Vita Sancti Hilarii Pictaviensis Episcopi
Ex Ipsius Scriptis Ac Veterum Monumentis
Nunc Primum Concinnata.

Caput Primum. 1. Hilarii ortus: an ex Christianis parentibus sit.—Clarissimum Ecclesiae sidus, Hilarium in Galliis ortum habuisse, nemo unquam negavit. Quis enim, inquit Augustinus (Aug. lib. I contra Jul., cap. 3) , ignorat Hilarium episcopum Gallum? Et vero ex Aquitania, quam Sulpicius Severus (Sulpic. sub fin. dial. I) , Ammiano Marcellino libro XV, cap. 0125C 11, suffragante, caeteras Galliarum provincias urbanitate tunc superasse significat, eum oriundum esse apud omnes convenit. Neque solum Gallus, sed et Pictavis genitus ab Hieronymo memoratur (Hier. praef. in lib. II Comm. ad Gal) . Cui cum prorsus consentiat Venantius Fortunatus (Venant. lib. VIII, carm. I et lib. II, c. 16) , nec repugnet Fortunatus alius (si tamen alius vitae Hilarii scriptor); ea illi civitati non est facile imminuenda gloria, qua de tanti viri non modo episcopatu, sed et ortu sese decoratam arbitratur. Eum quidem Burgensem vocat S. Antoninus, Saussaius vero in pago Claro natum affirmat: sed recentioribus scriptoribus quis non anteponat Hieronymi atque Venantii auctoritatem?

2. In quodam ms. non admodum antiquo Cardinalis 0125D Ottoboni, pater Hilarii Francarius appellatur. Tradit quoque Boucbetus (cap. 6. Annal Aquit.) . tumulum parentum Hilarii 20 annis antequam opus suum ederet, hoc est circiter an. 1500 in parochiali aede apud Clissonium Hilario sacra repertum esse, in quo idem nomen ipsius patri attribuebatur. Sed quidquid sit de parentum nominibus, certe in dubium revocari non potest generis illius claritudo, qui, Fortunato teste, «apud Gallicanas familias nobilitatis lampade non obscurus, imo magis prae caeteris gratia generositatis ornatus fuit.»

0126B 3. Celebris hic oritur quaestio, utrum Christianis parentibus natus sit. Negant plerique, et opinionem suam ipso librorum de Trinitate exordio confirmant, in quo narrare videtur Hilarius, quo pacto ad Christianae fidei notitiam pervenerit. Ac primo quidem praemittit, circumspicienti sibi quodnam esset proprium humanae vitae ac religiosum officium, unde utilis 0126C et optanda vita efficeretur, statim affuisse otium atque opulentiam; sed haec se humana felicitate indigna sensisse, quae a belluinae oblectationis consuetudine non multum essent aliena. Tum sibi eorum sententiam consideranti, qui bene agere atque intelligere, id demum bene vivere esse opinabantur, eam etsi minus ineptam, nondum tamen ad beate vivendum satis idoneam sibi visam esse declarat (num. 2) : cum illi beatam vitam intra semetipsos continerent, ipsius vero animus sese efferret in Deum, cui se totum ipse deberet, cui famulans nobilitandum se existimabat, ad quem omnem spei suae opinionem referret, in cujus bonitate inter tantas praesentium negotiorum calamitates tanquam tutissimo sibi portu familiarique requiesceret (num. 3) . Exinde varias philosophorum de Deo opiniones 0126D se expendisse ait, nullamque probasse; quia cum plerique multitudinem colerent, ipse in Deo nihil nisi aeternum potensque esse venerandum, et omnipotentiam aeternitatemque non nisi penes unum esse pro certo haberet. Demum eam, quam anxie adeo quaeritabat, notitiam veluti casu se adeptum esse testatur (num. 4) in hunc modum: Haec igitur, multaque alia ejus modi cum animo reputans, incidi in eos libros, quos a Moyse atque a prophetis scriptos esse, Hebraeorum religio tradebat. Quibus ex libris quantum profecerit, subinde narrat (num. 5) , se nempe admiratum 0127A quam verba Exodi III: Ego sum qui sum, naturae divinae incomprehensibilem cognitionem aptissimo ad intelligentiam humanam sermone significarent; ac postea se ex Esai XL, 12, et LXVI, 1, Deum immensum; ex Psal. CXXXVIII, 7, ultra rerum intelligentias infinitum, et ex Sap. XIII, 5, totius pulchritudinis pulcherrimum didicisse.

4. His lectis, jam non incertus fluctuabat animus quis colendus esset; fatigabatur tamen partim suo, partim corporis metu (num. 6 et 7) ; quia ipsi suberat naturalis sensus, ut pietatis professionem spes aliqua incorruptae beatitudinis aleret, quam sancta de Deo opinio et boni mores mererentur. Sed ex Evangelii Joannis initio mens trepida et anxia plus spei invenit quam exspectabat: ex quo primum ad cognitionem 0127B Dei patris imbuitur (num. 9 et 10) ; deinde quod antea naturali sensu de Creatoris sui aeternitate, infinitate et specie opinabatur, proprium esse etiam Unigenito Deo accipit; audit postremo, unicuique esse Dei Filio potestatem fieri, ac propterea Verbum carnem factum esse, ut per Deum Verbum carnem factum caro proficeret in Deum Verbum. Unde cum tandem concludat: Hanc itaque divini sacramenti doctrinam mens laeta suscepit, in Deum proficiens per carnem, et in novam nativitatem per fidem vocata, et ad coelestem regenerationem obtinendam potestati suae permissa: innuere videtur, se in aetate jam provecta, ex Scripturarum lectione, a gentili religione ad Christianam perductum esse (num. 11) .

5. Verumtamen quod Fortunatus de illo scribit 0127C (lib. I, n. 3) : A cunabulis tanta sapientia primitiva ejus lactabatur infantia, ut jam tunc potuisset intelligi, Christum in suis causis pro obtinenda victoria necessarium sibi militem jussisse propagari, hoc potius sonat, Hilarium videlicet jam ab infantia Christum induisse, et Christianam doctrina cum lacte suxisse. Neque his repugnat librorum de Trinitate exordium. Cum enim in eo selectis Scripturae testimoniis ostendatur, quanto apud fideles potior sit, quam apud philosophos, scientia Dei; minus sapit hominem qui prima fidei suae tyrocinia narret, quam doctorem in sacris profanisque litteris versatissimum, qui aut gentilem philosophum, sub typo sui, quibusdam veluti gradibus ad Christianam religionem promovere, aut se ipsum in religione, qua jam esset imbutus, altiori rerum 0127D contemplatione magis ac magis confirmare studeat. Sane tam sagacis animi vir, qui fortuita sacrorum librorum lectione abstrusissima quaeque Christianae religionis mysteria per se clare dilucideque percipere valuerit, de Deo non tunc primum coepisset magnifice sentire, cum ad Exodum pervenisset. Multa quippe continet Genesis, quae majestatem Dei atque gloriam mirifice commendant. Ante etiam, quam attigisset Esaiam, in aliis libris occurrissent plurima, quae quam de Deo ex Exodo conceperat opinionem confirmassent. Sed nec usquam Hilarius sese gentilitatis errorem deposuisse meminit. Nam cum verbis superius jam allatis ait, eam se alacriter suscepisse doctrinam, qua mens in novam 0128A nativitatem vocata, et ad coelestem regenerationem obtinendam potestati suae permissa est, tam existimandus est loqui de sua recenti per baptismum regeneratione, quam gratulari se in ea religione institutum, qua nova animi nativitas non interitura, divinaque corporum post hanc vitam regeneratio sperantur; eoque se liberatum metu, quo antea se fatigatum dixit, ne animus corpusve interirent.

6. Neque efficacius ex antiquis probant, Hilarium in adulta dumtaxat aetate Christianis mysteriis fuisse initiatum. Haec quidem Esaiae verba Gloria Libani ad te veniet, ita exponit Hieronymus, ut cum Cypriano, quem idolorum cultui diu mancipatum fuisse non inficiandum est, Hilarium nostrum conjungat atque comparet in hunc modum: Vir sanctus et eloquentissimus 0128B martyr Cyprianus, et nostri temporis confessor Hilarius, nonne tibi videntur excelsae quondam in saeculo arbores aedificasse Ecclesiam Dei? Sed apertum est hoc uno Hilarium et Cyprianum una conjungi, quod ambo excelsae fuerint arbores. At vero Cyprianum, qua gentilem, non excelsam, sed humi potius repentem arborem exstitisse quis neget? Unde nec ab Hieronymo dicuntur excelsae quondam in gentilitate arbores, sed in saeculo: ut Clero opponatur saeculum, in quo cum nobilitate generis, doctrinae splendore, ac singulari morum probitate claruissent, totam illam gloriam suo in Clerum transitu ad Ecclesiae utilitatem, decus et ornamentum transtulerint. Neque magis est obscurum, quid Augustinus sibi velit his verbis: Nonne respicimus quanto auro et argento et 0128C veste suffarcinatus exierit de Aegypto Cyprianus doctor suavissimus et martyr beatissimus, quanto Lactantius, quanto Victorinus, Optatus, Hilarius; et ut de vivis taceam, quanto innumerabiles Graeci (August. lib. II de Doctr. Christ., c. 40) ? Evidens enim est, non hic superstitiosum cultum Aegypti vocabulo ab eo significari, sed mundanam doctrinam: qua cum praestantes illi viri egregie exculti ac ditati essent, totos illos thesauros quos ex Ethnicorum lectione decerpsissent, postmodum in usus Ecclesiae converterint. Sed si id minus liqueret; Optato, quem nunquam non Christianum legimus, caeteris addito, eos non superstitione, sed aliqua alia ratione inter se comparari manifestum esset.

7. An igitur idolorum cultui aliquando deditus fuerit Hilarius, valde incertum est: quod ne pro 0128D certo haberetur, non litigandi animo, paulo diligentius tractandum censuimus. Quod enim Vincentius Bellovacensis ac S. Antoninus scribunt, eum optimum semper fuisse Christianum, non minus est probabile, quam quod vulgo existimant, eum ab incunabulis Christi legi non fuisse subditum (Vinc. Bell. lib. XIV, c. 25; S. Anton, tit. XI, c. 3) .

Cap. II. 8. Hilarii eruditio, fides, et vivendi ratio donec ad clerum adsciscatur.—Magnus ille Hilarius, quem cum iis qui in saeculo scientiae atque insignium virtutum laude floruerunt, comparandum esse Hieronymi et Augustini testimoniis constat, si recentioribus quibusdam habenda fides, primis annis obtuso fuit ingenio: sed Romam, atque inde in Graeciam 0129A profectus, decennali studio assiduo, naturalem difficultatem vicit, et rarae sapientiae, eruditionis ac eloquentiae ornamenta consecutus est. Utut est, uno ore praedicant veteres, et scripta ipsius confirmant, illum ingenii non minus magnitudine praestitisse, quam acumine. Sane ad id persuadendum idonei sunt uni de Trinitate libri: quorum si primus ante caeteros scriptus concedatur (ad quod probandum argumenta non desunt), stupenda videbitur illius animi amplitudo, quippe qui tam vastum Opus vel ab ipso exordio accurate adeo complecti tamque exquisite delineare valuerit.

