Admonitio De Commentario In Evangelium Sancti Matthaei.

0909A I. In Scripturis exponendis qui primas inter Latinos Hilarius obtineat. Quid senserit de Tertulliani scriptis.—Versionem tractatuum Origenis in Lucam nonnullis a se exposcentibus, hunc Hilarii Commentarium una cum altero Victorini misit Hieronymus, gratulans quod Scripturis exponendis jam pridem ipsi etiam Latini operam navassent. Commentarios, inquit prologo, qui Origenis in Lucam explanationi praefixus est, viri eloquentissimi Hilarii, et B. martyris Victorini, quos in Matthaeo diverso sermone, sed una gratia Spiritus ediderunt, post paucos dies ad vos mittere disposui, ne ignoretis quantum nostris quoque hominibus (Latinis videlicet) sanctarum Scripturarum quondam studium fuerit. Quibus verbis quodam pacto indicat Hieronymus, sacrarum litterarum intelligentiam 0909B hactenus e Graecis quaesitam, et necdum bene notos qui ex Latinis idem studium suscepissent. Ipse in lib. de Script. eccl. si Victorinum excipias, qui etiam non aeque latine ut graece noverat, nullius ante Hilarium in Scripturas operam memorat, nisi Rhaetici Heduorum episcopi in Cantica, et Fortunatiani Aquileiensis in quatuor Evangelia brevi et rustico sermone. His autem cum aequalis fuerit Hilarius, primas ei inter Latinos Scripturae interpretes dare si non licebit; licebit certe cum primis eum accensere. Dubitari etiam potest, an Matthaei evangelium ab ullo Latinorum ante se explanatum scierit. Neque enim videtur expositionem illius aggressurus fuisse, si hoc latine jam confectum rescisset; cum vel in orationem Dominicam, ut testatur ipse c. 5, idcirco dumtaxat 0909C scribere supersederit, quia eamdem Cyprianus explicasset. Quo in loco non silet aptissimum etiam de eadem oratione volumen a Tertulliano scriptum, sed ob errorem consequentem hominis detractam scriptis probabilibus auctoritatem. Aegre quidem daretur Victorini opera eum ignorasse, si cum Mariano in editione Hieronymi de Script. eccles. idem Victorinus Pictaviensis, et non potius cum mss. aut Pitavionensis, aut Petabionensis, aut Poetabionensis, aut denique, quod habet Germanensis codex litteris Merovingicis exaratus, Pectabionensis in superiore Pannonia episcopus scribendus esset. Sed et ex Hieronymo jam audivimus commentarios utriusque diverso sermone fuisse conscriptos. Itaque dum in his aliorum sententias affert Hilarius, non tam Graecos 0909D intelligendus est memorare, quam Latinos.

II. An in hoc opere quidquam ex Origene mutuatus sit.—Non desunt qui putent, illum ut in psalmos, ita et hic in Matthaeum, Scripturae sensus ex Origene fuisse mutuatum. Hieronymi verba lib. de Script. eccl. ambigua sunt, cum Hilarii opera recensens haec 0910A habet: Et liber hymnorum, et mysteriorum alius, et commentarii in Matthaeum, et tractatus in Job, quos de graeco Origenis ad sensum transtulit. Anceps enim est, an solos tractatus in Job velit ex graeco Origenis translatos, an etiam cum iis Commentarios in Matthaeum. At ambiguitatem ipse solvit epist. LXXV, adversus Vigilantium, a quo accusatus quod Origenis lectio familiaris ei fuisset, cum primis reponit: Si hoc crimen est, arguatur et confessor Hilarius, qui psalmorum interpretationem et homilias in Job ex libris ejus, id est, ex graeco in latinum transtulit. Neque enim hoc loco, ad majorem causae suae defensionem, Commentarios in Matthaeum silentio praetermisisset, si eos etiam credidisset ex Origene translatos. Sed et hoc ipsum magis patet ex initio apologiae ipsius adversus Ruffinum, 0910B ubi enumerans antiquos Origenis translatores, statim profert Hilarium confessorem, qui quadraginta ferme millia versuum Origenis in Job et psalmos transtulit. Certe in promptu ei magis erat commentarium integrum, quam tot versuum millia recensere. Aut si ex numero versuum putavit partes suas juvari, quidni ex multitudine operum? Quid quod Origenis tractatus expetentibus hoc Hilarii opus promittens, non mandat Origenis sententiis refertum, sed gratia Spiritus?

