Tertio sequitur, quod Pater in divinis posset immediate spirare Spiritum sanctum, Filio non genito, cum Spiritus sanctus sit posterius productus.

Quarto sequitur, quod Pater posset generare Filium, ipsa essentia prius non cognita, quia productio Filii est posterior cognitione essentiae, ut supra patuit, et primo, dist. 2. Similiter Spiritus sanctus posset immediate spirari, essentia divina prius non amata.

Quinto sequitur, quod Filius in divinis posset esse prior Patre. Patet, quia proprietates personales pullulant ab essentia et in essentia divina, ut patet a Doctore in primo dist. 28. Et ordinate pullulant sic, quod proprietas Patris primo pullulat ; secundo proprietas Filii ; tertio Spiritus sancti, ergo sequitur, quod si per impossibile proprietas Patris non pullularet, quod adhuc proprietas Filii posset immediate pullulare, et sic Filius esset prima persona. Nec valet dicere, quod propositio intelligitur de effectibus ordinatis realiter distinctis. Contra, quia qualis est ordo inter aliqua, ubi distinguuntur realiter ?

Respondeo ad primum, primo quod cognitio etvolitio non sunt proprie effectus ordinati dependentes ab eadem causa, sicut ponit conclusio ; nam velle est a voluntate immediate, et cognitio ab intellectu, quae potentiae etsi non differunt realiter, differunt tamen formaliter vel saltem ex natura rei. Dico secundo, quod velle posset absolute produci, nulla cognitione praemissa. Si dicatur voluntas non fertur, nisi in praecognitum, dico quod aliud est loqui de velle absolute, et aliud de velle, prout terminatur ad objectum, sive ut dicit relationem ad objectum. Primo modo non praesupponit necessario cognitionem objecti, sed bene secundo modo. Haec distinctio patet a Doctore insimili, quaest. 14. Quodlibet. Dico tertio, quod cognitio objecti, etsi sit effectus, prior tamen ponitur causa, saltem partialis volitionis, tenendo opinionem illam, dist. 25. secundi. Propositio autem Doctoris intelligitur de effectibus, quorum prior nullo modo est causa posterioris.

Ad secundum dico, quod si per impossibile anima non produceret intellectum quod posset producere voluntatem, posito quod nec intellectus, nec voluntas sint de essentia animae, et quod sint quasi effectus ordinati ab eadem causa. Si dicatur, quod tunc voluntas posset elicere actum suum, intellectu non existente, dico quod licet esset in potentia remota ad eliciendum, non tamen in potentia propinqua, quia non elicit actum nisi circa cognitum ; requiritur ergo materia circa quam, scilicet objectum cognitum.

Ad tertium dico, quod non apparet aliqua impossibilitas, quin posset spirare Spiritum sanctum Filii generatione non existente, quia illa nullo modo necessario requiritur, ut patet ex multis dictis Doctoris.

Ad quartum dico, quod si notitia essentialis et notitia genita sint duae notitiae, ut quasi effectus ordinati ejusdem causae, quod non apparet inconveniens, quin possit produci secunda, circumscripta prima. Licet enim prius cognoscatur essentia quam producatur Filius, non tamen talis cognitio in aliquo genere causae requiritur, ut patet a Doctore in primo d. 2. part. 2. q. 3.

Ad ultimum. quod ad generationem Filii necessario requiritur suppositum Paris, ut principium producens quod, ut exposui in primo dist. 4. quaest. 2. et alibi. Licet enim Filius sit ab essentia, ut principio formali quo, tamen est a Patre, ut a principio quod.

Nota, quod objecta secundaria producuntur in tali esse a memoria fecunda, ut a causa remota, et ab actu intelligentiae divinae, ut a causa proxima. De hoc vide quae exposui in primo d. 3. q. 4. respondendo ad quaestionem.

(f) In secundo tamen instanti naturae, etc. Hic nota, quod tenendo prius origine per se illud, quod est a se et non ab alio, et quidquid habet, habet a se, et posterius origine,quando habet ab alio: si modo quaeratur, an Pater prius origine generet Filium quam spiret Spiritum sanctum ? dico quod non, exponendo prius origine, ut supra, quia tunc spiraret Spiritum sanctum ab alio et non a se. Sed loquendo de isto priori originis, dico quod in eodem priori originis generat Filium et spirat Spiritum sanctum, patet, quia a se generat et spirat.

Si iterum quaeratur, nonne Pater in aliquo priori generat Filium, in quo non spirat Spiritum sanctum ? Dico quod sic, et quod est illud prius ? non origine ut . patuit; non natura, quia in eodem priori naturae completa est tota productio, ut patet supra.