9. An Romae, an etiam in Graecia ingenium optimarum artium studio excoluerit, non temere asseruerim: maxime cum Hieronymus scripto mandaverit 0129B (Hier: epist. 4 ad Rust.) , studia tunc in Galliis florentissima exstitisse. Tantam vero eloquentia acquisivit gloriam, ut ab eodem Hieronymo vir temporibus suis disertissimus et eloquentiae Rhodanus appellari meruerit (Praefat. in lib. II Comm. ad Gal. et epist. 141) . Poeticae quoque dedit operam: eamque artem, quam ad pravos et impuros usus multi detorquent, ad celebrandas Dei laudes et ad apostolorum gesta martyrumque certamina decantanda adhibuit. Illum quamdam dumtaxat graecarum litterarum aurulam cepisse, et ad obscuriora Origenis verba intelligenda Heliodori presbyteri opera usum esse auctor est Hieronymus (Hier. epist. 141 ad Marcellum) , sed eo tantum in loco, in quo non satis circumspecte locutus esse merito judicetur. Ibi enim prae nimio erga 0129C Hilarium reverentiae affectu, cum reprehendere non auderet, quem errasse suspicabatur; prius de eo excusando, deque errato in alterum transferendo, quam de vera illius sententia expendenda cogitavit. Sed neque ei in Orientem deportato Heliodorum adhaesisse, neque illum toto exsilii sui tempore a scriptis Graecorum evolvendis abstinuisse crediderim. Et Hieronymus quidem, ni fallit conjectura, Hilarium in graecis litteris tenuiter versatum esse non aliunde judicavit, quam ex libro de Synodis, in quo versiones ipsius nonnihil intricatae videntur et non satis liberae et expeditae. Si quid tamen in his vitii est, in etatem, qua scripsit, commode referas. Tunc enim extra interpretandi leges excurrere sibi videbantur, quoties eumdem verborum ordinem non retinerent. 0129D Unde cum multas Orientalium fidei confessionum versiones circumferri non ignoraret, novam tamen ipse cudere aggressus est. (lib. de Synod. n. 9) , quod Illarum ex graeco in latinum ad verbum expressa translatio afferret plerumque obscuritatem. Eum quidem modo vix cogitaveris graecae litterae tenacius adhaerere potuisse: sed hinc concedas necesse est, illum in eo scribendi genere nonnulla sibi permisisse, quae majores ipsius sibi licere non existimabant. Verum si quis linuae graecae peritia, nemo philosophia eum excelluisse negaverit.

10. Ob varias opes, quas ex hac disciplina in Ecclesiae utilitatem transtulit, non immerito dixit Augustinus (Aug. lib. II de Doctr. chr., c. 40) , eum 0130A multo auro argentoque suffarcinatum ex Aegypto ad Ecclesiam transiisse. Ita vero eas illimes et ab omni faece purgatas scriptis suis admiscuit, ut nihil in eis profanum, nihil offendas sacerdote non dignum. Sed et antequam ad hanc dignitatem promoveretur, non sola contentus eruditione philosophica, mores etiam ad perfectas philosophiae leges composuit. Imo ab infantia, Fortunato si credas (Fortun. lib. I, n. 3) , divina quadam sapientia lactabatur.

11. Vana tamen et sterilis evasisset multiplex illius scientia, nisi eam fides fecundasset. Hanc porro eum baptismo abunde percepisse, ex subjectis constabit. Sed quandonam hoc salutari sacramento initiatus sit, incertum. Hoc unum constat, baptismum ipsius non paucorum annorum intervallo epicopatum 0130B praecessisse: siquidem ipse ait (lib. de Synod., n. 91) : Regeneratus pridem, et in episcopatu aliquantisper manens, fidem Nicaenam nunquam nisi exsulaturus audivi. Quo ex loco eorum forsan juvaretur sententia, qui Hilarium Christianis ortum parentibus negant, nisi apud omnes esset in confesso, id iis temporibus moris obtinuisse, ut in provectam aetatem baptismus saepe differretur.

12. Verum eo testimonio luculenter probat, Nicaenum concilium, quamvis novo Consubstantialis vocabulo, nihil tamen novum decrevisse: cum ipse antequam Nicaenum symbolum audisset, eamdem doctrinam tum ex verbis evangelicis quibus baptismus traditur, tum ex apostolorum symbolo quod ante baptismum discitur, semper intellexerit credendam, 0130C ac firme crediderit. Quocirca Constantio auctor est (lib. II ad Const., n. 4 et 7) , ut si quidem Nicaenis decretis subscribere timeat, primam et solam evangelicam fidem in baptismo confessam intellectamque retineat. Et initio lib. II, de Trin. queritur, quod cum Trinitatis mysterium baptismi verbis satis aperte esset declaratum, Ariani coelestium verborum simplicitatem pro voluntatis suae sensu, non pro veritatis ipsius absolutione susciperent, aliter interpretantes, quam dictorum virtus postularet. Alias eis etiam exprobrat, quod fidei non adhaereant apostolorum symbolo consignatae, sine cujus professione nemo baptismum percipit: Fides, inquit (Ibid. n. 6) , scribenda est; quasi in corde non sit. Regenerati per fidem ad fidem docemur: quasi regeneratio 0130D illa sine fide sit. Christum post baptisma discimus: quasi baptisma aliquod esse possit sine Christi fide (lib. de Synod., n. 63) . Contra Gallicanis episcopis gratulatur, quod necessarium non habuerint episcopi legere, quod regenerati neophyti tenerent corde atque crederent. Ipse vero quam alte eamdem in regenerationis suae Sacramento imbiberit, variis modis enuntiat. Modo enim ait (lib. VI de Trin., n. 21) : In te ita credidi, per te ita renatus sum: et exinde tuus ita sum; modo vero (ibid.) : His immedicabiliter imbutus sum: et ignosce, omnipotens Deus, quia in his nec emendari possum, et commori possum; et paulo ante (num. 20) : Haec enim ego ita didici, ita credidi, et ita confirmatae mentis fide teneo, ne aut possim credere 0131A aliter, aut velim. Demum cur aliter credere ac doceri non possit, eam ad calcem lib. II ad Constant. reddit rationem, quod ea fides et evangelicae doctrinae et regenerationis suae symbolo consentanea sit. Quae ratio cum in caeteros fidei nostrae articulos pariter valeat; nemo jure dubitarit quin et pari in eorum veritatem perspicacitate penetrarit, et ad defendendos singulos aequali semper constantia fuerit instructus.

13. Qui philosophiam fidei subjecerit (lib. I de Trin., n. 13) .—Tanto fidei lumine per baptismum illustratus, nullis unquam vanae philosophiae fallaciis in errorem abduci potuit: sed praecepto parens apostolico: Videte ne quis vos spoliet per philosophiam, hoc se effacto adversus omnia humanae rationis jacula 0131B veluti clypeo munivit: Respuit captiosas et inutiles philosophiae quaestiones fides constans, neque humanarum ineptiarum fallaciis succumbens, spolium se praebet veritas falsitati. Ut enim in vera philosophia vidit, ultra naturae humanae intelligentiam a Deo gesta, non succumbunt rursum naturalibus mentium sensibus: quia infinitae aeternitatis operatio infinitam metiendi exigat opinionem. Quae infinitas cum desit humanae menti, nihil ei suppetit, unde divina mysteria assequatur. Vidit etiam humanam rationem, siquidem creata est, perfectam non posse esse; adeoque nec comprehendere Creatorem: Non enim, inquit, concipiunt imperfecta perfectum (lib. III, n. 24) .

14. Hanc uni fidei gloriam attribuit, ut ad ea coelesti ipsius virtute perveniat homo, ad quae pertingere 0131C propriis viribus non valet. Eamque ob causam Christianos, qui fidei intellectum subjicere norunt, sapientibus mundi, a quibus desipere putantur, multo sapientiores esse hinc demonstrat, quod in arcana longe altiora penetrent. De hac illorum sapiente stultitia lib. V, initio, libenter ipse gloriatur: et merito quidem, quippe cui ad summam sapientiam hac iter fuit. Qui autem fide naturalem philosophiam devicerit, operae pretium est vel uno exemplo demonstrare. Audit ex Evangelio: Christus post resurrectionem corporeus, non simulatus aut fallax, clausam domum in qua erant discipuli congregati, introivit. Statim ei a philosophia suggeritur: An constructa parietum penetrans et solida lignorum, naturam eorum impenetrabilem transcurrit? Cui Hilarius quasi 0131D assentiens: Nihil equidem, inquit, cedit ex solido, neque per naturam suam aliquid tamquam lapsu insensibili ligna et lapides admittunt. Tum illa veluti jam victrix urget: Dicamus ergo factum non fuisse, quia intelligentiam facti non apprehendimus; et cessante sensu nostro facti ipsius cesset effectus. Verum sapientis stultitiae armis instructus Hilarius stultam illam sapientiam calcat, eique victoria de qua sibi jam plaudebat erepta, fidenter succlamat: Mihi imperito, ex tantum de omnibus Deo ut sunt ab eo dicta credenti, rationem istius facti ne reposcas. Dominum audio: et quia his credo quae scripta sunt, scio quia adstitit Dominus clausa domo in medio discipulorum. Ac postmodum omnes, ut vanas inanesque prudentiae saecularis 0132A ratiunculas secum despiciant, adhortatur his verbis: Noli negare quod steterit, quia per intelligentiae infirmitatem consistentis non consequaris introitum; et id quidem maxime, cum multarum Dei operationum exemplo habueris, unde crederes Deum efficere posse, quorum intelligere efficientiam non possis. Ulterius etiam progreditur. Si enim, inquit, hominum intelligentia ad conspicabiles res et corporeas coarctatur, quanto magis ad invisibiles et divinas? Si Christi corporei januis clausis ingressum ratione non assequimur, quanto minus aeternam ipsius ex aeterno Patre generationem?

15. Eadem ratione, lib. VIII de Trin., n. 14, omnem in Eucharistiae sacramento de carnis ac sanguinis veritate ambigendi occasionem praecidit. Sed 0132B ex allato exemplo, quod ex ipsis Hilarii sententiis ac verbis inter se temperatis, nunquam tamen alienum in sensum detortis illustravimus, intelligere est quam caute fidei scopulos declinarit; et quomodo extra metas rationis erumpens, stultus sit factus, ut obsequendo Dei verbis sapiens evaderet. Utinam stulti tam prudentis vestigia premerent nostrae hujus aetatis haeretici, nec fidei soliditati, quam intemeratam servat Ecclesia, inanes quasdam rationes, seu potius, ut ita loquar, speciosas hallucinationes anteponerent. Mox sane intra Ecclesiae sinum, quem misere disrumpunt, regrederentur. Eam porro unam ab Hilario improbari prudentiam humanam, quae fidei nesciat subjici, hic interim monitum volumus, donec insequenti capite ostendamus, quanti fecerit 0132C fidem doctam, sive scientiam quae fidei famuletur.

