III. De Hilarii Operibus quae exciderunt.

19. Qualis Hilarii ad Salustium liber, cujusve conditionis Dioscorus fuerit, Hieronymus epist. 84, ad Magnum, explicat his verbis: Brevi libello, quem scripsit contra Dioscorum medicum, quid in litteris posset ostendit. Quibus si addideris quod de Salustio narrat Theodoretus lib. III Hist. Eccl. c. 11, eum, ethnicum licet, Julianum tamen a cruciandis Christianis 0020A quantum in se erat deterruisse, ac tandem hoc ei arte et industria persuasisse, quod primum verbis non valuerat; facile assentieris, hunc librum minime inscribendum esse adversus Salustium; ut in vulgatis Hieronymi obtinet, sed, ut in exemplari Corbeiensi litteris Merovingicis scripto, ad Salustium; ad quem ut natura mitem et humanum confugerit Hilarius adversus nequitiam Dioscori, qui forsitan crudelier Juliani jussa propensius exsequeretur. Hinc quoque conficitur, eumdem libellum Juliano rerum potiente scriptum esse.

20. Illius autem Hymni qua de re tractaverint, breviter perstringit Concilium Toletanum IV, can. 13, ubi ait: Nonnulli hymni humano studio in laudem Dei, atque Apostolorum et Martyrum triumphos compositi 0020B esse noscuntur, sicut hi quos beatissimi doctores Hilarius atque Ambrosius ediderunt. De iisdem Hieronymus praefat. in lib. II, Comm. ad Gal. hoc unum indicat, quod Hilarius latinae eloquentiae Rhodanus, Gallus ipse, et Pictavis genitus, in hymnorum carmine Gallos indociles vocet. Sed cum Isidorus Hispal. lib. I Off. eccl. c. 6, hoc ei laudis tribuit, quod hymnorum carmine claruit primus, in unos Latinos respexisse intelligendus est. Nam et in hoc genere longe ante Hilarium claruerunt Ascetae illi, de quibus Eusebius lib. II Hist. cap. 17, haec ex Philone describit: Non solum contemplationi vacant; sed etiam cantica hymnosque ad laudem Dei componunt omni metrorum ac modulationum genere. Arianis quoque ab ipso ortu suo solemnem fuisse hymnorum cantum 0020C testis est percelebris illa Arii Thalia, in qua Athanasius Or. I cont. Arian., pag. 310, Arium perversa sua commenta inseruisse memorat. Magistrum imitati discipuli hymnos apte ad suam haeresim compositos alternatim cecinerunt. Quod cum Arcadio imperatore, Gainae potentia freti, publice ac summa cum licentia praestarent; veritus Chrysostomus, ne quis ex simplicioribus, hujusmodi canticis, ab Ecclesia abstraheretur, quosdam ex catholica plebe eis opposuit, qui majore cum pompa et apparatu hymnos decantando Arianorum studium superarent. Socratis ac Sozomeni, a quibus haec accepimus (Socrat. lib. VI, c. 8, et Sozom. lib. VIII, cap. 8) , si expendantur verba, publicarum supplicationum seu processionum consuetudo, in festis ac Dominicis diebus usitata, hinc 0020D nata esse facile existimabitur. Quamquam hujusmodi ritum jam veterem appellat Ambrosius epist. nunc 40, ad Theodos., nº 16, ubi Monachis a Valentinianis prohibitum esse memorat iter, quo psalmos canentes ex consuetudine usque veteri pergebant ad celebritatem Machabaeorum Martyrum. His obiter observatis, ut ad Hilarium revertamur, forte etiam ipse inter Arianos relegatus, cum hymnorum usum, quo illi ad haeresim suam insinuandam abutebantur, ad veram fidem ac pietatem animis fidelium injiciendam et fovendam commodissimum judicaret, ad hymnos scribendos animum adjecit.

