COMMENTARIUS.

(g) Ad quaestiones istas. Hic Doctor respondet ad quaestiones de synderesi et conscientia. Hic tamen adverte, quod licet quilibet habitus, etiam appetitivus, si ponatur tantum inclinare ad actum, ita quod non sit causa partialis actus secundum unam opinionem recitatam in primo, dist. 17. semper talis habitus inclinat necessario, et per modum naturae ; et si militer si ponatur causa partialis actus, actus adhuc causat partialiter actum per modum naturae et necessario, ut patet a Doctore ubi supra, et hoc modo, si ponatur synderesis quidam habitus in voluntate quantum in se est, necessario concurrit ad actum, actus tamen voluntatis, qui est ab ipsa voluntate et ab habitu dicitur libere productus. Tum, quia funa causa partialis, scilicet voluntas, libere producit et praecipue quia concurrit ad actum illum, ut causa magis principalis, ut patet Doctore in 1. ubi supra. Tum etiam, quia potentia utitur habitu, et non e contra, quia habitus est non quo simpliciter possumus, sed quo sic possumus, puta prompte scilicet, vel magis intense, ut patet a Doctore in pluribus locis, et sic patet quomodo productus a voluntate, habitu inclinante vel partialiter concurrente per modum naturae et necessario sit libere productus. Et si Henricus poneret synderesim sic concurrere cum voluntate ad actum tendentem in justum et resistentem peccato, oportet per aliamjrationem improbare, quia talis actus esset libere productus: si etiam poneret talem habitum esse causam totalem actus tendentis in justum, etc. tunc voluntas tantum passive se haberet respectu sui actus, et actus nullo modo esset in potestate ; nec diceretur aliquo modo activa sui actus, nisi tantum per accidens sicut lignum calefacit tantum mediante calore, quod tamen videtur absurdum. Si etiam ponatur quod talis habitus non sit causa totalis actus, sed partialis, et principalis necessario movens voluntatem ad actum, ita quod voluntas habens talem habitum necessario elicit actum: vel si ponatur quod talis habitus non sit causa actus, nec totalis, nec partialis, et haec immediata, sed quod tantum moveat necessario ipsam voluntatem ad actum, neutrum istorum potest concedi, quia voluntas ( ut dixi supra ) respectu sui actus semper libere se habet, ita quod nullo modo potest necessitari ad actum aliquem eliciendum. Si ergo ponatur quod synderesis habeat actum necessario tendentem injustum, ita quod habens talem habitum necessario eliciat actum tendentem in justum, patet quod non est ponenda in voluntate ut in subjecto, quia ut ubi non potest habere talem actum.

Cum ergo synderesis sit ponenda in parte intellectiva, et non potest poni in voluntate, ergo erit ponenda in intellectu ut in subjecto, quia ut ibi habebit actum necessario tendentem in justum, scilicet dictare voluntati. Si ergo synderesis ponatur habitus intellectus, talis erit habitus principiorum practicabilium, qui habitus semper est rectus, et semper inclinat ad actum rectum eliciendum a voluntate. Nam principia practica nota ex terminis semper sunt recta, cum sumuntur ab ultimo fine, qui finis est vel formaliter vel virtualiter rectitudo omnis actus recti, ut prolixe exposui super quaest, ultima prolog. Et intellectus apprehensis terminis talium principiorum lumine suo naturali necessario acquiescit illis principiis, quia non est in potestate ejus acquiescere et non acquiescere, ut supra patet in primo, dist. prima, quaest. 3. Exemplum, cognosco istos terminos, scilicet summum bonum et summam dilectionem, statim intellectus componit hoc principium scilicet summum bonum est summe diligendum, et de necessitate acquiescit tali principio ; notitia talis principii dicitur synderesis actualis, et habitus causatus ex talibus notitiis, dicitur synderesis habitualis ; talis habitus necessario inclinat intellectum ad eliciendum notitiam naturalem talis principii, et talis notitia actualis semper dictat voluntati ut tendat in tale principium, scilicet diligendo illud bonum summe. Similiter ex pluribus assensibus in intellectu, quibus intellectus necessario assentit tali principio, generatur quidam habitus in ipso intellectu, quo habitualiter assentit tali principio, qui habitus semper inclinat intellectum ad eliciendum actum, quo actu assentiat principio, talis tamen assensus intellectus, sive actualis, sive habitualis, non dicitur synderesis, nec actualis, nec habitualis, sed tamen notitia habitualis principii dicitur synderesis actualis.

Posset etiam dici, quod ipsum principium practicum dicitur synderesis, et formalis vel virtualis, cum sit rectitudo actus voluntatis saltem virtualis, sed de hoc satis dictum est in primo, in prolog. quaest, ultima.