16. Haereticorum consortia devitat.—Summo illo intemeratae fidei servandae studio impulsus, a catholicae religionis hostibus sic abhorruit, ut cum a Judaeorum vel haereticorum convivio abstinere Fortunatus suo etiam aevo difficillimum esse testetur, ipsi non solum mensa, sed neque salutatio fuerit cum his praetereunti communis (Fortun., lib. I, n. 3) . Eam tamen agendi rationem, quam laudabiliter tenuit laicus, postea prudens remisit. Episcopus enim factus, ut haereticos Christo lucrifaceret, nec criminis loco duxit quemquam cum his orare aut colloqui, nec ipse eorum colloquia recusavit (lib. in Const., n. 2) .

17. Cum autem non ignoraret fidem mortuam esse, nisi per charitatem operetur (in Psal. LI, n. 16) , 0132D hominesque non solum propter infidelitatem, sed et propter sterilitatem a Christi corpore eradicandos esse: primum ecclesiasticis regulis et evangelicis institutis animum informandum tradidit: tum seipsum propria disciplina ita coercuit intonsus, ut irreprehensibilis in templo Christi sacerdos jam tum praeparari videretur; ita se variis pietatis operibus exercuit, ut adhuc in laicali proposito pontificis gratiam divino nutu possideret. Denique Deum, quo plenus erat, in alios etiam effudit. Nunc enim, Fortunato teste, alios de confessione sanctae Trinitatis informans, nunc alios promissione regni coelestis invitans, uno verbo omnes de pio religionis opere commonens, non cessabat in plebem 0133A verba veritatis fructum fidei redundantia seminare.

18. Tanto viro dignam Deus tribuit sponsam, ex qua filiam unicam nomine Abram procreavit. Illius quippe nomen, genus ac vitae seriem quamvis nulla nobis monumenta prodiderint, pietatem tamen, et in divinis rebus intelligendis sagacitatem, necnon in sectandis evangelicis consiliis studium Hilarius ipse satis commendavit; cum filiae rescribens, eamque sub aenigmatibus et parabolis quibusdam ad modestiam ac virginitatem cohortans, jubet eam, si quid per aetatem minus intelligat, matrem interrogare. Cui enim haec non sonent piissimam matrem, quae omni saeculi spe abjecta, in id unum cum conjuge conspirarit, ut Dei cultui et obsequio quod sibi erat charissimum manciparet? Unde adjicit, nihil eam in 0133B votis magis habere, quam ut filiam optimis moribus suis rursum quodam modo generaret, ac Deo pareret.

Cap. III. 19. Episcopatum suscipit: quid de ejus munere sentiat: qui eo fungatur.—Sic Hilarius connubio junctus, quasi ei non adstrictus vivebat, omni scientiarum genere instructissimus, vitae probitate purissimus, integritate fidei atque constantia insignis, aestuans zelo animarum, omnibus denique dotibus, quas ab episcopo Paulus desiderat, ornatus; cum concordante populi voce, aut potius Dei Spiritu proclamante, vir olim mysteriis deputatus, aliquando sacris altaribus sacerdos electus est (Fortunat., lib. I, n. 4) . Eum in episcopatu Pictavensi Maxentium S. Maximini fratrem excepisse Lupus Ferrariensis scribit in ejusdem Maximini vita: quo anno, nec ille, nec 0133C quisquam alius notat. A plurimis quidem existimatur anno dumtaxat 355, episcopatum sumpsisse; sed cum iis quae ante exilium episcopus egit, non bene consentit haec opinio (Vide infra num. 29 et 30) . Auctoritas enim, qua anno 355, visus est in Ecclesia pollere, et publica sanctitatis ipsius fama, quae forsitan longe ante hunc annum, Martinum a Galliae finibus ad ipsum evocavit, postulant ut aliquot annis antea episcopalem dignitatem sit adeptus. Neque huic rationi adversatur, quod ex libro de Synodis, n. 91, afferunt: Regeneratus pridem, et in episcopatu aliquantisper manens, fidem Nicaenam nunquam nisi exsulaturus audivi: cum his verbis id unum conficiatur, non tantum temporis ab ordinatione Hilarii, quantum a baptismo, ad exilium ipsius effluxisse. Certe 0133D illud aliquantisper ad quinque aut sex annos extendere aeque licet, ac intra unum concludere. Immo quo latius patebit haec particula, eo erit, efficacius Hilarii argumentum, ut insinuet Gallorum fidem de Patris et Filii aequalitate non a Nicaena synodo coepisse; si quidem ea synodus Galliis ita ignota erat, ut ipse pridem regeneratus, inter episcopos etiam aliquandiu sederit, priusquam de illa quidquam audiret.

20. Hoc saltem ex allato loco planum, eum scilicet juxta Apostoli praeceptum non neophytum fuisse, cum a populo Pictavensi in episcopum cooptatus est. Nondum quidem e vivis excesserat illius uxor; sed ea aetate, quia virgines aut non tanti erant quanti erant necessarii, aut opera virginitati congruentia 0134A non habebant, vel non existimabantur habere, saepe in sacerdotium eligebantur mariti. Quos tamen ea lege ordinatos esse, ut ab operibus nuptiarum deinceps abstinerent, Hieronymo affirmanti (Hieron., lib. I, cont. Jovinian.) negare non ausus est continentiae quamvis adversarius Jovinianus, adeo ut volens nolens confessus sit, non posse esse episcopum, qui in episcopatu filios faciat: alioquin si deprehensus fuerit, non quasi vir tenebitur, sed quasi adulter damnabitur. Eumdem Ecclesiae morem tuentur Siricius Papa epist. ad Himerium Tarrac. c. 7, Innocentius I, epist. ad Victricium, c. 10, et Ambrosius lib. I Offic., c. 50, n. 257, et epist. 63, ad Vercell., n. 62.

21. Grynaei mendacium de Canonicis S. Hilarii.—Hac se lege adstringi libenter passus est Hilarius, 0134B qui virginitatem et continentiam quanti faceret, alias etiam luculenter probavit. Filia namque unica illi erat et maxime chara: cui cum honestis nuptiis virginitatem praeferendam persuasisset, eam praematura morte sibi praeripi maluit cum praeclaro hujus virtutis proposito, quam cum illius periculo diutius vivere (V. epist. Hilarii ad Abram, n. 7, et Fortunat., n. 13) . Neque repugnantem ea in re expertus est uxorem, quae casto digna conjuge, pari studio, uti jam notatum, in amorem continentiae conspirabat. Ridenda hic potius quam refellenda Grynaei temeritas, qui sola fretus mendacissimi familiaris sui auctoritate, affirmavit sanctum Hilarium Pictavensibus Canonicis nuptias permisisse. Quasi vero Hieronymus, rerum Hilarii curiosus indagator et admirator, 0134C hoc aut ignorare, aut dissimulare potuisset, tamque fidenter adversus Vigilantium dicere, Orientis Ecclesiae, Aegypti, et sedis Apostolicae aut virgines Clericos accipiunt, aut continentes. Certe qui legitimum filiae conjugium tanto studio dissuasit, non ita comparatus erat, ut nuptias Clericis contra fas et leges Ecclesiae permitteret. Sed relictis hujusmodi calumniis, veriora sancti Praesulis sensa exploremus.

22. Episcopi officium.—De episcopali gradu magnifice admodum sentiebat. Cumque se apud imperatorem commendare vellet, hoc ab eo primum imperator, tanquam quod omni reverentia dignum, audiit: Episcopus ego sum. Sic enim episcopum spectabat, velut perfectum Ecclesiae principem, qui perfectis maximarum virtutum bonis instrui debeat et ornari (lib. II 0134D ad Constant., n. 2; lib. VIII de Trinit., n. 1) . Illi nec vitae innocentiam sine scientia, nec sine sanctitate multam scientiam sufficere existimabat: quia cum ad aliorum utilitatem sit institutus, iis non prodest quos docere nesciat; sicut et sterilis est doctrina, a qua dissideat vita. Vult igitur in sacerdote probitas ac scientia sese mutuo fulciant et ornent, ut et vita ejus ornetur docendo, et doctrina vivendo: cum et innocens sibi tantum proficiat, nisi doctus sit; et doctus sine doctrinae sit auctoritate, nisi innocens sit. Ab ipsis praesertim episcopis exigit fidem non nudam atque inopem rationis, sed quae adversus haereticos humanis doctrinis praesidentes constantem relineat obnitendi securitatem (lib. XII de Trinit., n. 20. Vide et lib. 0135A VIII, n. 2) ; quaeque sapientia saeculi tanto superior sit, quantum res humanas vincunt divinae; ut quanta rerum divinarum humanarumque discretio est, tanta ultra terrena studia ratio coelesti excedat; quae demum creditos curae ipsorum populos et ad omne officii christiani genus instruere valeat, et adversus os loquentium iniqua obstruere.

23. Hoc rite defungitur Hilario.—Hilarius nihil deerat, unde sacerdos utilis fieret, qui cum doctrina non vulgari singularem morum integritatem conjunxerat. Statim igitur ut episcopatus apice sublimatus est, veritatis cibum, quo antea in secreto cordis pascebatur, plebi suae dispensare non cessavit: ut de illo, cum Galliis nostris exsilio ereptus est, dixerit Paulinus,

0135B Dum Pictavorum doctor floreret in oris,
Indomitis tradens populis praecepta salutis, etc.
(Lib. I, Carm. de Vita S. Martini.) De se ipse narrat Hilarius, lib. I de Trin. n. 14: Quod sibi credebat (animus), per ministerium impositi sacerdotii etiam caeteris praedicabat, munus suum ad officium publicae salutis extendes. Quo in loco cum episcopum repente audis, quem proxime ante sequebaris velut in verae religionis inquisitione adhuc laborantem; eum in superioribus prima Christianae vitae suae initia descripsisse vix credideris. Hoc obiter notato, qui munus suum ad officium publicae salutis extendebat, inspiciamus.

24. Scripturas populo exponit.—Ab Evangelio Matthaei exponendo non sine causa videtur docendi 0135C exordium fecisse. Quamvis enim omnis scriptura divinitus inspirata utilis sit ad docendum; quia tamen in veteri Testamento est occultatio novi et in novo manifestatio veteris (August. de Catech. rudibus, c. 4) , hujus expositioni utilius praemittitur illius explicatio. At vero inter libros novi instrumenti primum locum obtinet Matthaei Evangelium. Hoc porro Hilarius coram populo Pictavensi interpretatus esse, ac deinde conciones suas in publicum emisisse tanto existimatur facilius, quod non singula verba, ut interpretes solent, seorsim expendat; sed, quod magis est concionantis, omittat nonnulla, alia paucis perstringat, et alia copiosius tractet (lib. VI de Trin. n. 1) . Sed quemadmodum declarat, se ad libros de Trinitate scribendos ea studii atque officii sui permotum 0135D esse necessitate, qua ut Ecclesiae episcopus evangelicae praedicationis ministerium Ecclesiae se debere sentiebat; ita etiam non dubium est, quin eadem ratione adductus sit, ut privatas conciones in unum Commentariorum corpus redactas publicas faceret: ut nimirum non uni, sed toti Ecclesiae prodesset. In his non tantam in explicandis litterae sensibus, quantam in eruendis mysticis operam collocat: vel quia hoc populis ea aetate potissimum saperet, vel etiam quia id eis magis conduceret. Et vero cum Scripturae, quae variis sunt sensibus foetae, omnium manibus tererentur, et unicuique passim obvii essent litterae sensus; prudentis ac solliciti Pastoris erat quosdam aperire reconditiores.

