Articulus II. De scriptis S. Dionysii Romani Pontificis tum genuinis, supposititiis, ac praesertim de Fragmento Epistolae ad sanctum Dionysium Alexandrinum seu potius adversus Sabellianos.

Magno Ecclesiae damno sancti Dionysii romani episcopi scripta fere omnia injuria temporum periere. Librum edidit de Duplici Haeresi . Nec semel de viri magni lucubrationibus mentionem egit Athanasius: «Ex Dionysii Romani operibus, inquit , contra eos, qui filium Dei opus asseverant, ostenditur ariorum haeresim olim ab omnibus damnatam fuisse.» Verba quoque Dionysii affert libro de Decretis 0104B Synodi Nicaenae, tom. I, pag. 275, vet. edit. et Benedictinor., Paris., § 26, pag. 231 et seqq.

Epistolae I. Dionysii papae ad Dionysium Alexandrinum notitia. Caussa et occasio exponitur ex Athanasio.—Dionysius Alexandrinus antistes, ubi apud Ptolemaidem Pentapoleos urbem exortam audivit Sabellii haeresim, quae sanctae Trinitatis personas confundebat, de hac Xystum papam certiorem facere, et quasdam ea de causa epistolas a se conscriptas ei mittere festinavit. Teste autem Eusebio, a Dionysio Alexandrino «Epistolae contra Sabellium scriptae sunt ad Ammonem Berenicensem (in Pentapoli) Episcopum, una ad Telesphorum, ad Euphranorem altera, et alia rursus ad Ammonem et Euporum.» Nominatim vero epistolis ejus ad Ammonem et Euphranorem 0104C non nulli moti illum ad romanum pontificem detulerunt. Dionysius vero Romanus rem satis gravem duxit, ut Alexandrinum, prius concilio habito, commonere non differret.

Epistolae illius causam et occasionem Athanasius in Epistola de sententia Dionysii, n. 13, exponit in hunc modum : «Cum Dionysius Alexandrinus contra Sabellii haeresim ad Ammonem et Euphranorem studio religionis permotus scripsisset, quidam ex Ecclesia fratres, sanae quidem doctrinae homines, non sciscitati tamen eum (Dionysium Alexandrinum) qua de causa ita scripsisset, Romam se contulere, 0105A illumque apud cognominem Dionysium Romanum Episcopum accusarunt,» quod nimirum, ut et Athanasius, ibid. num. 4, prodit, in praedicta Epistola, n. 4, dixisset: «Opus et rem factam esse Filium Dei, non natura proprium, sed alienum a Patre secundum substantiam, qualis est agricola a vite, et faber a scapha: etenim cum sit res facta, non erat, antequam fieret. Quibus auditis», inquit Athanasius, num. 13, «Dionysius Romae episcopus scripsit , et contra Sabellii sectatores, et contra eos, qui ejus essent sententiae (cujus Dionysius Alexandrinus assertor putabatur), et: Ob quam Arius postea ab Ecclesia ejectus est. Scripsit quoque ad Dionysium (Alexandrinum) litteras, ut explanaret ea, de quibus ab illis (fratribus supra memoratis) accusatus fuerat.» 0105B De iisdem litteris idem Athanasius, lib. de Synodis, n. 43, haec memoriae commendavit: «Cum autem quidam ad Romanum Episcopum de Alexandrino detulissent, quod Filium rem factam et Patri non consubstantialem affirmaret, Romana Synodus rem indigne tulit; Romanus autem Episcopus scriptis ad cognominem suum litteris, omnium (ea de re) sententiam notam ei fecit.»