III. Stylus.—Sed neque hujus commentarii cum lucubrationibus iis, quas ex Origene in Matthaeum habemus, frequens admodum occurrit consensio. Hoc vero maxime ab iis dissentit, quod rara in rerum enarratarum probationem Scripturarum adducantur 0910C testimonia. Nusquam etiam latius divagatur oratio; sed prope semper sermo concisus, et paucis complectens multa: quod ab Origeniana discendi ratione procul abest. Brevitati autem dum studet Hilarius, nonnulla passim reticet verba, neque semper accuratis grammaticae legibus adstringitur. Sed et quosdam Scripturae locos ita leviter tangit, ut interdum menti non occurrat quid velit, nisi partem Evangelii quam explanat praelegeris. Ipse ut plurimum evangelica dicta gestave strictim percurrendo ea animo sistit. Tum litterae sensum nonnunquam paucis indicat. At praecipuus ac fere totus illius labor est in spiritalibus et abstrusis sensibus investigandis.

IV. Interpretandi ratio.—Non enim tantum vetus instrumentum, sed etiam novum, praeter simplicem 0910D intelligentiam, altera etiam altiore, interiore et spiritali refertum esse existimabat: Sermo Dei, inquit cap. 12, n. 9, dives est, et ad argumentum positus intelligentiae plurimam de se exemplorum copiam praebet: et vel simpliciter intellectus, vel inspectus interius, ad omnem profectum est necessarius. Sed relictis his quae 0911A ad communem intelligentiam patent, causis interioribus immoremur. Quibus verbis declarat, duplicem illam intelligentiam utilem ac necessariam esse, se vero interiori potissimum et spiritali adhaerere; et hoc quidem, quia simplex cuique per se obvia, communem captum non superet.

V. Ex intimis ipsius Scripturae sensibus est petita.—Hanc autem adorsus interpretandi rationem, se non propriam animi sententiam sectatum, neque ad cogitata Scripturas, sed ad Scripturas cogitata accommodasse cap. 7, n. 8, profitetur his verbis: Non nos intelligentiam fingimus; sed gesta ipsa intelligentiam impertiuntur. Neque enim res intelligentiae, sed rei intelligentia subsecundat. Fatetur quidem c. 19, n. 4, ut et saepissime alias, quod res omnes, quae scriptae 0911B sunt (in evangelio) gestae effectaeque sunt. At statim admonet ea, quae sub Deo (Christo) agebantur, praesentium effectibus, consequentium formam praetulisse: atque ita semper in Scripturis coelestibus sermonem temperatum fuisse, ut non minus his quae gerebantur, quam eorum quae gerenda essent similitudini convenirent.

VI. Qua ratione indaget quod Spiritus sanctus latenter significavit.—Ea ut assequatur, quae in evangelicis scriptis dictisve praefigurari sibi persuasum est, observare solet ordinem rerum gestarum, verborum proprietates, nec non locorum, temporum ac personarum rationem: hisque omnibus probe perpensis atque perspectis, contendit nonnumquam fieri vix potuisse, quin, praeter litterae sensum, alium quemdam spiritalem nobis Spiritus sanctus significare 0911C voluerit. Eam ob rem factum esse putat, ut nonnihil aliquando ad perfectam rerum praesentium tractationem desideraretur. Sicut in caeteris admonuimus, inquit cap. 21, n. 13, hic quoque meminisse nos oportet, rationi rerum praesentium aliquid interdum ea conditione deesse, ut futurorum species sine damno aliquo praefiguratae (f. praefigurantis) efficientiae expleatur.