0136A 25. Matthaei tantum, sed et Joannis Evangelium magna ex parte exposuit. Cum enim Joannes Evangelium eo consilio scripserit, ut Christi assereret divinitatem; Hilario in illo abunde succurrit, unde eamdem defenderet. Sensim sine sensu dilapsi sumus ad libros de Trinitate, in quibus ille et populos catholicae fidei veritate instruendo, et adversus haereticorum artes obstruendo, duplex christiani Doctoris munus absolute explevit; sed ad alia nos vocat rerum ordo.

Cap. IV. 26. Hilarii a Mediolanensi synodo ad Biterrensem gesta.—Ariana lues, quae tot in Oriente strages ediderat, in Occidentem pervadere, quamdiu rerum potitus est Constans, omnino non valuit. Nicaenum etiam concilium Hilario ignorare tunc temporis 0136B licebat. At Constante mortuo deletoque Magnentio (die 10 aut 11 Augusti an. 353) , huic quoque orbis parti pax brevi erepta est. Statim namque Constantius Arelate (die 10 Octob. ejusdem anni) se recipiens, concilium illuc coegit, quo et Arianae haeresi subscribi praecepit, et Athanasium condemnari. Quibus jussis obtemperare cum recusasset Paulinus. Trevirorum episcopus (Fragm. I, n. 6) ; ab Arianis episcopis indignus ecclesia, dignus exilio a rege est judicatus. Quid praeterea in hac synodo gestum sit, ignoratur. Illius enim acta quae Hilarius Ariminensibus praemiserat, magno historiae damno exciderunt. Sed haec interim initia fuere malorum, quae haeresis Ariana Constantii fulta auctoritate, Valente praesertim, Ursacio atque Saturnino agentibus, in Occidentem invexit.

0136C 27. Biennio post Constantius concilio Mediolani habito nullum modum tenuit, ut extinctionem Nicaenae fidei procuraret, et extorqueret Athanasii condemnationem (Athanas. ad Solit. p. 831) . Reluctabantur apostolicae sedis legati, ac dicebant non licere per Canones absentem inauditum condemnare. Quibus ille: Mea, inquit, voluntas pro Canone sit. At legati regis sermonem magis horrentes, quam minas ac supplicia, exilium suscepere, ne veritatis et innocentiae causam proderent. Alios quoque eadem involvit sententia (Athanas. Apolog., p. 692) . Caeteri autem episcopi vim non vulgarem gravesque contumelias sunt perpessi. Huicne concilio interfuerit Hilarius, an ab eo absens fuerit; necnon cur eo non convenerit, aut si convenerit, cur in illo mali nihil sit passus, 0136D quaeri potest, temerarium est definire. Illuc adire noluisse eam ob causam potuit, ob quam Eusebius Vercellensis eo venire primum recusarat. Forte etiam ei praesenti pepercit Constantius, ne Gallorum animos exasperaret.

28. Hilarius spretis privatis commodis fidem tueri statuit. —«Dum ita perturbarentur omnia, et veritas Arianorum dolis obscuraretur; Hilario, sicut et caeteris, facta est potestas, ut floreret in saeculo otio domestico frueretur, redundaret commodis omnibus, regia etiam gloriaretur familiaritate, et singulis universisque et publice et privatim in Ecclesiae dominatu gravis efficeretur; si modo imperatoris voluntati obsequens, veritatis evangelicae defensionem desereret. 0137A Ipsi etiam succurrebat, unde se apud vulgus ab omni dedecore liberaret, cui facile erat judicii corruptelam excusatione alieni arbitrii defendere, et sub difficultate publicae intelligentiae mentiri probitatem, immo cum ipse fide sua piaculo haeresis teneretur, conscientiae reatum blandimento ignorantiae consolari. Verum inania haec delusae mentis solatia per fidem et spem Christi in simplicitate cordis manens charitas non tulit; nec sivit eum injuriarum omnium pro Christi confessione tolerantiam non praeferre ambitiosae in reatus silentio conscientiae (Fragm. I, n. 3) . In coeli quippe spem assumptus, ac Deo per charitatem insecabili admixtus affectu, nulla terrenorum cupiditate (Fragm. I, n. 2 et 3) , nulla vi saecularium motuum dissolvi potuit, ab eo, aut dividi; sed nunquam incertus 0137B quid deligeret, fortiter dixit: Nomini Dei ac Domini Jesu Christi adhaereo, quamvis cum illius confessione mihi ferenda sint omnia mala; iniquorum societatem et infidelium consortium respuo, quamvis mihi cum his bonorum omnium affluentia sit speranda.

29. Prudens decretum pro Ecclesiae salute.—Hoc animi proposito cum propriae conscientiae fecisset satis, prospiciendum sibi duxit Occidentis incolumitati. Multi enim territi minis, ac fraude dolisque decepti, Arianorum communionem susceperant in concilio Mediolanensi: metuendumque erat, ne brevi totus orbis Christianus eorum contagione contaminaretur. Cui malo ut occurreret, statim post Eusebii, Luciferi ac Dionysii exilia, hoc est, post praedictum concilium, totius mali auctores Saturninum, Valentem et 0137C Ursacium a fidelium communione separandos decrevit, indulta caeteris eorum consortibus resipiscendi facultate. De hoc decreto sic ipse loquitur (lib. in Constant., n. 2) : Ego gravissimum fidei periculum longe antea praevidens, post sanctorum virorum exilia Paulini, Eusebii, Luciferi, Dionysii, a Saturnini et Ursacii et Valentis communione me cum Gallicanis episcopis separavi, indulta caeteris consortibus eorum resipiscendi facultate; ut nec pacis abesset voluntas, et principalium morborum foetida et in corruptionem totius corporis membra proficientia desecarentur: si tamen hoc ipsum beatissimis confessoribus Christi editum decretum tum a nobis manere placuisset. Decretum hoc, quo cum columbae simplicitate ac mansuetudine conjungitur prudentia serpentis, cum sacerdotali sapientia sit omnino 0137D dignum, eo etiam placet amplius, quo modestia majore sanctis confessoribus approbandum permittitur. Quam autem aequum semper visum sit, supervacaneum est singillatim demonstrare. Certe post Ariminense concilium a variis synodis receptum, et a Liberio Papa confirmatum, nunquam nisi a schismaticis reprobatum fuit. Hilarius hujus auctor merito videri potest ac moderator praecipuus, quamvis hanc gloriam sibi ipse soli non arroget. Neque alia videtur causa, cur in eum nominatim Saturninus tantum odium conceperit, ut non longo post intervallo illum Biterras venire cogeret, et inde in Phrygiam confictis calumniis amandaret. Quod si ita est, quis eum inter episcopos a paucis tantum diebus sedere coepisse 0138A credat, qui quamvis nulla propriae sedis prerogativa conspicuus, tantae tamen inter Gallicanos episcopos fuit auctoritatis, ut leges ipse conderet, alii libenter sequerentur? Rursum si verba superiora: Ego gravissimum fidei periculum longe antea praevidens, ad id tempus referantur, quo a Saturnini, Valentis et Ursacii communione se separavit; longe antequam hoc praestaret, episcopus fuerit necesse est. Quamquam haec etiam ita intelligere est ut gravissimum fidei periculum praeviderit, non quidem longe antequam a praedictis se separaret, sed longe antequam librum in quo ea enarrat scriberet. Sic certe ab anno 355 inter episcopos emicuit, ut eum abhinc Galliarum episcopi catholici velut caput ac patrem, haeretici vero ut praecipuum hostem semper respexerint.

0138B 30. Immo etiam antea, si Sulpicio non neganda fides, tanta fuit Hilarii fama, ut nec Martinum ad Rhenum militantem fugerit, quo minus eum spiritalis vitae sibi ducem deligeret. Ea porro Sulpicii verba sunt (Sulp. in vita S. Martini) : «Martinus exinde relicta militia sanctum Hilarium Pictavae episcopum civitatis, cujus tunc in Dei rebus spectata et cognita fides habebatur, expetivit, et aliquandiu apud eum commoratus est. Tentavit autem idem Hilarius imposito diaconii officio sibi eum artius implicare, et ministerio vincire divino; sed cum saepissime restitisset, indignum se esse vociferans, intellexit vir altioris ingenii hoc eum modo posse constringi, si id ei officii imponeret, in quo quidam locus injuriae videretur. Itaque exorcistam eum esse praecepit. Quam ille ordinationem, ne 0138C despexisse tanquam humiliorem videretur, non repudiavit. Nec multo post admonitus per soporem ex voluntate sancti Hilarii, in Pannoniam profectus est: multisque ab eo adstrinctus lacrymis et precibus ut rediret, moestus abiit, contestatus fratres multa se in hac peregrinatione passurum. Hinc matrem gentilitatis absolvit errore, patre in malis perseverante. Tum ab Arianis multa passus, et ad extremum de civitate exire compulsus, cum intra Gallias quoque discessu sancti Hilarii, quem ad exilium haereticorum vis coegerat, turbatam Ecclesiam comperisset, Mediolani sibi monasterium statuit.» Certe cum Hilarius anno 356 relegatus sit, vix arctius queunt quam intra unum alterumve annum constringi tot Martini gesta, quae illius exilium praecesserint.

0138D 31. Sulpicio quidem refragari videntur Fortunatus vitae Hilarii scriptor, Venantius Fortunatus, quem ab hoc alterum esse nonnulli volunt, et Gregorius Turonensis. Quippe Fortunatus in vita sancti Hilarii tradit, Martinum, post sancti confessoris ab exilio reditum, exorcistam fuisse constitutum. Venantius autem, ubi sancti Martini precibus ac meritis initam cum barbaris pacem enarravit, illum repraesentat non ad Hilarium convolantem, sed superantem Alpes, et per agrum Mediolanensem in Pannonias properantem. Demum Gregorius Turonensis (lib. I Hist. Franc., c. 39) Martini velut luminis in Gallia recens exorientis tunc primum meminit, cum narravit Hilarium ad propria redire permissum. Secum etiam ipse pugnat Sulpicius, 0139A cum proxime antea scribit, Martinum sub Constantio primum, ac deinde sub Juliano militasse, neque ante impetrasse missionem, quam barbarorum legati Julianum apud Vangiones agentem de pace convenissent. Nam quod Hilarii exilium ante Juliani in Germaniam adventum contigerit sequenti capite evidenter demonstrabitur.