21. Eorum saltem nonnullos in ecclesiastica officia susceptos esse valde probabile est. Erasmus hymnos 0021A de S. Johanne Baptista et de Cruce Hilarii esse conjectat: sed hujus conjecturae suae nullam affert probationem, et hymnos de Cruce nominatim constat esse Fortunati. Hymnum Gloria in excelsis ab illo auctum et consummatum esse tradunt Alcuinus vulgatus lib. de div. Off. c. 40, Remigius Autiss. lib. 1, de celebr. Missae, Hugo Vict. lib. II de Sacram. p. 9, c. 9, et Honorius Augustodun. lib. 1, de gemma animae, c. 87, idque a pluribus ita existimari fatetur Innocentius, III lib. II myst. Missae c. 20, quamvis ipse Telesphoro hanc gloriam tribuat. Et quidem ut hymnus angelicus in missa caneretur, a Telesphoro Papa institutum esse scripserunt Anastasius Biblioth. in ejus vita, Valafridus Strabo de Rebus eccl. c. 22, Amalarius Fortunatus, lib. III de Off. eccl., c. 8, 0021B et vulgatus Alcuinus de div. Off. c. 39. Sed cum praecedentibus absque negotio ea ratione conciliari queunt, ut Telesphorus quidem verba Angelorum in missa cani instituerit; quomodo re vera in Liturgia S. Jacobi ter dicuntur; sed reliqua auctorem habuerint Hilarium. Neque contra priorem opinionem quidquam conficitur, ut ex libro Athanasii de Virginitate, in quo hymnus hic integer memoratur, aut ex lib. VII Constit. Apost. c. 47, ubi exstat ex solido descriptus. Hunc enim constat pluribus postmodum auctum esse, illum autem Athanasii esse minime liquet. Sed neque adest auctoritas satis antiqua, qua Hilario eum hymnum adscribamus, quem concilium Toletanum IV, can. 13, indefinite tradit ab ecclesiasticis auctoribus esse compositum. Ejusdem hymni, non autem 0021C auctoris, mentio habetur in Regula S. Caesarii Arelat. c. 21.

22. De auctore hymni Te Deum non minus diversae sunt sententiae. Qui illum ab aliquo S. P. N. Benedicti discipulo compositum existimavit, quia in illius Regula c. 9, praeceptum est ut singulis Dominicis cantetur, refutatur ex Caesarii Benedicto aequalis, immo etiam paulo superioris, Regula, in qua idem hymnus cap. 21, memoratur. Quae autem Ambrosium et Augustinum auctores illius facit vulgi opinio, solo nititur pseudo-Dacii Chronico lib. I, c. 10. Eumdem in ms. ante annos 400, exarato vidimus uni Ambrosio adscriptum, Smaragdo in Regulam Bened. c. 11 suffragante, ubi hymnum eum vocat Ambrosianum. At Abbo Floriacensis epistola in ms. Pithaeano relicta, 0021D in qua nonnullas explicat grammaticae regulas, rem veluti notam et constantem ponit illius parentem esse Hilarium nostrum. In Dei palinodia, inquit, quam composuit Hilarius Pictavensis episcopus, non juxta quorumdam imperitorum errorem Suscepisti, sed potius Suscepturus legendum; Tu Ad Liberandum Suscepturus Hominem, etc.

23. Ex libro Mysteriorum nihil nobis superest nisi titulus ab Hieronymo indicatus. Quamquam quod de hymnis diximus, id de hoc libro aeque conjectare licet, eum Officiis ecclesiasticis immixtum esse. Usu enim venit, ut cum in dies augeantur ecclesiasticorum officiorum solemnia, illius nomen diu retinere nequeant, a quo ordinata sint; sed Ecclesiae, quae 0022A pro temporibus ac locis per suos singula disponit, temperat, perficit, propria evadant. Hujus rei celebre exemplum praestat Gregorii Sacramentarium, quod in usus suos ita accommodarunt singulae ecclesiae, ut vix unum reperias exemplar, quod Gregorio adscribere ex solido valeas.