(h) Et quantum. Et addit doctor, quod quantum est ex parte intellectus, liberum arbitrium natum est conformiter velle istis principiis, licet prout deficit reliqua causa partialis non libere velit, quia non est ibi aliqua necessitas, id est, quod liberum arbitrium quod includit intellectum et voluntatem, ex parte intellectus semper conformiter adhaeret illis principiis, imo necessario ut supra patet; sed ex parte voluntatis non semper adhaeret, quia libera est in adhaerendo.

(i) Secundum hoc etiam conscientia potest poni habitus proprius conclusionis

practicae. Nam cognitio cujuscumque conclusionis virtualiter contentae in principiis practicis per se notis, potest dici conscientia actualis, quia talis cognitio actu, et immediate dictat voluntati de actu eliciendo, et si voluntas conformiter elicit actum tali dictamini, tunc ille actus dicitur agere contra conscientiam actualem. Si vero difformiter, tunc dicitur agere contra conscientiam, et si ex talibus notitiis actualibus generetur habitus in intellectu, tali habitus dicitur conscientia habitualis, qui habitus inclinat intellectum ad eliciendum notitiam actualem de tali vel tali conclusione, et sic talis habitus dicitur mediate dictare voluntati de agibilibus, sed actus immediate dictat, etc.

Ad argumenta principalia. Primo arguit, probando quod synderesis sit subjective in voluntate.

Secundo sic, synderesis semper habet actum necessario tendentem in bonum justum, sive in bonum justitiae; sed voluntas necessario actu suo tendit in bonum justitiae, quia necessario vult illud, ergo est in voluntate. Major est nota, ut supra patet in corpore quaest. 5. Minor probatur, quia voluntas necessario vult bonum commodi ; ergo necessario vult bonum justitiae. Antecedens patet per Anselmum de Concord. 44. commoda non velle nequit ; ergo necessario vult illa. Consequentia patet, quia bonum justitiae est aeque bonum, sicut bonum commodi, imo forte est majus bonum cum bonum justitiae sit appetibile propter se, et bonum commodi propter aliud, ut supra, patet dist. 36. et in quarto, d ist.46.et sic tale bonum erit,quae vel magis conveniens voluntati.

Tertio sic, voluntas naturaliter, id est, appetitu naturali, vult bonum commodi, quia secundum Augustinum 13. de Trin. cap. 8. omnes naturaliter appetunt beatitudinem; ergo si vult illam naturaliter, sequitur quod vult necessario, sed bonum justitiae est aeque naturaliter volitum, quia est perfectio aeque naturalis voluntati, sicut bonum commodum; sed tendere necessario in bonum justitiae est actus synderesis, ergo est in voluntate, ut in subjecto, cum illa sit principium inclinandi potentiam ad bonum justitiae.

(k) Ad primum. Respondet ad primum quod synderesis remurmurat ostensive, quia ostendit bonum esse volendum et malo esse resistendum, id est, quod ipsa ut est notitia practica primorum principiorum practicabilium dictat actu voluntati, ut tendat in bonum justitiae, et quod resistat malo ; nam notitia, quae dictat de bono prosequendo, dictat etiam de malo fugiendo, ut patet a Doctore in simili in 4. dist. 1. quaest. 2. qui dicit quod eadem virtus, quae inclinat ad bonum prosequendum, inclinat etiam ad malum oppositum illi bono fugiendum ; quia ergo talis notitia principiorum, vel actualis vel habitualis semper dictat ad bonum justitiae eligendum, et malum oppositum esse fugiendum, et hoc dictare, scilicet de malo fugiendo, est murmurare ostensive, et in hoc est occasio voluntati ut remurmuret contra malum.

(1) Ad aliud dico. Ad secundum dicit Doctor quod voluntas, ut est potentia libera, et libere agens, non vult necessario bonum commodi, sicut nec bonum justitiae, tamen si ipsa voluntas praecise consideretur ut est affectio commodi, sive ut praecise est appetitus naturalis, hoc modo quidquid vult naturaliter, necessario vult. Et de hoc est satis dictum in primo, d. 1. q. 4. et supra isto 2. d. 6. q. 2. et in 4. d. 49. q. 9. vide ibi multa bona. Et auctoritas Anselmi est intelligenda de appetitu naturali, quia tali appetitu vult summum bonum commodi summe semper necessario et in particulari, ut subtiliter probat Doctor in 4. ubi supra. Et considerata tantum secundum appetitum naturalem non est elicitiva alicujus actus, sed tantum est quaedam naturalis inclinatio, ut probat Doctor, in 4. ubi supra. Patet ergo quomodo voluntas, ut libera, non vult aliquid necessario, bene tamen verum est quod ipsa, ut libera, non potest velle miseriam, nec potest nolle commodum, et quomodo hoc, vide Doctorem in quodl. q. 16. et quae ibi prolixe exposui.

Ad tertium patet responsio ex dictis ad secundum, quia voluntas naturalis, ut necessario tendit in bonum, non habet actum elicitum, sed tantum quamdam inclinationem, sive naturalem tendentiam in bonum ; sed synderesis habet actum elicitum, id est, quod inclinat potentiam ad actum elicitum quo velit bonum justitiae, et quo nolit malum culpae, ut supra patet.