32. Verum Sulpicii licet in notis chronologicis consignandis diligentiam desideres, non est tamen cur accuses in rerum gestarum narratione sinceritatem. Nullus etiam ambigendi locus est, quin sincera ac minime interpolata ad nos pervenerit illius lucubratio: cum Paulinus (qui, ut Gregorius Turon. testis est, acceptis a Perpetuo Turonensi episcopo ejusdem Sulpicii (lib. I de Mirac. S. Mart., c. 2) indiculis 0139B stricta oratione persecutus est, quod ille soluta exposuerat), memorata Martini gesta eodem ordine percenseat. Haec igitur aut falsa omnino sunt, aut id unum falsum, Martinum videlicet sub Juliano militasse: Quis non hoc potius concedendum opinetur, quam alterum? Facilior enim est in unius imperatoris nomine, quam in tanta rerum serie lapsus. Neque hujus aevi scriptoribus inusitatum est, ut sub uno imperatore gesta ad alterum referant. Et Sulpicio (in Vita sancti Martini) quidem singulare ac novissimum Martini in bello adversus barbaros factum narraturo eo facilius subrepsit Juliani nomen, quo clariora ac praesentiora tum essent illius adversus Alamannos gesta. Unde non respuimus quod ille ait, Martinum occasione arrepta, qua imperator donativum 0139C erogaret, missionem petiise. At haec ad Juliani tempora referendi repugnat Ammianus Marcell. lib. XVII, c. 7, repugnat et Julianus ipse apud eumdem Marcellinum, lib. XX, c. 9, dum testantur maximum an. 358, exortum esse tumultum, quod sudoribus Gallicanis miles exhaustus nec donativum meruit nec stipendium: eumque tumultum tandem sedatum esse non largitione donativi, quod Constantius erogari more solito non permittebat, sed blanditiarum genere vario.

33. Praeterea si Martinus anno Christi 397, et ut auctor est Gregorius, aetatis suae 81 vivere desiit, si etiam non falsus est Sulpicius, cum filum anno aetatis suae quinto decimo raptum, catenatum, et sacramentis militaribus implicatum esse scripsit; sequitur ut anno Christi 316 natus, et anno ejusdem Domini 0139D 331 militiae adscriptus, ante legitima confecerit stipendia, quam Julianus Caesaream adeptus esset dignitatem. Poterat igitur secundum leges romanas anno 351 missionem petere. Si autem militiae emeritae annis biennium adjicias, quo tribuni sui precibus evictus, solo licet nomine, militasse dicitur; eum saltem anno 353 militiam dimisisse concedas necesse est. Et sane eum, qui ad militiam per vim raptus, ad aliam vivendi rationem anhelabat, ante emeritae militiae annos missionem petiisse longe probabilius est, quam emeritum in eodem vivendi genere diutius perstitisse.

34. Demum qui observarit quanto studio Martinus a sua in Pannoniam peregrinatione Hilarium expetierit, vix ambiguum ei erit quin eumdem Christi confessorem, 0140A antequam exsularet, convenerit; et aliquandiu apud eum commoratus, ex ipsius voluntate profectus sit in patriam, aliaque praestiterit, quae Sulpicius Paulinusque narrant ( Paulinus in vita S. Martini). Quid est enim quod Pannonia expulsus, Gallica ora petit? cur cum audit Hilarium e Gallia motum, Gallium ulterius non cogitat, sed Mediolani monasterium sibi statuit? an quod eo timeret ire, unde Ariani sanctum virum exturbare potuerant? At in Italia quanto magis ii ipsi poterant, quorum opera Eusebius Vercellis, Calaris Lucifer, Liberius Roma, imo et Mediolano Dionysius erant expulsi? Cui non credibilius est, eum Hilarii precibus et lacrymis adstrictum, ut ad se post peregrinationem rediret, ipsum unum in Galliis quaeritasse, ut fidem suam liberaret? 0140B Neque alia animo succurrit causa, cur cum in Gallinaria insula sedem fixisset, statim tamen ut comperit sancto praesuli indultam esse redeundi potestatem (Sulpic., p. 296) , non modo Romae tentarit ei occurrere, sed et ipsum inde jam egressum e vestigiis sit prosecutus, donec ad eum perveniret. Si quid inde conficitur, concedendum est Martinum aliquandiu cum Hilario, antequam exularet, commoratum esse; adeoque non falsa esse omnia quae Sulpicius de primis Martini annis scribit, ut tamen Juliani loco substituendum sit alterius imperatoris nomen sub quo ille militarit. Hinc neque quisquam inficiari poterit, quin etiam ante annum 355 magnum jam fuerit Pictavensis episcopi nomen.

35. Eo ipso anno 355 cum barbari rupta, ut loquitur 0140C (apud Amian., lib. XV, c. 8) , imperator, limitum pace in Gallias effusi eas foede vastarent, cumque, Victore (lib. de Caesarib.) teste, timeret Constantius, ne quid tum apud Gallos natura praecipites novaretur, nec deessent (Hilarius, lib. I, ad Constant., n. 3) susurrones, qui meticulosi principis suspiciones augerent; Hilarius misso imperatori libello timorem illius ita lenire curavit, ut res Ecclesiae ea occasione ageret. Exstat etiamnum, etsi forte non integer, hic libellus, quo cum Constantium certiorem faciat quieta esse omnia, hec ullam esse seditionis suspicionem; in id tamen potissimum incumbit, ut ecclesiasticae fidei ac disciplinae factum injuriam propulset. In primis enim imperatorem cum verbis, tum lacrymis deprecatur: 1º ne catholicae Ecclesiae a fratribus gravissimas 0140D sustineant persecutiones; 2º ne a provinciarum rectoribus causae clericorum cognoscantur; 3º ut populi episcopos libere sequantur catholicos; neque per vim cogantur subjici haereticis, demum ut egregii sacerdotes in desertis aut in exilio detenti ad suas sedes revocentur. Quae omnia cum plurium nomine postulet; conjectura est libellum hunc ab eo ex Gallicanorum episcoporum consensu missum esse, vel etiam, quo majoris esset ponderis, a plurimis esse subscriptum. His precibus eam Baronius ad ann. 355, n. 18, legem attribuit, qua cavetur ne episcoporum causae ab aliis quam ab episcopis cognoscantur.

Caput V. 36. Biterrensi synodo Hilarii gesta et exilium. —Hinc Hilarius plura sperare (Fragm. XI, 0141A n. 4; et Sulpic. pag. 262) , et imperatoris benevolentiam colere; haeretici vero magis ac magis timere, ne eorum haeresis, quae ex decepta Constantii religione unice pendebat, tanti viri consiliis funditus rueret. Itaque Saturninus Arelatensium episcopus, vir sane pessimus, et ingenio malo pravoque, qui sanis consiliis statutisque salubribus impiissime contradicebat, cique nequitia nihilo inferiores Ursacius et Valens, cum decreto proxime adversus se nominatim edito commoti, tum hoc Hilarii libello denuo excitati, eum procul amandandum constituunt. Pessimum hoc consilium Biterrensi conventiculo adoriuntur. Quod enim tribus illis episcopis auctoribus congregatum sit, satis indicat Hilarius, cum iis praenominatis, statim declarat, se per factionem eorum pseudoapostolorum 0141B ad Biterrensem synodum compulsum esse (lib. in Constant., n. 2; lib. de Synod., n. 2. et cont. Auxent., n. 7) . Quod autem congregatum sit, ut ipsi perniciem molirentur, exitus demonstravit. Saturninum huic praefuisse, eamque ob causam ab Hilario exilii sui auctorem non semel appellatum, opinamur. Aderant et ex Gallis aliquot sanae fidei episcopi, quos rerum ibi a se gestarum lib. de Synod., n. 2, testes appellat. De his gestis unum illud refert, quod eo compulsus, cognitionem Arianae haereseos demonstrandae obtulit, et ingerendae patronos palam denuntiavit: sed hi timentes publicae conscientiae, audire ab eo ingesta noluerunt. Quaenam praeterea ibi ab ipso ingesta sint, quave ratione ingesta sint, Fragm. I, n. 5, narrare videtur his verbis: Raptim enim tunc haec per 0141C nos ingerebantur, corruptio Evangeliorum, depravatio fidei, et simulata Christi nominis blasphema confessio. Et necesse fuit in eo sermone omnia esse praepropera, incomposita, confusa: quia quanto nos impensiore cura audientiam quaereremus, tanto illi pertinaciore studio audientiae contrairent. Contra Saturninus cum suis Athanasii condemnationem flagitabat. Quod enim Arelatensi synodo coeperant, hac Biterrensi ita prosecuti sunt, ut sub uno titulo utramque Sulpicius comprehendendam judicarit. Rursum opponebat Hilarius Sardicensia gesta, et nutantes episcopos iis fere verbis confirmabat, quibus postea quosdam ignave lapsos increpavit: Ignorasse vos negabitis Athanasio, cujus damnationem a vobis Valens, Ursacius, Saturninus exigunt, ab Osio, Maximino, Julio 0141D redditam communionem? (Fragm. II, n. 18.) Sed qui vinci nulla ratione potuit, cedere coactus est calumniis, cum illuso Juliano Caesare, et falsis synodi nuntiis, apud Constantium per impios homines delatus, exilii sententiam excepit.

37. Quodnam fuerit crimen cujus reus postulatus est, latet. Sed veritatis inimicis tunc facile fuit, ex turpido Galliarum statu, fidem illius et integritatem suspectam facere: quasi ea, qua apud Gallos pollebat, auctoritate ad seditionem concitandam abuteretur (lib. II, ad Constant., n. 2) . Ipse se quodam modo significat insimulatum, quod indignum aliquid non modo episcopi sanctitate, sed et laici integritate gessisset (ibid., n. 3) . Certe omnia, quae in exilium 0142A ipsius procurata sunt, tam aperte falsa erant, ut praesentem eum, cujus ministerio exulavit, usque ad confessionem falsorum quae gessit adducere paratus semper fuerit. In promptu enim erant Constantii litterae, quibus eum circumventum probaret. Aderat et Julianus Caesar rerum gestarum testis, qui quod setam turpiter illudi sit passus, plus in hac exilii sententia contumeliae, quam exul ipse injuriae pertulerit.

38. Ex hac Hilarii narratione cum perspicuum sit Julianum, jam Caesarem renuntiatum, aut Biterris aut non procul fuisse, dum haec in ea urbe gererentur; haud difficulter deprehendere est hujus Biterrensis synodi tempus. Quippe certis historiae monumentis constat, Julianum die 8 idus nov. Arbetione et 0142B Lolliano Coss. id., est, anno 355, Caesarem Mediolani dictum, et inde calendis decemb. egressum in Gallias, Viennae commoratum esse ad mensem junium anni 356, quo in Germaniam profectus, easdem Galliarum regiones ante annum 360, non repetierit. Ex quibus certo colligere est, Biterrensem conventum anno 356, ante mensem junium actum esse. Nec ab his abludit computatio, qua Sulpicius exilii Hilarii annos numerat. Eo enim teste quartum jam exilii annum agebat, cum ad Seleuciense concilium vocatus est. Atqui mense septembri anni 359, celebratum fuit Seleuciense concilium. Igitur ante mensem septembrem anni 356 Hilarius fuit relegatus (lib. de Synod., n. 2) ; quo intervallo ante, ex aliis adjunctis licet dijudicare. Ad haec Hilarius librum de Synodis 0142C se scripsisse significat cum in exilio totum jam triennium exegisset: hunc autem scripsit exeunte anno 358, aut saltem 359 ineunte: et hinc igitur planum est, Hilarii exilium intra anni 356 initia, proindeque ante Juliani adversus Germanos expeditionem, contigisse. Quod cum in dubium revocari nequeat; neque negandum, allatum Sulpicii locum, quo Martinum missione a Juliano impetrata ad Hilarium sese recepisse tradit, nonnulla emendatione indigere.