24. Epistolas Hilarii in unum quoddam volumen collectas fuisse sonant verba Sulpicii Severi, dum lib. II Osium centenario majorem lapsum esse testatus, subjicit, ut sanctus Hilarius in epistolis refert. Nonnulla adhuc in Operibus illius remanent vestigia, ex quibus deprehendere est quando, ad quos, quibus de rebus scripserit. Qui illum decreti anno 355 edit auctorem esse concesserit, quo se cum Gallicanis episcopis a Saturnini, Ursacii et Valentis communione 0022B separavit, uti lib. in Constantium nº 2 declarat, non inficias ierit eumdem statim sancti confessoribus hoc suum decretum significasse, quod eorum auctoritate confirmandum dereliquerat. Apertius lib. de Synodis nº 4 memorat, se ex eo tempore, quo in exilium pulsus est, de diversis Romanorum provinciarum urbibus plures misisse litteras, quibus Occidentales de Orientalium ecclesiarum statu, et de progressu Arianae haereseos certiores faciebat. Eisdem, uti concilium Parisiense Fragm. II, nº 4, testatur, anno 360 ineunte nuntiavit, qui Orientales cum legatis Arimino Constantinopolim reversis se gessissent. Ex qua qualicumque notitia concludi merito potest, eum toties catholicis scripsisse, quoties aliquid accidit, quod ut Ecclesiae notum esset, interesse 0022C judicarit. Catholicae sunt enim et catholicis ac totis Ecclesiis, non privatis personis inscriptae pleraeque Hilarii epistolae. Libros quidem appellare placuit illius cum de Synodis ac fide Orientalium, tum contra Constantium, nec non contra Auxentium Opera; sed proprie tamen epistolae sunt ad Ecclesias missae. Ita et cum diversas de diversis provinciarum Romanarum partibus se scripsisse dicat; nullius tamen audis nomen episcopi, ad quem privatim litteras suas miserit. Totum quoque concilium Parisiense, non singularis episcopus, sibi ab illo nuntiatum e se rescribit, quid cum Orientalibus ageretur. Non est tamen negandum quod superius ab Hieronymo audiimus, eum etiam ad diversos scripsisse. Et certe libri de Synodis Apologiam, e mss. nunc primum 0022D erutam, non sine epistola ad Luciferum Calaritanum missam esse probabile est. Nisi forte in ea figuratus sit sermo semel atque iterum ad Luciferum conversus.

25. His omnibus operibus celebriores sunt tractatus in Job, Augustini et Hieronymi testimoniis toties commendati. Illos desiderio conquisivimus eo majori, quo facilius est eorum veritatem vel ex Augustini loco lib. II contra Julian. c. 8 dijudicare. Ex hac una nota reprobatur eorum opinio, quos Possevinus in Apparatu sacro ad verbum Hilarius observat dubitasse, num illius sint tres libri in Job apud Origenem vulgati cum praefatione cujus initium Peritorum mos est medicorum. Quamvis enim in ms. monasterii 0023A Padolironensis inscribantur libri quos de graeco in latinum Hilarius episcopus vertit; in eis tamen non occurrunt verba ab Augustino ex Hilarii in Job Tractatibus allata. Sed neque ii libri, ut Mabillonius in Itin. Ital. p. 208 admonuit, tanti doctoris venam aut genium sapiunt. Longe minus consentiunt cum illius fide. Eorum enim auctorem Ario adhaesisse, vir illustris. Daniel Huetius in Append. lib. III Origenian. n. 2 hinc probat, quod in eis homousion rejiciatur, ac laudibus celebretur Lucinianus, cujus se discipulos esse primi Ariani gloriabantur. Unde Arius ipse apud Theodoretum lib. I Hist. eccl. c. 5 ad Eusebium Nicomediensem scribens, Collucianistam eum vocat. Forte etiam Licinianus (qui Carthaginis Spatariae episcopus ab Isidoro de Script. eccl. appellatur), falsa 0023B inscriptione deceptus fuerat, cum ad Gregorium Papam scribit (Spicileg. VII, p. 369) : Habemus sane libellos sex sancti Hilarii episcopi Pictavensis, quos de graeco Origenis in latinum vertit. Sed non omnia secundum ordinem libri sancti Job exposuit. Siquidem Hieronymus nusquam Hilarii in Job libellos commemorat, sed lib. de Script. eccl. Tractatus in Job, Apologia autem adversus Rufinum, epist. 101 ad Pammachium, et alibi homilias in Job; quo etiam nomine citantur ab Augustino contra Julianum. Alia sese offert de sinceritate libellorum eorum, quos Licinianus habuit, dubitandi ratio: sed eam infra commodius expendemus. Hoc Hilarii opus ad exsilium ipsius referre licet. Exsuli enim convenientissima erat libri hujus tractatio, in quo nobis rarissimum patientiae 0023C exemplum Deus exposuit.

