II. Quam multa Hilarius docuerit objecto sibi errori adversa.

104. Hoc in eum querelarum caput est, quod timorem, tristitiam aliasque ejusmodi affectiones, ac praesertim dolorem in Christum nequaquam cecidisse 0054D existimarit. Quid autem errori huic tam adversum tamque contrarium, quam ut omnes nostrae affectiones atque infirmitates a Christo susceptae praedicentur? Atqui in Psal. LIII, n. 4, docet Christum ita orationem temperasse, ut qui omnia secundum hominem passus est, omnia secundum hominem et loquatur; et quorum infirmitates portavit, eorum ad Deum deprecetur eloquio. Quid est omnia secundum hominem passus est, nisi omnia quae homines pati solent? Saepe enim apud eum particulae secundum ea vis est, ut idem sonet quod more; nec dubium sit, quin hic secundum hominem perinde accipiendum sit, ac more caeterorum hominum. Dictus ipse suum num. 7, sic enucleatius exponit: Ut absolutissimum nobis humanae 0055A humilitatis esset exemplum, omnia quae hominum sunt et oravit, et passus est. Et ex communi nostra infirmitate salutem sibi est deprecatus a Patre; ut nativitatem (id est naturam) nostram cum ipsis infirmitatis nostrae iniisse intelligeretur officiis. Hinc illud est, quod esurivit, sitivit, dormivit, lassatus fuit, impiorum coetus fugit, moestus fuit, et flevit, et passus, et mortuus est. An haec omnia, quae sine aliquo doloris sensu aut animae cruciatu nemo experitur, Christum aliter expertum esse intellexit? Falso igitur asseruerit, omnia quae hominum sunt passum eum esse. Deinde si famem, sitim, lassitudinem, fletum solius carnis dixeris, non animae esse passionem, num etiam moestitiam? At vero hanc num. 8, non in carne, sed in anima Christi positam se intelligere declarat his verbis, Potentes animam 0055B ejus exquirunt, quae frequenter in Evangeliis tristis et moesta est.

105. Neque quisquam inficias ierit, anxietatem animae esse propriam affectionem. Ab Hilario tamen in Psal. CXXXIX, num. 2, Christus praedicatur ex infirmitate corporis anxius: et hoc quidem, uti declarat in Psal. CXLI, num. 1 non ob naturalem (Verbo) quasi passionis metum, sed affectum hominis quem gerebat ostendens . . . ut ipse non simulatus, sed verus homo posset intelligi. Ex quo id etiam conficitur, verum et non simulatum fuisse illum Christi metum, quem, ut verus et non simulatus homo posset intelligi, susceperit. Cur autem naturalis negetur, dicetur infra copiose. Eumdem humanae mentis affectum de Christo planius affirmat in Psal. CXXXIX, num. 11, ubi cum 0055C quaesisset, unde unius ejusdemque Christi oratio sit cum trepidatione simul et securitate; reponit, Hoc autem ab eo dici ex ratione poterit, qui gerens hominis Deique naturam, habeat et ex hominis infirmitate trepidationis affectum, et ex conscientia divinitatis fiduciam securitatis. His accedit illud Tract. Psal. LIV, n. 6: Et haec quidem in eum omnia, quae nostrae necessitatis sunt, irruerunt; sed ab eo naturae suae virtute suscepta sunt, dum mortem nostram potens non mori, etiam timorem in se mortis ingruentem non renuit. Multa hic locus continet notatu digna. Primo enim haec dixit Hilarius ad enarranda psalmi verba: Cor meum conturbatum est in me, et formido mortis cecidit super me, timor et tremor venit super me, quae de Christo interpretari non dubitat. Deinde quasi non satis sit cordis 0055D turbationem, timorem ac tremorem Christo attribuisse; etiam generatim de eo pronuntiat, Pati omnia in se ipso constituit; et mox, Omnibus quae infirma sunt, perfunctus; et continuo, Universa quae mortis nostrae sunt ac timoris pertulit. Tum attingit causam cur omnia passus sit, quod nimirum non propter se haec pertulerit, sed ut humanae salutis sacramenta perficeret. Post rationem, qua sit passus, sic explicat, 1º ut cum difficillimum hominis infirmitatis sit, intra seipsum perturbationes mentis commotionesque cohibere, ut non erumpant, Christus eas intra se cohibuerit, ac proinde dominus earum fuerit; 2º ut quia divinitatis suae non est abolita natura, omnibus quae infirma sunt salva majestatis suae dignitate perfunctis sit; ex quo sequitur 0056A postremo, ut universa quae in assumpta carne pertulit in Dei assumentis personam inciderent potius, quam inessent in propria illius natura. In quibus summatim habetur prope tota Hilarii de passione Christi doctrina, a catholica fide nihil dissonans.