39. At quamvis Arianorum duces cum apud Julianum, tum apud Constantium praetexuerint relegandi Hilarii causam, eam unam ipsis fuisse, quam ipse lib. de Synodis attingit his verbis: Coegerunt nos ad voluntatem exulandi, dum impietatis imponunt necessitatem, Gallicanos episcopos celare non potuerunt. Quocirca 0142D apud eos nunquam impetrarunt, ut in locum ejus, cui (lib. de Synod., n. 2) , fide ac spiritu cohaerebant, alius sufficeretur. Unde vere Hilarius apud Constantium sese episcopum dicit: In omnium Gallicarum ecclesiarum atque episcoporum communione, licet in exilio permanentem, et Ecclesiae adhuc per presbyteros suos communionem distribuentem (lib. 2, ad Const., n. 2) . Imo a Saturnino Galli exinde ita abhorruere, ut suam ei communionem constanter negarint, donec tandem post concilium Ariminense in eadem Biterrensi civitate, praeter haeresis infamiam multis atque infandis criminibus convictus et Ecclesia ejectus (Sulp., p. 263) , justas in juste in Hilarium latae sententiae poenas dedit.

40. In quem locum relegatus sit Hilarius.—Sanctum 0143A Christi confessorem in Phrygiam deportatum esse, Hieronymi, Sulpicii ac Fortunati testimoniis compertum est: an in ullum certum locum, latet. Scribit ipse modo se intra decem provincias Asianas consistere, modo se Gallis de plurimis Romanarum provinciarum urbibus significasse quid in Oriente ageretur. Ipsi etiam Galli anno 358, ei rescribentes, litterarum suarum lentitudinem de exilii illius longitudine ac secreto constitisse asseverarunt: et excusationem eorum accepit Hilarius. Unde intelligere est, nullum certum exilii locum ei constitutum esse. Cum illo pariter in Phrygiam relegatus est, Tolosanus antistes Rodianus, qui quantum infirmis proficeret fortium societas, in se expertus est. Nam cum natura esset lenior (Sulpic., pag. 248) , nec tam 0143B propriis viribus, quam Hilarii societate non cessisset Arianis, eamdem tamen confessionis gloriam cum Ilo est partitus. His de Biterrensis synodi gestis, quantum ex verbis Hilarii expiscari licuit, delibatis, quae ipsius in exilio studia fuerint, exploremus.

Cap. VI. 41. Hilarii in exilio studia ac gesta ad finem an. 358.—«Fortissimus Christi confessor extra Gallius factus, locum non animum mutavit. Neque enim eum adversarii ipsius vel acerbiorem vel animo magis fractum ac nutantem experti sunt, neque qui aut error aut timore lapsi erant, elatiorem. Sed ubi in exilium ejectus est, ita de Christi confessione sibi nunquam decedendum decrevit, ut neque honestam aliquam ac probabilem ineundae unitatis rationem respuendam statueret.» (lib. in Const., num. 2.) . Tum 0143C hoc etiam sibi proposuit, ut quamvis laesus et gravissimis affectus injuriis, de temporibus tamen minime quereretur (lib. X, de Trin., n. 4) . Id vero constanter adeo praestitit, ut quarto exilii anno dicere ei licuerit; Exinde nihil in tempora maledictum, nihil in eam, quae tum se Christi ecclesiam mentiebatur, nunc autem antechristi est synagoga, famosum aut dignum ipsorum impietate scripsi, aut locutus sum (lib. in Const., n. 2) . Illum quidem ad scribendum sollicitabant, et amplissimam ipsius eloquentiae materiam ministrabant, quae ubique terrarum patrabant Ariani facinora: at pluris interesse sentiebat, ut ne vel levissimam impatientis animi suspicionem praeberet. Non enim ignorabat, homines asperioribus verbis sanari vulgo non solere; eaque nulli esse usurpanda, nisi cum caetera, quae 0143D clementia suggerit, tentasset adhibuissetque remedia. Quanta autem ipse indulgentia sit usus, probant quae tunc temporis permisit. Ea quippe sunt, quae nisi excusaret legum omnium moderatrix charitas; vix possent a nimia ecclesiasticae disciplinae remissione vindicari: «Nam criminis loco non duxit, quemcumque catholicum cum Arianis, suspensa licet sacramentorum communione, colloqui» (ibidem ) aut in una ecclesia orare, iisque pacem inter salutandum optare: quamvis aliud postularet concilii Laodicaeni 3 canon pluribus aliis confirmatus, non oportet cum haereticis vel schismaticis orare (Vide 10 can. Apost. et 2, can. 1, syn. Antioch. et Carthag. IV, can. 70, 72 et 73) . Sed severiores illas leges apprime notavit 0144A Augustinus in Psal. C, n. 8, propter medicinam esse sanitas. Propter correptionem aliquam, inquit, tenemus nos etiam a fratribus nostris, et non cum eis convivamur, ut corrigantur. Cum extraneis potius convivamur, cum paganis, quam cum his qui nobis haerent, si viderimus eos male vivere, ut erubescant, et corrigantur. Ubi igitur Arianorum correptio ex concesso quam ex negato eis catholicorum commercio promptior sperabatur, hoc illis negare non debuit, qui ecclesiasticarum legum spiritum litterae praeponendum sciebat.

42. Exilio suo veritatem manifestam fieri gaudet.—Nondum eos hic appellamus, qui Hilarium natura lenem non credunt; quique eum quadam exilii impatientia, sub specie pietatis, in convicia contra Arianos erupisse suspicantur. Illi grave non erat exilium, 0144B quo veritatem, quam unice deperibat, illustrari perspiceret. Namque intuens in hanc Apostoli prophetiam: Erit enim tempus, cum sanam doctrinam non sustinebunt, non modice gratulabatur: quia, inquit, iniquitas se per hoc exilii nostri tempus ostenderit, quo veritatis impatiens sanae doctrinae praedicatores, ut secum desideria sua coacervet sibi magistros, relegat: exilio nostro laetantes et gaudentes in Domino constitisse in nobis plenitudinem apostolicae prophetiae (lib. X de Trin., n. 4) . Rursum sua forte contentus ac laetus exclamat alio in loco (lib. de Synod., n. 78) : Exulemus semper, dummodo incipiat verum praedicari. Eo quidem consilio orthodoxae fidei praecones in remotas regiones ablegant, ut sana doctrina, cujus impatientes sunt, pariter cum eis exulet: ac hoc frustra 0144C sperant. Non enim cum corporibus nostris exulans vinctum et detentum esse potuit Dei verbum (ibid., n. 8) . Imo ad eorum errores confutandos ac propugnandam fidem majora orta exilium praebet. Prima illa exilii sui otia libris de Trinitate conscribendis eum consecrasse nullum fere dubium est. Urgebat enim charitas, ne Christi adversarios de absentia pastorum proficere diutius sineret. Incoeptum tamen opus, absoluto tertio libro, aliquandiu intermisit: quam diu nimirum, ut opinari licet, eum detinuerunt alia majoris momenti negotia. At ubi totum perfecit, non jam timere, ne cum veritatis praeconibus vera fides exularet; sed quod haec ipsius amantibus non occulta aut obscura esset, gratulari ac dicere (lib. X de Trin., n. 4) : Licet nunc a multis coacervantibus sibi 0144D magistros sana doctrina exulet; non tamen a sanctis, id est, fidei orthodoxae amantibus, quibusque praedicationis veritas exulabit: loquemur enim exsules per hos libros, et sermo Dei, qui vinciri non potest, liber excurret. Librorum illorum utilitatem eleganter exposuit Rufinus (lib. I, c. 31) his verbis: Libros de fide nobiliter scriptos edidit, quibus et haereticorum versutias, et nostrorum deceptiones et male credulam simplicitatem ita diligenter exposuit, ut et praesentes et longe positos, quibus ipse per se disserere viva voce non poterat, perfectissima instructione corrigeret.

43. Haeresim horrens, lenis est in eos qui errant.—Si quid autem in his libris asperum, hoc in unos illos cadit numero pauciores, quos caeterorum duces, seductores 0145A simplicium, et quadam impietatis voluntate in haeresi obstinatos advertebat. Interdum enim, inquit, indulgentem officiosumque esse, non perfecte est charitatis (Hilar. lib. IX de Trin., n. 25) . Ipse vero cum fidei integritatem perfecte amaret, de iis loqui, qui haeresim omnibus malis artibus propugnabant, non sine horrore potuit. At erga caeteros, quos ignorantia in errore detinebat (lib. VI, n. 2 et 15) , misericordia potius quam ulla indignatione affectus, omni qua potuit ratione eis succurrere conatus est: et quo magis eos ad emendationem proclives speravit, eo etiam propensiore cura ad explicanda eis planius fidei nostrae mysteria incubuit. Imo erga omnes eo fuit moderatus, quod odiosum sectae Arianae nomen toto opere suo siluerit.

0145B 44. Librum Job enarrat.—Inter fructus exilii ipsius recensere licet laudatas ab antiquis illius in Job lucubrationes. Nam quamvis quaecumque sacris paginis scripta sunt, ad nostram consolationem scripta sint; aptior tamen est libri hujus meditatio ad ferendos exilii labores, et ad constantiam illam obtinendam, qua inter aevi sui praesules maxime enituit.

45. Quanta patiatur ex tristi Ecclesiae facie.—Jam ex quo beatae vitae spem concepit, propria incommoda nulla reputare didicerat, certo sciens praesentis vitae aerumnis ad ea pervenit bona, quorum amore flagrabat; idque rerum praesentium tolerantiam immortalitatis praemium expetentibus esse, quod pueritiae informandae litteras quod aegris medicinam, quod naufragis natatum, quod adolescentibus disciplinam, 0145C quod militiam imperaturis. At quanto dolore cruciabatur, cum quas ubique ederet haeresis Ariana strages, aut intuebatur ipse, aut ex aliis audiebat? Quam saepe flevit; cum earum regionum, in quibus exulabat, statum contemplabatur ita miserum, ut vel inter episcopos vix occurreret, qui vere Deum cognosceret, et sincerae fidei nonnulla retineret vestigia? Nam absque Elusio, inquit, et paucis cum eo, Asianae decem provinciae, intra quas consisto, vere Deum nesciunt (lib. de Synod., n. 63 ibid., n. 1) . Anxietates haud parum auxit summum Gallorum silentium, quamvis iis quid cum Orientis episcopis fidei studiique esset, frequenter de plurimis Romanarum provinciarum urbibus significasset. Tum vereri, ne in tanto ac tam plurium episcoporum calamitosae impietatis periculo, taciturnitas eorum 0145D de pollutae atque impiatae conscientiae esset desperatione suscepta. Quod ei tanto luctuosius, quanto Galliam ardentius adamabat, non modo ut patriam charissimam, sed ut selectam haereditatis Christi portionem, quae hactenus prope omnis ab haeresis Arianae contagione incontaminata permanserat. Stat tamen in fide sua immotus, et omnibus licet ab ea discedentibus, ipse ne leviter quidem nutat. Neque etiam ira praecipiti in gentiles suos effervescit, quos et suspicatur lapsos, et a se frequenter admonitos certo scit ex ignorantia labi non potuisse. «Sed memor dominicae sententiae, qua post primam atque iteratam conventionem eos, qui etiam sub testimonio Ecclesiae inobedientes exsisterent, haberi sicut 0146A ethnicos publicanosque jussisset, sibi quoque apud eos tacendum constituit, nullam deinceps nisi ex impollutae conscientiae testimonio quaeritans consolationem. » Ad haec, anno 357, cumulus ei doloris accessit (Ibid. n. 2) , cum rescivit Osii Cordubensis lapsum, ac blasphemiam Sirmii editam: unde haeresis publica auctoritate prorumpens, jam veluti victrix palam profiteri coepit, quod antea furtim et in angulis mussitabat.

