I. De variis Operum S. Hilarii editionibus.

5. Ex Roberti Fortunati Macloviensis ad Badii editionem praefatione accipimus, libros de Trinitate, ad Constantium, contra Constantium, contra Auxentium et de Synodis, primum Georgii Cribelli presbyteri opera in lucem prodiisse; tum Commentarios in Psalmorum explanationem a Johanne Solido Cracovio, adhortante Jacobo Fabro Stapulensi, e situ et squallore fuisse redemptos; ac tandem anno 1510 Badium 0014B Ascensium, cum a Guillelmo Parvo regiae confessionis auditore Tractatus in Matthaeum una cum epistola ad Apram e sancti Benigni Divionensis coenobio erutos accepisset, eosdem cum praedictis Hilarii Operibus praelo suo Parisiis subjecisse ac divulgasse. Optandum fuerat, ut quemadmodum a supposititiis pura, ita et a mendis innumeris castigata prodiisset haec editio.

6. Tredecim post annis Erasmus ad libros potissimum de Trinitate castigandos animum appulit: Tractatus alios ut plurimum aut neglexit prorsus, aut propter veterum codicum penuriam emendare non valuit; laudem tamen suo ex labore relaturus, si se a declamatoria praefatione abstinuisset, quae et sacrae inquisitioni Romanae, et Parisiensi Theologiae 0014C Facultati censuris digna merito visa est. In hac quippe, ut Gillotii verbis utamur, vanissimis contumeliosisque digressionibus, quas gratiosis excusationibus involvit, plurima Hilarii dicta gestaque sinistram in partem sic interpretatur, ut videatur ex liberiori quadam carpendi sanctum virum licentia gloriam sibi facere voluisse. Modo enim Arianos excusat, quo pium Praesulem acrius mordeat modo quae virtutem in eo spirant, vitio tribuit. Ubi ille summae moderationis suae fidem hinc facere conatur, quod per totum exsilii tempus nihil contra Arianas partes famosum aut scripserit aut dixerit; eam etiam fingit Erasmus tam diuturni silentii causam, quod in tanto mundi dissidio nonnihil ambigeret illius animus quae vera fides esset (Lib. VI de Trin., n. 21) . Quasi 0014D vero de fide vel minimum dubitasse credendus sit, qui se pro ipsa tuenda commori posse, nec ab ea posse ulla ratione divelli et dixit et vere se dixisse tam longo tamque diuturno exsilio ac multis aliis praeclare gestis evidentissime comprobavit. Quid illud, quod cum sola Christi causa, ut silentium rumperet, permotum se testatur Hilarius (In Constant., n. 2 et 3) , Erasmus vult hoc factum esse exsilii impatientia? His aliisque indicavit, numquam sibi satis notum fuisse fortissimi confessoris animum, seque illius Opera, in quibus intrepidam fidei suae constantiam ubique graphice consignavit, 0015A festinanti animo attigisse. Hinc non satis accuratus lectionum delectus, saepe etiam neglectus. Hinc praepropera illius de doctoris nostri scriptis, doctrina, gestis, moribus, et plerumque falsa judicia. Hominis multis occupati lubenter excusamus lapsus, ultro etiam silentio premeremus, nisi natae inde quaedam opiniones Hilario contumeliosae plurimorum animis altius insedissent. Quamquam nemo eum facile excusatum habeat, quod in dicenda de rebus gravissimis sententia tam facilis tamque praeceps fuerit. Quis enim eum non damnet, quod quidquid Hieronymus contra Hilarium diaconum Luciferianum scribit, ad Hilarium Pictavensem episcopum referat, licet postmodum fateatur se incertum esse, an adversus ipsum Hieronymi dicta intelligenda sint? Ut enim mittamus 0015B quod non admodum abstrusa erat hujus rei perceptio, certe ab incerto in catholicum Ecclesiae doctorem ac defensorem praefractae haeresis suspicio nullo pacto injicienda erat. Hanc Erasmi editionem anno 1523 Basileae typis suis adornavit Frobenius: apud quem, adjecto de Patris et Filii unitate pseudo-Tractatu, anno 1535 recusa est.