Athanasiana verba expenduntur. Potior Baronii sententia distinguentis scriptum Dionysii Romani contra Sabellium ab ejusdem Epistola Dionysio Alexandrino inscripta. —Scriptum illud cujus priore loco meminit Athanasius, ab Epistola ad Dionysium, quam exinde ille memorat, distinguendum esse Baronius censet: alii de hac re dubitant . Sed potior nobis 0106A videtur Baronii sententia. Primo enim Athanasius Dionysii Romani contra sabellianos opus simplici verbo ἐγράψε designat; ac inde adjicit: ἐπέστειλε δὲ καί Διονυσίῳ· ubi particulae δὲ καί distinctum quid notant, verbum ἐπέστειλε, Epistolam scripsit proprie sonat, ac subjecta vox Διονυσίῳ, cui inscripta erat Epistola illa, indicat. Ipsa etiam decori ratio, immo et aequitas postulabat, ut romanus pontifex tantae sedis antistiti, qualis erat alexandrinus, tanti meriti, tamque arcta cum romanis praesulibus amicitia devincto, qualis erat Dionysius, ea, quae adversus illum dicta fuerant, et quae de iis esset sententia romana, privatis litteris, non publico scripto nota faceret. Praeterea Dionysius Romanus in opere contra sabellianos non unum singularem episcopum, sed plures alloquitur. 0106B Denique in Dionysium seu Romanum, seu Alexandrinum minime convenit subnexi fragmenti exordium, in quo Dionysius Romanus tres Deitates a quibusdam induci praefatus, statim adjungit: «Audio enim quosdam, qui divinum Verbum apud vos praedicant, et docent, hujus opinionis magistros esse.» Non enim is amicum vagis ac generalibus hujusmodi verbis arguebat, sed speciales ipsi mittebat sententias ex scriptis illius excerptas, et ut eas explanaret, admonebat.

Epistolae II , seu operis Dionysii papae adversus Sabellianos Fragmenti notitia.—Insigne fragmentum Epistolae contra sabellianos a Dionysio Romano exaratae debemus Athanasio, a quo in Epistola de Decretis nicaenae synodi num. 26, sic laudatur : 0106C «Dionysius quoque Romae Episcopus scribens contra sabellianos, adversus illos, qui talia . . . (scilicet Verbum factum et creatum esse) audent dicere, indignatur his verbis.» Ex eo opere excerptum est, quod idem Athanasius, epistola de sententia Dionysii, num. 13, contra sabellianos, et eos, qui ejus essent sententiae, ob quam Arius ab Ecclesia postea ejectus est, scriptum dicit, quodque ab epistola ejusdem pontificis ad Dionysium Alexandrinum simul missa distinguendum esse, in superioris epistolae notitia probavimus. In hoc opere Dionysius tritheitarum dogma, cui Alexandrinus praesul favere videbatur, ita refellit, ut et sabellianorum sententiam, quam impugnabat idem Antistes, simul confutet. Eaque agendi ratione defensoribus Ecclesiae magno documento 0106D fuit, quo contra haereses ea prudentia sibi decertandum, esse scirent, ut et oppositas non modo caverent, verum etiam simul debellarent. Fragmenti hujus stylus epistolam sapit, tractatus ac disceptationis fusioris more conscriptam, quales Dionysius Alexandrinus scribens ad Xystum, fuisse docet epistolas, quas adversus nascentem Sabellii haeresim miserat. Vel ad eas Pentapoleos ecclesias, in quibus orta et propagata erat Sabellii haeresis, vel ad ipsam alexandrinam, cui praeerat Dionysius, vel ad ejus 0107A delatores probabiliter missa est. Ad initium pontificatus Dionysii una cum superiore videtur referenda, utpote cui occasionem dedit accusatio, quam litterae Xysto papae missae pepererunt. Hactenus perdoctus P. Coutantius monachus benedictinus e congregatione S. Mauri, tomo I Epistolarum romanorum pontificum, pag. 272 et seqq.