106. Forte adhuc de dolore Christi, unde major est controversia, perspicuam exspectas sententiam. Habes in Psal. LXVIII, n. 23, et perspicuam et disertam: Percussus ergo est Dominus peccata nostra suscipiens et pro nobis dolens; et paulo post: Hunc igitur ita a Deo percussum persecuti sunt, super dolorem vulnerum, dolorem persecutionis hujus addentes. Pro nobis enim secundum prophetam dolet. Rursum altera non minus evidens occurret num. 25, ubi Hilarius primum asserit, Verbi assumentis naturam formae servilis 0056B assumptione abolitam non esse; adeo ut quod assumptum est, non proprietas interior sit, sed exterior accessio. Tum hoc dictum suum confirmat ex verbis psalmi: Pauper et dolens sum ego. et salus vultis tui, Deus, suscepit me: quae quidem sic enarrat, Pauper est, qui secundum Apostolum, cum esset omnium dives, seipsum ut nos ditesceremus paupertavit: dolens est qui secundum prophetam pro nobis dolet. Sed hunc pauperem ac dolentem salus ea, quae vultus Dei est, suscepit. Paucis subinde explicat, quomodo qui imago, vultus ac forma Dei est, homini illi pauperi ac dolenti, quem assumpsit, salutem in se impertierit. Agnoscit itaque laudatis psalmi verbis duplicem Christi naturam significari, divinamque adeo non defecisse, ut humanae salutem et gloriam 0056C praestiterit, et id quidem post quam paupertatem ac dolorem experta est.

107. Neque hic omittendum, quod enarrans Psal. LVII, n. 5, habet: Peccatorum autem vim et dolorem significari neminimus in spina, cum dicitur: In aerumnam incidi, dum configitur spina: quia usque ad mortem humiliatus (Christus,) de peccato condemnavi peccatum in carne, velut cum spina configitur. Cum enim in spina dolorem asserat significari, et unicum de Christi passione testimonium in hujus rei probationem afferre satis habeat, palam facit se ne quidem ambigere, quin Christus in passione non sine doloris sensu fuerit. Certe si Christum sensit doloris expertem; aut ad Christum referre non debuit: In aerumnam incidi, dum configitur spina, aut frustra eo loco 0056D commotus est, ut peccatorum vim et dolorem in spina significari admoneret. Sed quam a Christo dolorem non removerit, rursum fidem faciunt haec Tract. Psal. LXVIII, n. 1: Universarum itaque humanarum passionum sorte perfunctus, secundum susceptas infirmitates nostras loquitur: et dolet ipse quidem extra necessitatem et timoris positus et doloris; sed his se tamen quae suscepit accommodans: ut qui carnis nostrae homo natus esset, et dolorum nostrorum querelis et infirmitatis precatione loqueretur.

108. Cum tot locis evidens sit, Hilarium Christo claris ac disertis verbis attribuisse famem, sitim, moerorem atque tristitiam, trepidationis affectum, timorem mortis, dolorem, omnes denique humanae 0057A infirmitatis affectiones ac passiones: cur haec ei negare a nonnullis existimatus est! cur de illius opinione anceps etiamnum est plurimorum sententia? Testis est S. Bonaventura lib. III Sent., dist. 16, q. 1, a. 1, quosdam dicere, eum priorem suam sententiam retractasse, seseque audiisse nominatim Parisiensem episcopum (Guillelmum) referre, se librum illius retractationis vidisse et perlegisse. Hunc porro retractationis librum Dionysius Petavius lib. X, de Incarn., cap 5, suspicatur ipsius esse in Psalmos Commentarium. Fatetur enim, in eo ac praesertim Tract. Psal. LXVIII multa esse ei errori contraria: a quo alias, maximeque libris de Trinitate, purgari eum non posse arbitratur. Maneat interim, Hilarium Commentario in Psalmos, quem libris de Trinitate posteriorem 0057B confitemur ac demonstraturi sumus, non modo non sensisse Christum tristitiae, metus ac doloris expertem, sed huic etiam errori multa contraria docuisse: num vero eidem opinioni aeque contraria libris de Trinitate tradiderit, nunc exquiramus.