46. Quantum recreetur ex faustioribus Galliarum nuntiis. —Verum Deus, qui servos suos aliquando probat, nunquam tamen diutius omni consolatione destituit, haud modice recreavit Hilarium, cum anno 358 ineunte ab episcopis Galliarum atque Britanniarum acceptis litteris, didicit eos, negata hac usque Saturnino communione ipsi fide ac spiritu 0146B cohaerere; neque solum non cessisse Saturnini minis, potestatibus, bellis, sed et missam e Sirmiensi oppido infidelis fidei impietatem damnasse. Quanta ex his nuntiis laetitia perfusus sit, testis est ipsius liber de Synodis, in quo cum passim se prodant animi sancte laetantis vehementissimi affectus, saepe tamen ei verba videntur deesse, quibus gaudium pro sensu suo testetur. Gaudium hoc nonnihil temperabant minae, potestates ac bella, quibus Saturninum adhuc per Gallias grassari audiebat. Iis tamen minus movebatur, quibus fortiter a fratribus suis resisti certior fiebat. Non enim tam lugendi quam gratulandi causae sunt calamitates, quae virtute suscipiuntur ac superantur. Ea porro Saturnini bella tum proxime post Biterrense concilium intentata, tum anno insequenti denuo 0146C excitata esse valde probabile est: primum quidem, ut qui Hilario auctore communionem ipsi negaverant, eam illo submoto redderent; postea autem, ut missa e Sirmiensi oppido fidei formula ab omnibus susciperetur. Alia praeterea ei fuit nominatim in Ecclesiam Tolosanam saeviendi occasio: ut cum sanctus illius antistes Rodanius exul in Phrygia vitam finisset, omnem moverit lapidem, quo Arianus in ejus sedem intruderetur. Neque deest conjectura, ad id tempus referendam esse persecutionem, qua, Hilario teste, Tolosae clerici fustibus caesi, diacones plumbo elisi, et in ipsum Christum manus missae (lib. in Constant. n. 11) . Ex earum occasione litterarum, quibus et de Saturnini violentia, et de Gallorum in retinenda fide constantia certior factus est (lib. de Synod., n. 5) , significarunt 0146D nonnulli episcopi, sese ab eo cupere rescire quae Orientales in fidei professionibus gererent ac gessissent, et quid ipse super omnibus eorum dictis sentiret. Nec alio, uti videtur, tempore ad eum delata est Abrae charissimae filiae epistola, qua se miro illius desiderio teneri nuntiabat.

47. Continuo per Orientem, Hilario haud dubie monente et instigante, Gallorum imperturbatae inconcussaeque fidei fama percrebuit, eorumque in damnandis haereticis studium quosdam Orientalium episcoporum sero jam ad aliquem pudorem nutritae exinde haereseos auctaeque commovit. Hi exempli eorum auctoritate incitati paulo ante festum Pachae anni 358, Ancyram, ubi erant plures jam ad consecrandam ecclesiam 0147A congregati, quotquot quam primum possunt convenire sibi adjungunt, et ea in odium Sirmiensis proximeque secuti Antiocheni conventus edunt decreta, quae sine fidei Nicaenae professione tueri nemo recte valeat. In uno quidem ex posterioribus homousion damnant; sed legati eorum Sirmium statim missi, sive catholicorum gratiam sibi conciliare cuperent, sive hoc decretum adverterent cum superioribus minime stare posse, illud cum paucis aliis supprimunt, et fidei professionem sic castigatam imperatori offerunt. Imperator ipse dum hanc legationem honorifice excipit, ac monitus a legatis, dum falsitatem eorum, quorum auctoritate in invidiam deducebatur, adeoque errorem non tam suum, quam adhortantium agnoscit; sese invidia apud Deum liberat 0147B atque apud homines. Tum (num. 79 et 81) Valens, Ursacius, Germinius, aliique qui in Potamii et Osii sententiam ita et ipsi (num. 3) sentientes confirmantesque concesserant, ac forte fortuna Sirmio nondum recesserant, coacti rationem reddere cur homousion et homaeusion Sirmiensi formula rejecissent nulla se alia excusare valuerunt, nisi quod his verbis quid significaretur ignorarent. Hac eorum excusatione accepta, compulsi sunt damnare quod antea Sirmii fecerant, et fidei ab Ancyranis legatis propositae subscribere.

48. Laudat Hilarius (num. 63) hanc Orientalium patientiam, quibus suffecit post blasphemiae voluntatem, coactae saltem fidei professio. Quamvis enim suspecta omnino sit plerorumque subscriptio, ipsi tamen gratulandum videtur in tanta blasphemantium 0147C episcoporoum haeretica pertinacia aliquem ex his suscipi poenitentem. Neque ipsum fugit, eos facile falsi convinci potuisse: tum quod alias semper fefellissent, tum quod omni fide esset destituta quae ab eis obtendebatur ignorantiae excusatio. Sed vir natura lenis et placidus non admodum queritur (num. 69) de venia facilius data: quia religiosum est Deo sua reservare, et ignorationis error humanus est. Et cum difficillimum esse dicat, ne nominatim Ursacius et Valens non mentiri existimentur; hoc tam modeste ostendit, ut vel hinc se prodat innata ipsius mansuetudo. Sed ignoscant, inquit (ibid.) mihi duo episcopi Valens et Ursacius, quod eos pro aetate atque exercitatione sua ignorasse non credo. Et difficillimum est, ne mentiri existimentur, qui se in alio negotio non possunt 0147D nisi mendacio purgare. Sed Dominus hoc magis tribuat, ut nos male opinemur, quam illi non ignoraverint. Quam non temere de his judica verit, rei probavit eventus: sicut et quod interdum utile esse sensit, ut haeretici etiam inviti cogantur ad fidei rectae professionem, confirmavit summa illa constantia, qua tandem Germinius propugnavit, quod Sirmii coactus subscriptione sua ratum fecerat (Frag. XIII. et XV) .

49. Ob haec Orientalium Ancyrae ac deinde Sirmii gesta, spes Hilario maxima affulsit veritatis in eam orbis partem revocandae, unde antea prope omnis exulabat. Jamjam adesse sibi videbatur tempus illud optatum, quo imperatorem alloqui liceret, ac toto orbe Arianam haeresim fugare. Ipse enim de 0148A causae suae bonitate securus, sic etiam bene sentiebat de Constantii pietate, ut si ei exponendae fidei potestas sibi fieret; quem ille haereticis hactenus praestiterat favorem, deinceps in gratiam catholicorum convertendum esse non ambigeret. Ut igitur votis potiretur (vide 3, Responsum apologet.) , Orientalium, qui apud imperatorem praepollebant, bene volentiam sibi necessariam ratus, propensius exinde captare eam studuit. Ac licet hoc se eo facilius consecuturum speraret, quo cum Orientales Arianis acre bellum indixissent, minus jam abhorrerent a catholicis, hos inter et illos veluti medii; id tamen sibi arte procurandum duxit. Qua autem sit usus, sequentia illius gesta explicabunt.

Cap. VII. 50. Quid Hilarius a fine anni 358, ad 0148B concilium Seleuciense egerit.—Litterae a Gallicanis episcopis Hilario datae rescripto ei occasionem praebuerunt, quod vulgo juxta Hieronymum Liber de Synodis appellatur. De quo quamvis speciali praefatione agendum, silere tamen hic non licet, ne potiori parte careat tam praeclarae vitae series. Nam quae in Hilarium cum naturae, tum gratiae bona Deus contulerit, ex nullo alio monumento perspicies evidentius. In hoc si quidem emicat sincera in Deum pietas: in Dei Ecclesiaeque rebus singularis prudentia (num. 78) , reverentia in regem (num. 8) , in patriam amor, pacis studium, humilitas christiana, zelus secundum piae discretionis scientiam temperatus, uno verbo omnes quae piissimum juxta atque fortissimum Ecclesiae Principem decent virtutes.

51. In quo Orientales et Occidentales ad pacem mutuam 0148C praeparat.—Maxime ut optatis satisfaceret Gallorum, qui de Orientalium rebus certiores ab eo fieri postularant, exeunte anno 358, aut anno 359, ineunte hoc opus suscepit; non sine demissa sui praefatione, qua grave onus sibi imperitissimo atque indoctissimo omnium impositum testatur. Id in eo ab exordio sibi praescripsit, ut quia non ignoraret Gallos Orientalesque mutuis suspicionibus detineri, eas non augeret, sed imminueret, et utrosque ad concordiam in proxime habendis conciliis firmandam praepararet. Res sane ardua, et caute admodum prudenterque tractanda. Ipse hujus difficultatis conscius, non ingenio, non propria sagacitate et industria confisus est (num. 65) , sed ad consequendum quod ex uno Christi amore tentabat, opem divinam assiduis precibus exoravit, 0148D et impetravit, Quippe non sine Dei numine sic sermonem temperavit, ut et sibi conciliaret Orientales, nec justam offensae causam Gallis relinqueret. Illos porro sic judicavit tractandos, velut qui ex morbo convalescerent, et in quibus ita esset spes perfectae sanitatis, ut aegritudinis pristinae reliquiae non deessent. Fovendi adhuc erant, adjuvandi erant, et ab erroris profundo assurgentibus auxiliaris manus praebenda, ut inde penitus emergerent. Huic illorum infirmitati morem gerere cupiens, eos modo excusat, modo laudibus extollit, et ubique a conviciis se abstinet. Tum ubi benigno sermone animi sui specimen eis praebuit, veritatem ita blande insinuat, ut hanc non valeant prorsus respuere. Sic enim eis indulget, 0149A ut ipsis ad veram fidem nonnihil deesse non dissimulet (num. 63) , sic excusat quod uni fidei non steterint ut eos longe beatiores gloriosioresque praedicet, qui perfectam atque apostolicam fidem conscientiae professione retinentes, conscriptas fides huc usque nesciunt: ita eos laudat quod haereticis restiterint, ut neque taceat justae adhuc reprehensioni esse obnoxios: sic denique eorum homoeusion probe intellectum non respuit (quod indignum judicet de verbis litigare, ubi de rebus ipsis consensio est), ut tamen homousion praeferendum et Nicaeno Concilio adhaerendum esse demonstret. Hoc eis tantum concedit, ut ad hujus vocis interpretationem si quid addendum, communiter, inquit, consulamus. Potest inter nos optimus fidei status condi, ut nec ea quae bene sunt constituta 0149B vexentur, et quae male sunt intellecta resecentur (n. 90) .

52. Offendit libri sui reprehensores.—Ea ratione prudentissime cavit, ne Gallorum aliorumve, quibus ut cara admodum fides Nicaena, ita suspecti valde erant novarum formularum conditores, offensam incurreret. Non omnem tamen vitare potuit. Mox enim ei a nonnullis, nominatimque a Lucifero exprobratum, quod approbato homoeusio, defensores ejus Orientales orthodoxos habuisset, et in laudes eorum ita fuisset effusus, ut turpis adulationis notam declinare nullatenus posset. Id non sine speciali Dei nutu factum putamus: cum ex Hilarii responsis, quae e mss. nunc primum eruimus, illustrentur multa, quae hactenus non satis manifesta fuerant.

