II. De codicibus mss.

0017D 14. Non ab eo solum tempore, ex quo excogitata est ars typographica, sed et superioribus saeculis identidem extiterunt, qui in recognoscendis Hilarii Operibus industriam suam probarent. Ob reconditiores autem illius sensus effectum est, ut interdum viri illi substituerent proprios, verbis obscuris, quae non satis assequebantur, alia superaddentes planiora, quae deinde in exemplis recentioribus sola obtinere consueverunt. Hujus rei exemplum suppeditat codex olim Floriacensis, nunc Colbertinae bibliothecae not. 1194, ex antiquissimo Carnutensis ecclesiae ms. ab annis circiter 700 descriptus, in quo eae tantum visuntur lectiones, quae in Carnutensi secundis curis adtextae sunt, quamvis primae ut plurimum sint meliores. 0018A Studiosorum opera magis comparet in exemplari olim Aquisgranensis, post Corbeiensis, nunc Germanensis bibliothecae: ex quo cum plura postmodum descripta sint exempla, priores lectiones ubique posthabitae sunt. immo locum cesserunt secundis. Quocirca non ex uno alterove codice, si praesertim recentiores fuerint, sincera exprimi potuerunt Hilarii scripta

15. Nullus desiderari posse videtur antiquior, quam qui in archivo Vaticanae ecclesiae asservatur. Nam ut Mabillonii nostri lib. de re Diplomatica tab. 6, verba hic adscribamus: «Scriptus est codex, si priora folia recentioris scripturae excipias, sub finem saeculi quarti, aut ineunte quinto, ut intelligitur ex adjuncta (ad calcem libri in Constantium) inscriptione cujusdam 0018B studiosi, quam sic reddo: Contuli in nomine Domini Jesu Christi aput Kasulis constitutus anno quarto-decimo Trasamundi regis. Qui catalogum archivi praedicti ordinavit, pro aput Kasulis, legit Putzalis: quod est in Africa, inquit, in regione Numidiae seu Barbariae. Vulgo appellatur Putrazzio, situm inter Tunetum et arcem Goletae. Si recte apices codicis assequor, non dubito esse legendum, apud Kasulis, quae urbs erat provinciae Bisacenae, Antonio Casula dicta: cujus Episcopus Quintianus legitur in Notitia Africae, Quintianus Casulis-carianensis. Facilis quippe est d in t permutatio, qualis est in vocibus haut, set, aliisque similibus, quae in mss. codicibus non raro occurrit. Holstenius ad oram hujusce adnotationis manu sua scripsit, annum quartum-decimum Trasamundi regis 0018C convenire anno Christi DX.» Hactenus Mabillonius. Sed in antiquo codice non negandum est menda esse antiqua, quae quod Hieronymus epist. 28 ad Lucinium monet, in mentem revocant: Opuscula mea ad describendum hominibus tuis dedi, et descripta vidi in chartaceis codicibus, ac frequenter monui ut conferrent diligentius et emendarent. Ego enim tanta volumina prae frequentia commeantium et peregrinorum turbis relegere non potui. Unde si paragrammata repereris, vel minus aliqua descripta sunt, quae sensum legentis impediant; non mihi debes imputare, sed tuis, et imperitiae notariorum, librariorumque incuriae: qui scribunt non quod inveniunt, sed quod intelligunt; et dum alienos errores emendare nituntur, ostendunt suos. Eam ob rem codicis hujus antiquitati nihil inconsulte tribuimus, 0018D ea tantum ei concessa veneratione, ut lectiones prope omnes, in quibus a caeteris discrepet, diligenter annotaremus. Has a Johanne Baptista Bendinio Vaticanae basilicae Canonico, cum novam Hilarii editionem pararet, collectas, nobis descripserunt Fratres nostri qui Romae versantur, et nonnulla Opera per se accurate recognoscentes laudati Canonici diligentiam probaverunt.

16. Post codicem sancti Petri antiquitate secundus est, sed propter sinceritatem facile primus, olim abbatiae sancti Dionysii juxta Parisios, nunc Colbertinae bibliothecae ms. 825 quem cum aliis bene multis humanissime nobis suppeditavit numquam satis pro sua comitate laudandus Stephanus Baluzius eidem bibliothecae 0019A praefectus. Porro quamvis non careat hic codex mendis, quae imperitis exscriptoribus non raro accidunt; nullum tamen habet, quod a sciolis immissum suspiceris. Hoc in eo ms. notatu dignum, quod cum ad calcem cujusque libri subjiciatur Hilarii nomen, nusquam occurrat nisi nudum et honorifico quolibet titulo destitutum, v. g. Explicit Hilari liber primus, Explicit Hilari liber secundus, nusquam sancti: quo tamen titulo cum ab Hieronymo, Augustino et aliis, tum in laudato Vaticanae basilicae exemplari, insignitur. Quod argumento est, eum vel ex ipso Hilarii autographo, vel ex alio exemplari, quod Hilario adhuc superstite scriptum fuerit, summa fide fuisse exscriptum.

17. Longum esset, forsitan et supervacaneum, de 0019B caeteris mss. singillatim disserere. Hoc certe asserere liceat, nihil nos non egisse, quo plures ac praestantiores compararemus, neque etiam labori pepercisse vel tempori, ut quid in iis, quid in vulgatis praeponderaret, dijudicaremus. Et ad libros quidem de Trinitate nihil nobis amplius desiderandum videri, confirmavit codex insignis ecclesiae S. Martini Turonensis ab annis circiter mille descriptus: ex quo cum variae lectiones, libris illis jam paratis et castigatis sed nondum prelo subjectis, missae essent, ne una quidem inventa est prius vulgatis praeferenda, quam non jam ex aliis revocassemus.

18. Quanto autem studio mss. copiam ubique conquisierimus, testes sunt Germani, Britanni, atque Itali, quorum opera exterarum illarum regionum bibliothecas 0019C lustravimus. Quod nobis censuimus praestandum, non tantum ut edita Hilarii scripta pristinae integritati suae restituere, sed et e latebris eruere nondum edita valeremus. Latere enim multa certissimum est. Et psalmos quidem si non omnes, certe multo plures, quam quorum Tractatus exstant, enarratos ab eo fuisse speciali in eosdem Tractatus praefatione evincetur. Cassianus praeterea et Alcuinus prooemium ipsius laudant in Matthaei Commentarium. Et ab Hieronymo in serie Operum Hilarii recensentur liber ad praefectum Salustium sive contra Dioscorum, liber hymnorum, et mysteriorum alius, liber adversus Ursacium et Valentem, Tractatus in Job, quos de graeco Origenis ad sensum transtulit, epistolae ad diversos, et, ut a nonnullis audierat, in Cantica Canticorum, 0019D Libri adversus Ursacium et Valentem supersunt tantum fragmento: caeterorum nihil, aut prope nihil. Sed de singulis nonnulla observare juverit, quo valeat quisque vel oblata dignoscere, vel respuere falso Hilarii nomine personata.