Editiones hujus epistolae Dionysianae fragmenti.—Fragmentum epistolae seu operis Dionysiani adversus sabellianos a Coutantio editum, reimprimi curavit P. Mansi, tomo I Collect. ampl. concilior. una cum observationibus eruditissimi hujus monachi benedictini, a pag. 1009-1016. Idem fragmentum indefessus Gallandius, tomo III bibliothecae suae Ss. veterum patrum inseruit, atque in eo edendo Coutantium 0107B V. C. sibi sequendum constituit. Christianus Fridericus Roslerus laudatum Fragmentum dionysianum graece tantum additis quibusdam in vernacula lingua observationibus ex Athanasii epistola de Decretis synodi nicaenae juxta editionem Montfauconii Parisiensem de anno 1698, exhibet in sua Bibliotheca vett. patrum, parte II, Lipsiae, 1777, in-8º, pag. 381-384. Denique indefessus P. Dominicus Schramm, tomo VI Analysis Ss. Patrum, anno 1784, Augustae Vindelicorum impresso latine tantum praefatum Fragmentum reimprimi curavit a pag. 415-417.

Epistola Dionysii Romani ad Caesarienses in Cappadocia deperdita.—Sanctus Basilius paulo superius allegatus testatur, Dionysium papam unam ad ecclesiam Caesareae in Cappadocia perscripsisse epistolam, 0107C ut eam consoletur de incursione Barbarorum, qua vexata fuerat; cujus αὑτογράφον in illius Ecclesiae archivio magna cura adservatum ipse oculis suis viderat; verum sequioribus temporibus amissum dolemus.

Epistolae duae illustri Dionysii papae nomine ornatae circumferuntur. Prior ad Urbanum praefectum, hortatur eum, «sapienter disponere, et judicare quae illi commissa sunt.» Data est IV nonas Februarii, Aureliano et Basso viris clarissimis consulibus. Posterior Severo scribitur episcopo: de Ecclesiis parochianis, ut singulae singulis dentur presbyteris, et ut nullus alterius parochiae terminos, vel jus invadat. Data est V id. septembr. Claudio et Paterno viris clarissimis coss. Subditas esse Dionysio epistolas, docent et stylus, Dionysio viro doctissimo indignus, 0107D et inscriptiones. Annum CCLXXI, aperuere Aurelianus et Bassus, quo tempore Dionysius ad fata venerat; Claudii quidem et Paterni consulatu epistolam scribere Dionysius potuit. Ad Severum tamen non scripsisse, eo constat, quod ignoraverit larvatus auctor epistolae, Paterni collegam Claudium imperatorem fuisse, quod verum Dionysium latere, non potuit. Initium epistolae impostori foeneravit Leonis epistola XXIV: «Olim et ab initio tantam percepimus a B. Petro apostolorum principe fiduciam.» Locos etiam inseruit ex Gregorio Magno. Consulantur et libri IV, epistola 52, et libri VII, epistola 113, S. Gregorii Magni epistolarum. Ambae extant in noviss. Collectione conciliorum apud Mansi, tomo I, pag. 1004-1008. 0108A Easdem falsitatis convictas videre est in Blondelli Pseudo-Isidoro, pag. 349, seq. et apud Schelstratum, Antiquit. illustrat., tom. II.

Alia opera S. Dionysio male adscripta.—Ludovicus Jacobus a sancto Carolo , varia opuscula Dionysio Romano adscribit: nimirum ex fragmentis Commentitii Luitprandi ticinensis librum de Situ Orbis; sed est error satis manifestus, quando ipsi tribuitur liber de situ orbis, cum toto coelo et majore, quam saeculi intervallo differat ab episcopo hoc Dionysio Dionysius Periegetes ethnicus, cujus carmen graecum insigne hujus argumenti habemus. Similiter ferri non potest, quod ab eodem auctore «Commentarius adversus arianas haereses Dionysio papae tribuitur, cujus tempore Arii haeretici nomen nondum erat auditum, 0108B quod fieri primum coepit ab anno 316. Neque «adversus Paulum Samosatenum scripsit Dionysius papa, uti praefatus scriptor putat, sed Dionysius alexandrinus Episcopus, sicut a Caveo jam bene notatum video.