26. Aliud Hilarii opus notatur in vulgata Hieronymi epist. 50 ad Pammachium, ubi, recensitis Patribus qui de numero impari tractaverunt, subjicitur: Quorum Hilarius de Septenario, id est, impari numero disserens, quae et quanta dixerit, ad Fortunatum liber illius testimonio est. Cypriani ad Fortunatum de exhortatione martyrii librum cap. 11 hoc loco ab Hieronymo indicari non dubium est: quem propterea Marianus Hilario adjudicandum omnino arbitratur, sed frustra. Nam non modo libri illius stilus Cypriani genio longe magis consentaneus est quam Hilarii; sed et pluribus optimae notae mss. ad praedictum Hieronymi locum exactis, ne in uno quidem occurrit quorum Hilarius, sed in omnibus magno consensu 0023D quorum Cyprianus. Quod vero Marianus asserit, Hilario amicum fuisse Fortunatum, haud facile approbaret: sed si approbaret, quid quaeso inde conficeretur?

27. Probabilior esset ambigendi ratio, an Hilarius in epistolas Pauli scripserit. Nam concilium Hispalense II, can. 12, illius ex epistolae ad Timotheum explicatione verba sic laudat: Sanctus ergo Hilarius in explicatione epistolae ad Timotheum sic loquitur: Nam et cum dicit Scriptura, etc. Nostrum porro Hilarium omnino sapit fragmentum illud, quod cum aliis ad calcem operum illius edendum curabimus. Alium quoque sancti Hilarii nomine locum Augustinus lib. IV contra duas epist. Pelag. c. 4 affert, quo 0024A Pauli verba Rom. V, 12 explicantur: Sic sanctus Hilarius intellexit: In quo omnes peccaverunt. Ait enim: In quo, id est, in Adam omnes peccaverunt. Quae verba quia occurrunt in Commentariis Ambrosii nomine vulgatis, qui ab Hilarii nostri stilo longe abhorrent; multi existimant Augustinum Hilarii nomine deceptum, eosque Commentarios Hilario diacono Luciferani schismatis fautori esse adscribendos. Sed hi non facile se expediunt, cum eorum auctorem Romano Pontifici communione conjunctum esse, et errores refutasse rebaptizantium, Hilarium vero diaconum, Hieronymi dial. contra Lucif. testimonio, in errore et schismate perseverasse objicitur. Sed deceptus sit Augustinus, necne; neque ex ipsius, neque ex Hispalensis concilii testimonio necessario concluditur, 0024B Hilarium in Pauli epistolas edidisse Commentarios; sed tantum in Operibus, quorum jacturam novimus ac dolemus, quosdam ex eis locos exposuisse. Quamquam Hispalensis concilii verba aliud quid sonare fatendum est.

28. Haec de perditis Hilarii operibus duximus praeloquenda, tum ut ad ea quaeritanda quisque excitetur, tum ut discat non omni titulo credere. Exstat in ms. Colbertino 5079 sermo inscriptus, S. Hilarii Pictavensis de arbore in qua erat notitia sciendi boni et mali. Hilarianum nihil habens praeter nomen titulo praenotatum. Neque magis cum illius locutione consentit homilia in initium Matthaei ipsi in Vaticano ms. 1267 adscripta cum hoc initio: Satis anxie, satisque trepidanter, cur sanctissimus Matthaeus tali usus 0024C sit principio, exponere aggredior; quaeque clauditur his verbis: Quatenus autem excitata sit haec generatio per Apostolos, satis ut opinor in quaestione generationum discussum est et ostensum. Non repetimus quod de libris in Job eidem perperam inscriptis observatum est.