7. Erasmi tamen laborem plurimum laudavit Ludovicus Miraeus, ipse diligentia vicit. Nam scriptis exemplaribus accurate collatis, quidquid in eis a Frobeniana editione diversum nactus est, non minore cura notavit. Plurimos codices mirae antiquitatis se contulisse testatur, unos nominat Victorinos, qui certe antiquitatis titulo a multis longe superantur. Ex eadem S. Victoris bibliotheca eruit librum de essentia 0015C Patris et Filii, duas ad Augustinum epistolas, ac Metrum in Genesim: quae cum genuinis Hilarii Operibus anno 1544 Parisiis apud viduam Carolam Guillar excudi curavit.

8. Haec Miraei editio omnium, quae ante et post prodiere, licet nostro judicio castigatior, ita tamen rara est, ut lustratis pluribus Parisinis bibliothecis, eam detegere nos posse jam desperaremus, cum in magno Carmelitarum Conventu offendimus. Et ea quidem neglecta, immo nec memorata, Hilarii lucubrationes, quales ab Erasmo prodierant, tertio Basileae apud Frobenium anno 1550, vulgatae sunt vigilantissime et ad plura exemplaria per D. Martinum Lypsium collata et recognita. Neque neganda est in mendis typicis emaculandis. Lypsii vigilantia: sed in 0015D conquirendis ac recensendis mss. curam posuisse videtur longe minorem, quam in excogitandis conjecturis, in quibus non semper, immo raro felix fuit.

9. Nemini hactenus venerat in mentem, ut vitam Hilarii Operibus ipsius praemitteret. Primus hoc opus suscepit Johannes Jac. Grinaeus, quod anno 1570 Eusebio Episcopo Basileae in fronte lucubrationum sancti Doctoris edendum tradidit. At quam jejuna, arida, imperfecta ac falsa est illius narratio! Tempora vix usquam recte assignat, plurima omittit Hilarii gesta, falsa aliunde adsciscit, et in nascentis haereseos gratiam aliquot adjungit fabellas valde pueriles. Haec porro vita ex iis potissimum conflata est, 0016A quae adversus Hilarium diaconum baptisma haereticorum non recipientem Hieronymus dialogo contra Lucifer, scripsit. Animadvertit quidem Grinaeus objectari sibi posse, eum ibi ab Hieronymo Hilarium notari, qui in diaconi munere defunctus ad episcopatum numquam pervenerit: sed brevis ei succurrit expeditaque responsio, mendum in Hieronymi libros irrepsisse. Non levioris momenti est, quod in eadem vita asserit, quosdam ex D. Hilarii collegio sodales, sive Canonicos quos vocant, extitisse qui dicerent, licere ipsis honorabile conjugium contrahere ex instituto Hilarii, qui legem de caelibatu suis minime scripsisset, tam gravis assertionis audi lepidam probationem, ut mihi narravit vir clarissimus Gasparus Hervagius J. U. consultissimus et amicus meus. Quibus 0016B ineptiis confutandis, aliisque referendis supersedemus.

10. Ut primum hujusmodi vitam, eique adhaerentem Erasmi praefationem perlegit Gillotius, utrumque opus, ut sanctissimo praesuli contumeliosum, ac pietati catholicae valde noxium, a christianis lectoribus abjiciendum judicavit. Ipse melioris voti compos commentationem eis substituit, in qua primum veniunt quae ad Hilarii historiam spectant, ex illius aliorumque veterum scriptis collecta; tum de ipsius stylo et scriptis disserit; ac postremo locos suspectos notat, et quantum potest benigne interpretatur: opus pro illa aetate exquisitum et laude dignum, quamvis permulta in eo reperire sit, quae historiae jam limatiori atque. accuratiori assuefactos nonnihil offendant. 0016C Commentationi huic Hilarii aliquot elogia, ac vitam per Hieronymum ex lib. de Script. eccl. per Fortunatum et Gregorium Turon. necnon Petri Damiani de translatione S. Hilarii Sermonem adjecit: libros autem de essentia, ac de unitate Patris et Filii, centonibus dumtaxat ex quibus constant notatis, suppressit. Ac demum in indicandis plerisque Scripturarum locis suam probavit diligentiam: at illibatum prorsus reliquit Hilarii textum in quem etiam incuria Nivellii, qui hanc editionem an. 1572 typis elegantibus sed manu minus accurata adornavit, menda irrepserunt non pauca.