VII. Hoc semper praestat salva historiae veritate.—Hujus autem spiritalis intelligentiae, rerum circumstantium ratione habita, necessitatem ita quandoque exprimit, ut nisi saepe saepius obtestatus esset, illibatum se velle litterae sensum, hunc prorsus repudiare videretur. Crederes, verbi gratia, cap. 10, n. 17, eum negare, verbis: Veni enim separare filium adversus patrem, etc., ullam a propinquis carnalibus 0911D praecipi separationem, nisi eam jam antea cap. 4, n. 19, ubi ipsi scandalo sunt, omnino necessariam eorumdem verborum auctoritate docuisset. Quibuslibet igitur verbis declaret aliquid in Scripturis aliud, quam quod sonat, intelligendum esse, hoc ita accipiendum est, ut, quemadmodum monet cap. 2, n. 2, meminerimus veritatem non idcirco corrumpi, si gerendis rebus interioris intelligentiae ratio subjecta sit. Quod etiam in Psal. CXXIII, n. 5, tradidit his aliis verbis: Fides historiae non periclitatur, si rebus effectis inesse et connexam sibi extrinsecus significantiam existimemus. Dum autem sedulo quaerit quod sub dictis gestisve evangelicis latet, nihil ei occurrit familiarius, quam legis et Evangelii, Ecclesiae et Synagogae, 0912A Judaeorum et Gentium seu Christianorum status, quem iis dictis ac gestis praeformatum esse enarrat. In his sat celebris est Judaeorum distinctio, eorum videlicet paucorum numero, qui Evangelio paruerunt, et eorum longe plurimorum, qui restiterunt.

VIII. Operis hujus nomenclatura.—An vero ad populum ista peroraverit, incertum. Immo cum cap. 19, n. 11, libri nomine hoc opus ipse nuncupet; certum est non in modum concionum in lucem fuisse editum. In quibusdam mss. inscribitur: Tractatus super Matthaeum; in aliis: Expositio super Matthaeum; in caeteris: Commentarium super Matthaeum: quo nomine constanter ab Hieronymo appellatur, ipsomet Hilario suffragante, cap. 5, n. 1, ubi de oratione 0912B Dominica commentandi necessitate se a B. Cypriano liberatum memorat.

IX. Indubitatus est Hilarii fetus.—Nihil est cur in illis commentariis Hilario asserendis diutius immoremur. Non enim tantum antiqui tradidere commentarios in Matthaeum ab illo editos; sed et cum iis quos prae manibus habemus consentiunt, quae ex illis descripsere Hincmarus lib. de Praedest. c. 25, Augustinus, post Pelagium, lib. de Nat. et Grat. c. 62, et Hieronymus epist. CXLV. Qui quidem quanti illos fecerit, initio hujus admonitionis jam audivimus. Dicere etiam liceat Ambrosium ex iis plurimum profecisse. Certe Lucam exponens, iis in locis in quibus hic evangelista cum Matthaeo convenit, sententias ut plurimum aut imitatur, aut memorat, quas in his 0912C commentariis noster Hilarius consignavit.

X. Praefatio deest quam ediderat.—Hos praefatione auctos viderat Joannes Cassianus. Sic enim lib. VII de Incarn. c. 24, postquam plura retulit ex libris Hilarii de Trinit. excerpta, subjicit: Item ejusdem in prooemio expositionis Evangelii secundum Matthaeum: Erat namque primum necessarium nobis, ut unigenitus Deus nostri causa homo, id quod tum non erat, gigneretur. Item in eodem: Tertium deinceps illud congruum fuit, ut quia Deus homo genitus in mundo, et caetera. Praefationem eamdem viderat et Alcuinus. Quamquam suspicamur vehementer, ex ea illum nihil aliud vidisse, quam quod apud Cassianum legerat. Hujus quippe verba describens post medium lib. IV contra Felicem Urgel. sic habet: Hilarius 0912D (ex Cassiano addendum vir) virtutum omnium atque ornamentorum, et sicut vita, ita et eloquentia insignis, in libro fidei secundo, etc. Idem in prooemio expositionis Evangelii secundum Matthaeum: Erat namque primum necessarium nobis, ut unigenitus Deus nostri causa homo cognosceretur. Sed et ex ipsismet Hilarii verbis initio num. 2, cap. 1, apparet aliquid nobis deesse, in quo de Christi generatione praefatus sit.

XI. De elencho argumentorum.—Prooemii loco nunc habetur titulorum seu argumentorum in 33 capita distributorum elenchus. Hic in prius vulgatis elenchus canonum inscriptus est, ex eoque et commentarius omnis in canones divisus est. Cujus inscriptionis ac nuncupationis ratio quia non omnibus obvia 0913A est; ab re non erit inquirere, unde profecta et num probanda sit. Hoc per se cuique perspectum fore speramus, postquam expenderimus quae titulis illis auctoritas debeatur.