Dico, quod non habeo pro inconvenienti, Patrem prius naturam generare Filium ; distinguo tamen de priori et posteriori naturae, nam aliquando ordo naturae accipitur inter quidditates, ita quod una quidditas ex sua ratione formali praecedit aliam, et potest perfecte intelligi, alia non intellecta. Aliquando accipitur ordo naturae, ut est inter aliqua, sic quod unum praesupponit aliud, licet illud aliud non possit intelligi perfecte, alio non intellecto; et hoc modo non habeo pro inconvenienti Patrem dici prius natura Filio. De hoc vide quae exposui in primi d. 1. q. 2. et d. 6. et 41. Tertio modo accipitur ordo naturae, ut est inter aliqua, sic quod unum praesupponitur alteri, et sic praesupponitur quod licet secundum rem non possit esse sine posteriori, potest tamen intelligi non intellecto posteriori: et hoc modo possumus dicere quod generatio Filii est prior natura spiratione, cum necessario praesupponitur illi. Et quando Doctor dicit, quod in eodem priori naturae completur totus unus ordo originis, debet intelligi de priori naturae proprie, et primo modo, quod est, quod in eodem instanti naturae, in quo essentia divina est perfecte praesens in ratione objecti intellectui paterno completur tota originatio personarum, et in secundo instanti naturae objecta secundaria, quae essentialiter distinguuntur ab essentia, sunt in intellectu eo modo quo supra dixi.

Sed dubitatur, quia Doctor dixit in primo, quod aliquando ordo naturae completur in primo signo originis. Sic debet intelligi, quod ex quo essentia divinat est prior natura intellectione et volitione, ut dixi, et sic in primo instanti originis, quo scilicet Pater habet a se quidquid habet, completur talis ordo naturae, quia in eodem instanti habet Deitatem et omnem perfectionem simpliciter, et hoc modo totus unus ordo naturae potest compleri in uno signo originis. Sed accipiendo ordinem naturae, ut accipit Doctor ubi supra, exponendo se quid intelligat per primum signum naturae, et per secundum, in uno signo originis ordo naturae scilicet prioris et posterioris natura, modo praeexposito a Doctore, de priori et posteriori naturae, non potest compleri, ut patet ex supradictis, et omnia ista bene nota et pondera.

(g) Ita dico in proposito, quod Verbum, etc.

In hac littera sunt aliqua notanda.

Primo, quomodo Verbum dicatur notitia infinita genita, hoc expositum est in primo d. 10. ubi exposui quomodo Spiritus sanctus dicitur amor infinitus spiratus.

Secundo est notandum in hoc quod dicit: Verbum dici notitiam infinitam genitam, eo quod infinita notitia infinitae essentiae, hoc potest dupliciter exponi: Primo,ut sit notitia infinita genita,quia est originative a memoria fecunda formaliter infinita, includente essentiam formaliter infinitam. Secundo, quod talis notitia infinita genita sit vere expressiva memoriae fecundae formaliter infinitae, et hoc ex vi productionis suae, ut patet a Doctore in primo dist. 27. q. 2. Et non potest esse talis notitia sic infinita, nisi per productionem a Patre mediante memoria fecunda, ut in principio formali productivo, et ut sic accipit esse simpliciter.

Tertio nota, quod Verbum esse notitiam lapidis, vel habere notitiam lapidis a Patre gignente, sic debet intelligi quod aliquando aliquid generatur secundum esse absolutum, ut puta Franciscus secundum humanitatem. Aliquando secundum aliquid sibi adveniens, ut puta cum dicitur generatur Franciscus albus, quia albedo advenit Francisco jam praeexistenti. Sic dico, cum dicitur Filius in divinis est notitia infinita expressiva essentiae divinae formaliter infinitae, est ipsum habere esse simpliciter per productionem, ita quod ex vi talis productionis sit sic notitia expressiva , etc. Cum vero dico, Filius habet notitiam lapidis a Patre, dico ipsum generari secundum quid, quia Filio praeexistenti suo modo advenit notitia lapidis, et quod sit sic expressivus lapidis existentis in memoria.

(h) Et si arguatur contra istud. Hic Doetor arguit probando, quod Pater possit producere prius origine lapidem in esse cognito, quam Filius illum producat, et probatio clara est.