29. Qui tot tanti viri Opera perierint, si quis miretur; praeter communem temporis omnia conterentis atque consumentis rationem, in mentem veniunt et aliae duae prima quidem, quod Origenis, cujus odiosum nomen fuit ac doctrina damnata, et imitator audierit et interpres. Neque alia videtur causa, cur plures Psalmorum Tractatus interciderint, caeterorum rara inveniantur exemplaria, et homiliarum in Job nulla. Certe cum hoc ipsius Opus apud se esse 0024D existimaret Licinianus, quam non magni, et cur non magni penderet, declarat his verbis: Satis miror hominem doctissimum et sanctum, ut de stellis Origenis naenias transferret. Nimirum non attenderunt boni illi viri, quod de Hilarii in Origene imitando religione Hieronymus passim, sed conceptis verbis epist. 62 ad Theophilum ait, Noxia quaeque detruncans, utilia transtulit. Quocirca quod de Hieronymo ipso Rufinus in libros Periarchon asserit: Cum aliquanta offendicula inveniantur in graeco (Origenis), ita elimavit omnia atque purgavit, ut nihil in illis, quod a fide nostra discrepet, latinus lector inveniat; id ipsum commode dixeris de Hilario: praesertim cum Hieronymus in hac interpretandi ratione illius se imitatorem ubique 0025A profiteatur: Hoc non solus ego feci, inquit epist. 62, sed et confessor Hilarius fecit. Ita autem persuasum ei erat, illius scripta ab Origenis erratis esse pura, ut cum epist. 7, ad Laetam sanctos Patres a filia ipsius sic legi jubeat, ut magis judicet quam sequatur; excipiat tamen Hilarii libros, quos inoffenso decurrat pede. Eos vero potissimum ab iis quae de stellis somniaverat Origenes, purgatos esse plane conficitur ex epistola Hieronymi 75 in qua ubi defendit se, ad imitationem eorum quae Hilarius homiliis in Job gesserat, transtulisse quae bona sunt, et mala vel amputasse vel correxisse vel tacuisse; Vigilantio statim exprobrat, quod Origenis in Job Tractatus descriptos habeat, in quibus contra diabolum et de stellis coeloque disputans, quaedam locutus est quae Ecclesia non recipit. 0025B Hinc non frustra monuimus num. 25 maxime ambiguum esse, an Licinianus in genuinum Hilarii in Job Opus inciderit. Quatenus autem Origenis imitator fuerit, commodius in fronte Tractatuum ipsius in Psalmos exponemus.

30. Altera ratio, cur non eo quo meruerant studio excepta conservataque sint Hilarii scripta, ex eorum obscuritate peti potest, quae nonnullam incautis aliquando prae se ferat erroris speciem. Profecto si multos offendissent Johannis cujusdam similes, nihil eorum ad nos pervenisset, nisi nudi tituli, aut certe fragmenta, quae Hieronymi, Augustini, Leones, Theodoreti, concilia Calchedonense, Hispalense, etc., nobis transmiserunt. Johannis hujus apud Philippum bonae Spei Ordinis Praemonstratensis Abbatem, 0025C pag. 94, de libris Hilarii de Trinitate verba ea sunt: Etsi in multis bene sentit de consubstantialitate et personarum discretione; quoniam nulla falsa est doctrina, quae non aliqua vera intermisceat: tamen in pluribus scrupulosissime disputat, in quibusdam etiam errorem pertinaciter praedicat; ut merito propter hoc ab his qui ruminant prorsus respuendus sit. Tum pag. 95 illius in Matthaeum Commentarios non minori contemptu respuit. Abundant enim, inquit, simplices libri; ut jure scrupulosi propter offensam debeant evitari. Quod si valeret, de magna sacrarum litterarum parte prorsus actum esset.

31. Neque vera hominis quamvis amici iniquam adeo sententiam probare umquam potuit Abbas aequior longe atque sapientior. Numquid, ait epist. 6, 0025D etiam debent, quae scrupulosa et subtilia sunt evitari; vel forte lecta, et non intellecta, inconsulto judicio reprobari, eisque pro vitio ipsa scrupulositas et subtilitas imputari; et non inde multo potius multoque reverentius honorari? Ipse epist. 5, ingenue confessus sese in iis libris quamplura invenisse, quae non caperet vel ob obscuritatem sermonis, vel ob mendositatem codicis; ac rursum in alia incidisse, quae propter sui aliquantulam novitatem non satis placuerunt: primum a sententia ferenda sese sustinuit, ne, inquit, temere damnans ea in quibus caecitas mea offendit, jure perdam caetera quae meus intellectus utcumque comprehendit: tum quae percipere primum non valuerat, attentiori lectione se assecutum esse declarat in hunc modum: 0026A Ea ipsa igitur diligentius relegens, tandem mihi visus sum invenire, cujusmodi sensum videretur illorum obscuritas operire. Si eo animo, quo laudatus ille Philippus, Hilarium legissent Centuriatores, Erasmus, Scultetus, eorumque similes; eadem ratione dubio procul evanuissent errores ac naevi, quos in illo deprehendisse sibi videbantur. Nos vero quam circumspecte singula omnia illius dicta expenderimus, quidve praestiterimus lectoris sublevandi gratia, nunc est aperiendum, post quam de obscuritatis illius causis nonnihil disseruerimus.