XII. Illius auctor.—Ambigi potest an auctor eorum Hilarius habendus sit: utpote quorum elenchus nonnihil barbare ordinatus videtur, et non satis accurate, dum omittit nonnulla, de quibus satis fuse disseritur; alia vero continet, quae deinceps vix attingantur. Praescribitur v. g., cap. 15: De lavandis manibus, et non ea quae in os intrant, sed ea quae ex ore exeunt inquinare; cum nihil tractetur, quod huic titulo aperte respondeat. Addimus et hoc capitis 13, in quo praenotantur tituli de seminante bonum semen, de zizania et tritico, licet in enarratione de his parabolis 0913B nec verbum fiat. Nescio tamen an non plus valere debeat illa ratio, ut elenchus ille Hilario adjudicetur, quam ut ei abjudicetur. Ipse enim sibi potuit initio quaedam proponere, quibus deinde non immorandum judicarit: non potuit alter ex illius scriptis nisi rerum quae tractantur argumenta colligere. Hinc magna nobis oboritur suspicio, titulos illos jam Hilarii aevo in evangeliorum exemplaribus praenotatos fuisse, illumque ex iis selegisse, quorum utiliorem duceret explanationem. Quamquam enim in totum Matthaei evangelium excurrit, non singula tamen illius verba, sed selectos dumtaxat ex singulis capitibus titulos enarrat. Quod et Origenem ante ipsum fecisse planum est ex commentariis illius ab Huetio vulgatis, in quibus Matthaei evangelium sub 0913C certis titulis illustratur. Hoc vero illa aetate usitatum confirmat Hieronymus de Script. eccles. ubi Fortunatianum Aquileiensem episcopum in evangelia titulis ordinatis brevi et rustico sermone commentarios scripsisse commemorat. Quae cum ita sint, opinari licet, Hilarium etsi non ipsorum titulorum, saltem eorum collectionis seu praevii indicis fuisse auctorem. At certe non recentiorem eum existimare cuiquam permittitur, quem plerique mss. etiam antiquiores exhibent sub hac inscriptione; Incipiunt capitula sancti Hilarii super Matthaeum. Quocirca eumdem indicem cum suis titulis integrum ad illorum fidem exprimendum duximus, nec quidquam mutandum, etiamsi forte accuratius aliquid confici potuisset.

XIII. Elenchi in fronte librorum ab antiquis positi. 0913D —Certe titulorum hujusmodi elenchum in fronte librorum proponendi morem antiquum esse fidem faciet canon hebraicae veritatis ab ipso Hieronymo compositus, ac tandem aliquando in lucem edendus. In eo namque videre est in ipso cujusque libri limine Indicem titulorum varios in numeros distinctorum, qui quidquid libro subsequente comprehendatur summatim exhibeant. Hi autem indices Capitula et Tituli promiscue inscribuntur, puta, Incipiunt capitula libri Exodi; Incipiunt tituli libri Levitici; Incipiunt tituli libri Deuteronomii; Incipiunt capitula libri Josue, etc. Ita etiam in antiquioribus mss. libris Augustini de Civitate Dei ante ipsos libros praeponitur Index variis dumtaxat numeris distinctus, quibus deinde capitum 0914A nomen inditum est, in quo summa habetur eorum quae quolibet libro continentur. Porro hic index in Corbeiensi codice a mille annis exarato canon nuncupatur. Inscriptus enim legitur in hunc modum: Aurelii Augustini episcopi contra Paganos de Civitate Dei incipit liber primus praelato Canone, quo indicatur quid liber quisque contineat: et ad calcem elenchi seu Indicis finit canon librorum decem.