(i) Respondeo, Pater producit lapidem. Hic Doctor solvit instantiam contra, dicens quod eadem productione qua Pater producit lapidem in esse cognoscibili vel in esse cognito, et Filius et Spiritus sanctus producunt, quia ex quo memoria fecunda est ratio formalis producendi lapidem in tali esse, et eadem praeintelligitur in tribus personis ante productionem lapidis, ideo tres personae eadem productione producunt, propter unitatem principii formalis productivi, sicut patet de Patre et Filio, qui dicuntur eadem spiratione spirare Spiritum sanctum, propter unitatem principii formalis spirativi existentis in utroque ante spirationem Spiritus sancti, ut clare patet a Doctore in primo distinct. 12. quaestione 1. Et sicut Pater prius origine spirat, quia a se, et Filius posterius origine, quia virtutem spirativam habet a Patre, sic dico quod Pater eadem productione prius origine producit lapidem in tali esse, quia a se habet principium productivum lapidis, et Filius posterius origine, quia hoc habet a Patre, et sic non sequitur quod lapis sit bis productus, vel postquam sit productus iterum producatur.

(k) Et si dicas, saltem prius origine praeintelligitur productus a Patre. Vis hujus argumenti stat in hoc, quia ex quo supra diximus quod Filius dicitur generari secundum quid, propter cognitionem lapidis sibi additam, videtur quod Filius generet seipsum. Patet, quia si Filius eadem productione producit lapidem in esse cognito, qua et Pater, ergo eadem productione habet notitiam lapidis; et sic producit seipsum in tali esse, quod videtur inconveniens, quia sicut Filius non potest producere alium Filium, nec seipsum absolute, cum tamen habeat memoriam fecundam, quia memoria fecunda, ut in Patre praeintelligitur habere terminum adaequatum,

sic dico quod ex quo memoria fecunda, qua Pater producit lapidem in tali esse, vel Filius in tali esse secundum quid, in primo instanti originis videtur habere terminum adaequatum, puta Verbum sic productum: ergo Verbum tali productione non potest producere seipsum in tali esse, et sic patet vis argumenti.

(1) Respondeo et dico. Hic Doctor solvit instantiam, quae solutio est satis clara, et dicit quod licet aliquid non possit producere seipsum in esse simpliciter, potest tamen producere seipsum in esse secundum quid, videlicet producendo aliquid in se quod prius non habuit, et sic licet Filius non possit producere seipsum mediante memoria fecunda secundum esse simpliciter, ut patet, quia tunc esset antequam esset, potest tamen producere seipsum secundum quid, quia secundum aliquod sibi adveniens, et sic eadem productione qua Pater producit Filium in esse secundum quid, et Filius similiter producit seipsum in tali esse, licet posterius origine ; nec habeo pro inconvenienti, quod hoc modo Pater producat seipsum prius origine, quia producit in se notitiam lapidis.

(m) Respondeo, ista propositio, etc. Adverte, quod haec responsio non vadit contra dicta superius de productione secundum quid, sed contra hoc, quod Filius non possit generare alium filium, ideo dicit Doctor quod illa propositio non est absolute vera nisi addatur. Ad hoc enim quod haec propositio sit vera, scilicet potentia praehabens origine terminum adaequatum antequam sit in alio, non est illi alii principium producendi, requiritur quod addatur, videlicet quod habens illud principium communicatum non possit esse realiter ante terminum illum, quia si posset esse, posset eadem productione vere producere. Vel oportet addi, quod ab alio habente illud principium, ille terminus non est secundo producibilis, quia si terminus ille adaequatus esset secundo producibilis, posset ab habente tale principium vere produci ; modo in productione simpliciter Filii ita est, quod Filius habens eamdem memoriam cum Patre non potest esse prius realiter, quam Filius sit productus, sive Verbum, nec etiam est aliquod verbum producibile a Verbo habente memoriam illam. Et quare non possit esse aliud verbum a memoria fecunda, assignatur ratio a Doctore in quodlibet. quaest. 2. quia quando aliquid est communicabile in plura ejusdem rationis, quantum est ex se potest esse in infinitis, nisi determinetur aliunde, et sic, si possent esse duo Verba, ita et infinita ; et si possent esse de necessitate, actu essent. Et addit Doctor ibi, quod sic generatio Filii est tantum una, quod si impossibile illa non esset, nulla alia posset esse. Vide ibi diffuse.

(n) Sed ista responsio destruit positionem, etc. Haec littera clara est usque ibi : Quaerendo autem ultra, etc. Et ideo Doctor in quaest. 2. quodlib. aliter probat quam per terminum adaequatum, vide ibi.