11. Tandem ut puriora et limpidiora Rhodani hujus latinae eloquentiae fluenta laberentur, anno 1605, animum adjecere typographi Parisienses; a quibus 0016D quid eo in negotio praestitum sit, nunc audiamus.

Primum, inquiunt, ab eo qui praelegere preloque adornare libros excudendos solet, Hilarii Opera curavimus cum optimis quibusque mss. codicibus conferri: quos benigne nobis ac liberaliter locupletissimis suis bibliothecis viri clarissimi atque eruditissimi suppeditarunt, ad libros de Trinitate Nicolaus Faber, ad Tractatus in Psalmos Jacobus Bongarsius, ad Commentarios in Matthaeum recensendos Paulus Petaveus Senator Parisiensis. Deinde vero cum adscriptis ad oram marginis variis lectionibus suam nobis operam vir quidam doctissimus non denegasset, ut earum delectu habito, quae jam receptis praeferendae viderentur, reliquas expungeret; visum est etiam ab altero impetrandum, ut 0017A eas, quae in superioribus editionibus toleratae fuerant, sub libri calcem colligeret: ne forte a te illae quoque desiderarentur, sive quod earum verbis alibi citata testimonia quaedam possent occurrere, sive quod utrum his novis posthabendae fuerint, judicio tuo velles expendi. Adjecimus praeterea Fragmenta ex opere historico, quae an. 1598 (apud Ambrosium Drouar Nicolai Fabri opera) v. c. P. Pitheus publici juris fecit, et exscriptos ex iisdem mss. libris Tractatus in Psalmos 13, 14, 149 et 150.

12. Post tot tamque variorum hominum in hac editione impensos labores, non multo tamen puriora prodierunt disertissimi Doctoris scripta. Qui enim variis lectionibus seligendis operam suam commodavit, sive judicii fuerit non admodum exquisiti, sive, 0017B ut saepe fit in iis quae alieno nomine laborantur, hoc perfunctorie obierit, saepe numero mutavit quae retinenda fuerant, et contra quae fuissent mutanda retinuit. Hinc qui in editione anni 1631 variantes lectiones, quae primum ad calcem conjectae fuerant, propriis locis aptavit atque ad marginem adscripsit, eas revocavit non semel, quae in prioribus editionibus obtinuerant. Sed et Parisienses typographi, qui quod artis suae non erat aliunde mendicarunt, ita neglexerunt quod erat industriae suae, ut eorum editioni, prae multitudine mendorum, facile anteferendae videantur Basileenses. Illa Coloniae Agrippinae an. 1617, ac rursum Parisiis an. 1631 et 1652, recusa est.

13. Vel ex hac simplici expositione liquet, nihil umquam in edendis Hilarii scriptis praestitum fuisse, 0017C quod omnibus numeris suis absolutum esset. Badii namque editio mendis scatet innumeris. Erasmus praeter libros de Trinitate vix alios ad mss. fidem recognovit, et eos quidem non magno examine adhibito correxit. Eo diligentior Miraeus nec magnam mss. copiam nec in omnes Hilarii Tractatus habuit, et plusculum credidit praecessoris sui ingenio et conjecturis. Novas deinde dum ex proprio excogitat Martinus Lypsius, singulos Hilarii libros pluribus in locis contaminat, quam castigat. Hunc tamen maxime secuti sunt, qui Parisiensibus typographis operam suam contulerunt: post quos easdem lucubrationes nemo amplius limandas suscepit.