XIV. Non recte in canones hoc opus distributum. Unde hoc factum sit.—Ex his facile jam quisque animadvertit unde in his Hilarii commentariis canonis vocabulum obtinuerit, et num recte obtinuerit. Nullum quidem ms. codicem vidimus, in quo occurrat hoc canonis vocabulum. Fieri tamen posse concedimus, ut ubi in nostris mss. legere est, Incipiunt capitula libri 0914B sancti Hilarii, in nonnullis praeferatur, Incipit canon libri sancti Hilarii: atque ita exstitisse credimus in codice alias sancti Benigni Divionensis, ex quo primum vulgatus est hic commentarius. At cum Hieronymus canonem hebraicae veritatis hoc vocet, quod nos diceremus complexionem omnium librorum, quos in veras scripturas Hebraei recipiunt; cumque librorum Augustini canon id sit, quod nobis Index et elenchus eorum quae iis libris continentur: patet titulum initio indicis vulgatum, scilicet Elenchus canonum non probandum esse, multo minus canonis nomen ad singulas commentarii sectiones repeti debere. Quocirca canonis loco vocabulum capitis ut usitatius atque receptius substituemus, et unicuique capiti suos titulos, uti jam antea factum est, commoditatis 0914C ergo adscribemus, quamvis in mss. tantum in indice, qui operi praeponitur, locum habeant. In his enim commentarius totus una serie continuatur, nulla capitum aut titulorum adjectione interruptus. In quibusdam dumtaxat, eisque non potioribus, numeri annotantur iis fere in locis, in quibus antea canones, nunc capita praescribuntur.

XV. Tempus hujus operis.—De tempore hujus operis non videtur tacendum. At nulla subest nota, unde certo asseratur. Quantum tamen ex illius cum aliis Hilarii scriptis comparatione licet assequi, ante alia opera et ante exsilium ipsius, proindeque ante ann. 356, compositum opinamur. Non enim virum sapit multis adversus Arianos commissis jam praeliis exercitatum. Certe in psalmorum expositionibus nullam 0914D asserendae Christi divinitatis elabi sinit occasionem. At in hoc commentario, ut alia mittamus, cap. 2, n. 6, Patris de Filio suo testimonium, imo praeclaram Petri confessionem cap. 16, n. 6, sic attingit, quasi Arianos non cognovisset. Saltem de eorum argutiis nondum probe instructum eum fuisse manifeste apparet ex cap. 31, n. 3, ubi catholice quidem quantum ad sensum, quantum autem ad verba minus circumspecte scribit, Filium natum esse ex eo qui erat, et hoc in eo esse qui natus est, quod is ipse est penes quem erat antequam nasceretur; eamdem scilicet aeternitatem esse et gignentis et geniti. Hoc certe inficiabitur nemo scriptum esse ante libros de Trinitate, in quibus, sed maxime in duodecimo, magno studio 0915A multisque argumentis disputatur, illud antequam nasceretur, in aeterna Filii generatione nullum omnino locum habere. Quanto magis concedendum est tractatus in psalmos, in quibus libri de Trinitate memorantur, hoc eodem commentario esse posteriores? Ignotos tamen ei tum non fuisse praedictos haereticos liquet non tantum ex postremis capitibus, sed etiam ex cap. 15, n. 12. Cum autem Arianorum haeresis in Gallorum notitiam tardius pervenerit, adeo ut Hilarius, quemadmodum ipse testatur lib. de Synodis, n. 91, fidem Nicaenam numquam nisi exsulaturus audiisset; hinc colligi quodam modo potest non longe ante exsilium ipsius fuisse compositum. Si autem scripsit etiam antequam fidem Nicaenam audiret, cum in eo opere Filium unius substantiae cum Patre non 0915B semel affirmet: nec frustra loco laudato de synodis testificatur, sese illam fidem ex evangeliis et apostolis didicisse. Regeneratus pridem, inquit, et in episcopatu 0916A aliquantisper manens, fidem Nicaenam numquam nisi exsulaturus audivi: sed mihi homousii et homoeusii intelligentiam evangelia et apostoli intimaverunt.

XVI. De Trinitatis unitate.—Siquidem ea sese offert occasio, ut in sanctissimae Trinitatis confessione haec nostra lucubratiuncula finiatur, hanc praeclaro illo cap. 13, n. 6, testimonio absolvimus, quod in Patre et Filio et Spiritu sancto, sine admixti extrinsecus fermenti necessitate in Christo, omnia unum sint. In quo etiam habet lector specimen eorum, quae in hoc commentario scriptorum codicum subsidio et auctoritate reddita sunt pristinae puritati. Sic enim illud omne antea perturbate et mendose obtinebat: In Patre et Filio et Spiritu sancto, in ea admixti extrinsecus fermenti necessitate in Christo omnia unum sunt. Qui 0916B autem apud Hilarium quaeritant disertam de Spiritu sancti divinitate sententiam, hanc interim teneant, donec ad libros de Trinitate plenius eis satisfiat.