Ad quartum dicit, quod haec sola est libera, et habens modum agendi superiorem omni alia natura creata, quia ipsa sola potest agere mere libere.

(m) Ad argumenta. Secundo principaliter instat, probando quod conscientia sit formaliter et subjective in voluntate. Et primo sic, quia ad Haebreos voluntas bona, etc. sed bonitas pertinet ad voluntatem ; ergo et conscientia. Respondet Doctor quod habitus bonus et perfecte practicus etiam includit convenientiam ad volunta tem ; et vult breviter dicere, quod nunquam est notitia perfecte practica, nisi actu sit conformis voluntati, id est, nisi actu voluntatis eliciat actum conformem tali notitiae, quia tunc talis notitia habet finem, quem dictat. Et licet in prologo q. ult. velit Doctor quod notitia dicatur simpliciter practica, licet actu non sit directiva, sed sufficit aptitudo ad dirigendum, et per consequens etiam sit simpliciter practica. licet voluntas non eliciat actum conformem, tamen hic vult, et bene, quod nunquam dicitur perfecte practica, nisi actu sit conformis voluntati, id est, nisi actu voluntas eliciat actum, ut conformem tali notitiae, sicut causa non dicitur perfecte causare, nisi ultimate attingat illud ad quod ordinatur ; sic in proposito, cum notitia practica ordinetur ad opus nunquam erit perfecte practica, nisi sequatur operatio, ut conformis ad quam ordinatur ; et quando sequitur opus, ut conforme, tunc est perfecte practica, sicut etiam opus non est perfecte morale, nisi sit elicitum ut conforme tali notitiae: quando ergo non sequitur opus, talis notitia potest dici speculativa, non quod sit vere speculativa, cum sit directiva in opus, sed pro tanto dicitur speculativa, pro quanto non habet opus, ad quod ordinatur. Et hoc est quod dicit Doctor, quod bonitas magis transumitur ad intellectum practicum quam speculativum, id est, quod tunc habitus dicitur perfecte bonus practice, quando in voluntate correspondet opus conforme ; et quando non correspondet, talis habitus potest dici speculativus, licet in veritate sit simpliciter practicus, ut patet in prologo quaest, ultima. Potest enim dici speculativus pro quanto recedit a perfecte practico, qui dicitur perfecte practicus, quando est cum opere in voluntate.

Secundo principaliter arguit sic : Si conscientia esset in intellectu, tunc plus sciens de agibilibus plus esset conscientiatus; consequens est falsum, ergo, etc.

Responsio patet per dicta ad primum argumentum, quod licet conscientia sit habitus practicus in intellectu formaliter existens, tamen talis habitus nunquam potest dici perfecte practicus, nec perfecte bonus moraliter, nisi habeat opus sibi conforme in voluntate, et sic plus sciens de agibilibus,et plus operans conformiter illi scientiae, dicitur magis conscientiatus. Tamen Doctor dat quamdam responsionem satis intricatam, et dicit quod potest responderi secundum illud, 7. Eth. c. 3. quod in passionibus existentes, quidam dicunt verba Empedoclis, id est, verba obscura, sciunt autem nequaquam, id est, quamvis dicant verba obscura, et etiam scientifica, tamen quia non habent usum rationis, quia sunt in passionibus, non intelligunt quod dicunt; ita ad propositum posset concedi quod simpliciter sciens scientia practica, non tantum sciens dicere verba, est conscientiatus, et magis sciens est magis conscientiatus. Si dicatur, quod tales plus scientes scientia practica plura mala faciunt, quam minus scientes, dico, quod non sequitur quod sint minus conscientiati licet minora mala faciant, quia possunt habere passiones, quibus usus rationis impeditur, actu tamen plus scientes et minus impediti ; sunt plus conscientiati, quia minus impediti, licet ergo habentes aequalem scientiam practicam in re sint aeque conscientiati, tamen ille, qui habet usum rationis impeditum est magis conscientiatus, quia minusimpeditus. Nota etiam, quod quilibet acumine luminis naturalis intellectus, si non est impeditus, est natus aeque perfecte acquiescere primis principiis practicis, et deducere conclusiones virtualiter contentas in eis, et quoad hoc, quilibet est aeque conscientiatus. Sequitur in littera: Et hoc maxime videtur dici ab illo, scilicet Henrico, cujus opinio est improbata, quia si conscientia sit in voluntate, ut ipse tenet, et cum secundum eum, in eodem instanti temporis in quo est voluntas mala, ratio excaecatur, ut sic nullus sit qui minus habeat de conscientia, et alter magis, imo nullus eorum qui habet malam voluntatem habet aliquid de conscientia. Et ita ista solutio est necessaria utrique parti, scilicet et tenenti conscientiam esse subjective in voluntate, ut Henrico, et tenenti conscientiam esse in intellectu, ut Doctori, etc.