53. Apologiam illius permodestis verbis instituit. 0149C —Ac primo quidem hinc certius innotescit Hilarii ingenium. Qualis enim quisque apud se lateat, contumelia illata probat, inquit Gregorius papa (lib. I Dial., c. 5) . Neque graviorem contumeliam pati potuit vir recti fideique amantissimus, quam ut prae adulandi vitio fidem non rectam approbasse insimularetur. At vero Hilarius nedum injuriam injuriis repellit (lib. de Synod., n. 6) , sed neque etiam queritur de se temere judicatum: quamvis initio operis sui tam obnixe obtestatus sit, ne quisquam non comperta usque ad finem ratione dictorum, de se judicandum existimaret. Totam autem culpam velut in se suspiciens, quasi obscurior ipsius sermo justae reprehensioni locum dedisset, se parum intellectum respondet (Respons. 4, apolog.) : idque modeste demonstrat ex dictis suis, 0149D quibus ita laudat Orientales, ut non veram eos fidem sed spem dumtaxat verae fidei attulisse praedicet. Non minori cum modestia laudum earum, quas illis tribuit, mysterium aperit, hoc se scilicet praestitisse, primo ut quod episcopum maxime decet procacium conviciorum effugeret foeditatem (Respons. 4) ; 2º ne in his, quae possent tanquam excusabilia defendi, videretur calumniari (Respons. 5) ; quia religiosum est Deo sua reservare, et ubi non est evidens malitia, de aliis tutius bene quam male judicatur; 3º ut blandus allocutionis sermo illos, ad ea utilius audienda praepararet, in quibus occulta quarumdam expositionum scandala amarius atque probrosius proderentur (Respons. 4) ; postremo ut hoc pacto adjuncta sibi eorum 0150A benevolentia, ab imperatore contra Ursacium et Valentem Orientis Occidentisque perturbatores posset audiri, non secus ac illi auditi jam fuerant adversus Eudoxium aliosque Anomoeorum fautores. Sed quam morum suavitatem spirat illud ad objectum de similitudinis approbatione responsum? Satis absolute, domine frater Lucifer, cognosci potuit, invitum me homoeusii mentionem habere. Sed quia tu similitudinem Filii ad Patrem praedicabas, demonstratio ejus a me fuit exponenda sine vitio (Resp. 6) . Tantum Hilario studium pacis fuit, tanta erga Confessores Christi religio, ut ne ab aliquo ex illis dissideret, sese ad eorum etiam haud satis accuratas loquendi rationes accommodarit. Utinam Lucifer ipsius imitator potius fuisset, quam reprehensor. Sane confessionis gloriam pertinaci schismate non turpasset.

0150B 54. Orientalium fidem semper suspectam habuit.—Habent et in his responsis scriptores catholici rarum ejus modestiae exemplum, qua rationem iis reddere teneantur, quibus forte aliquid ex scriptis suis displicuerit. Ex iisdem quoque tollitur omnis dubitatio, habuerit ne Hilarius Orientales velut orthodoxos et haeresis minime suspectos, necne. Plane enim declarat, se suspicionem ab his nullatenus ademisse, nec dixisse veram ab eis fidem allatam. Adjicit praeterea, se similis substantiae piam intelligentiam non solum dixisse, quia esse et impiam intelligeret; sed et eam solam esse piam admonuisse, quae unitatem substantiae praedicaret. Quocirca de illis hoc unum testatur, quod eorum aliqui nonnulla pie verbis praeferebant (lib. in Constant., n. 12; lib. de Synod., 0150C n. 8) : at de pio cujusquam sensu nihil asseverat. Eamdem ob causam Gallos in Orientem accitos laudat, quod se intra communionem ipsius continentes a caeteris extra Gallias abstinerent: ne videlicet incauta eorum, qui homoeusion impie praedicarent, communione polluerentur. Ipse ne de Basilio quidem Eleusio, et Eustathio, quos in primis commendat, se sine timore ac suspicione esse significat. Vereor enim, inquit ad eos, nondum integram esse ipsorum fidem contestans, vereor Orientis haereses in tempora singula pullulantes (num. 90) . Hos quidem ab Arianis recedere gratulabatur, sed eosdem de fermento veteri aliquid adhuc retinere ingemiscebat. Certe Arianam doctrinam etsi damnabant, non suscipiebant tamen catholicam. Imo cum decretum adversus 0150D homousion edebant, videbantur Ariani; cum postea supprimebant, ad catholicos redire velle existimabantur. Ea in causa sic se gessit Hilarius, ut ad ejus exemplum componere se quisque possit, qui offendit haereticos ad saniorem sententiam revertentes, quos tamen nondum constet ab antiquis erroribus esse alienos. Tum enim prudentis est benigne suscipere ab haeresi deficientes, et ad fidem orthodoxam allicere; sic laudare quod fecerint, ut et intelligant aliquid adhuc sibi deesse; sic apud catholicos, ut ab eis recipiendis minus abhorreant, efficere, ut nec temere eis credant, nec praecipiti cum ipsis communione in discrimen fidei veniant. Hac agendi ratione Hilarius etsi non omnino consecutus est, proxime tamen pervenit 0151A ad id quod expetebat. Exinde enim Orientales benevolentia ejus capti, et in horum gratiam flexi sunt Galli. Hinc illi Constantinopoli ab Anomoeis inique habiti ad Hilarium summa cum fiducia confugerunt, neque eis amicas litteras abnuerunt Galli Parisiis congregati.

55. Filiae virginitatem ac vestium modestiam persuadet. —Tantis pro Ecclesia curis distentus, ut officiis suis nulla in parte deesset, puellae ad virtutem instituendae operam dare non neglexit. Neque curavit tantum militiae suae stipendium Ecclesiae persolvere, et ad Gallicanes praesules episcopatus sui in Christo vocem destinare; sed et filiae suae Abrae charitatis paternae monimentum transmittere sollicitus fuit (lib. I, n. 6) . Hujus nuptias, Deo sibi revelante, ut loquitur Fortunatus, vel etiam ex uxori 0151B litteris didicerat ambiri ab adolescente genere forma, divitiisque admodum spectabili. Ipse vero magna exilii sui, et eorum quare pro Dei confessione passus erat, mercedem fore existimans (v. epist. ad Abram., n. 2) , si filiae Christum sponsum accipere mereretur, hanc illi gratiam multis a Deo precibus impetrarat. Primum igitur ei sponsi hujus tam praeclari amorem ingenerare studet, tum ut illo ejusque donis sese dignam efficiat hortatur, in primisque persuadet, ut abjecta omni veste serica, vel infecta, aut auro ornata, vanos hujusmodi ornatus sibi offerenti deinceps dicat: Sufficit mihi lana ovis meae, sufficit mihi color quem natura attulit, sufficit mihi textus insumptuosus. Non mihi impedimento sint istae inutiles, et sordidae margaritae, quae exspecto aliam 0151C pretiosissimam, pulcherrimam et utilissimam (num 6) . Is enim in Ecclesia mos antiquus fuit, Cypriani libro de habitu virginum, et plurimis Hieronymi epistolis valde testatus, ut sacrae virgines, abjecto vestium cultu, vulgaribus dumtaxat uterentur. Quamquam cum non ignoraret pater sapientia non minore quam pietate praeditus, virginitatem suaderi posse, sed ad eam cogi neminem debere; sic filiae commendat illius decus, ut nullam ipsi necessitatem imponat. Imo coelesti sponso, quem ei cooptarat, non spondet quidquam, donec ipsa se caeteris eum anteferre significarit. Quocirca eam, quibus potest litteris, sibi rescribere jubet (num. 7) , nullo interrogato, ne forte si quem interrogasset, rescriptum ad illius magis quam ad suum arbitrium accommodasse putaretur. Auctor ei 0151D tamen est, ut si quid difficultatis patiatur aut in epistola, aut in hymnis quos una misit, consulat matrem, quae paribus votis filiae suae sanctitatem exoptabat.

Cap. VII. 56. Qui Hilarius Seleuciae, se gesserit. —Dum haec domesticae simul, et ecclesiasticae charitatis pignora deportarentur in Gallias, Hilarius quartum jam exilii annum in Phrygia agens inter reliquos episcopos per vicarium ac praesidem data evectionis copia Seleuciae adesse compellitur. Haec ubi dixit Sulpicius (pag. 254) , addit imperatorem de eo nihil specialiter mandasse, sed judices generalem jussionem secutos, qua ommes episcopos ad concilium cogere jubebantur, hunc quoque inter reliquos volentes miscuisse; idque Dei nutu ita gestum, ut vir 0152A divinarum rerum instructissimus, cum de fide disceptandum erat interesset.» At vero si generalis jussio; cur Lucifer, cur Eusebius Vercellensis non leguntur accersiti? cur unus tot inter exules Hilarius adesse compellitur? Num id potius factum Basilii Ancyrani opera (cujus nutu plurima tum gerebantur): cum ab eo partes suas non parum adjuvandas sperare, quem proxime laudatorem habuisset. Neque is erat Hilarius, qui multum repugnaret, cum illustrandae ac defendendae veritatis occasio, quam studiose quaeritabat, per se oblata videretur. Interea vero Deus sanctitatem ipsius illustri signo declaravit.

57. Die enim Dominico castelli cujusdam templum vix erat ingressus (Fortunat., lib. I, n. 7) , cum puella gentilis, nomine Florentia, multitudinem populi irrumpens, 0152B servum Dei illuc advenisse magna voce testata est. Quae statim ad pedes ejus provoluta, illumque ut se sacro crucis signo Christo initiaret obtestans, non surrexit donec voti compos fieret. Moxque cum Florentio patre ac tota familia baptizata, sanctum Christi confessorem Pictavos usque secuta est; eum sibi jam patrem solita dicere, non a quo generata, sed per quem regenerata erat.

58. «Is ubi Seleuciam venit,» inquit Sulpicius (pag. 255) , «magno cum favore exceptus, omnium in se animos et studia converterat. Ac primum quaesitum ab eo, quae esset Gallorum fides: quia tum, Arianis prava de iis vulgantibus, suspecti ab Orientalibus habebantur trionymam solitarii Dei unionem secundum Sabellium credidisse. Sed exposita fide sua 0152C juxta ea quae Nicaeae erant a patribus conscripta, Occidentalibus perhibuit testimonium. Ita absolutis omnium animis, intra conscientiam communionis necnon etiam in societatem receptus, concilioque adscitus est.»

59. In eo concilio non sine ingenti dolore tantum blasphemorum reperit, quantum Constantio placuerat (Hilarius in Constant., n. 12) . Ut tamen pluribus prodesset; et dolorem suum dissimulandum, et affabilem omnibus sese exhibendum esse existimavit. Interim quae unicujusque fides, quae studia essent, diligenter explorabat. Ac primo quidem consessu, qui anno 359, die septemb. 27, habitus est, cum tres in partes secessisset concilium, deprehendit centum et quinque episcopos pro homoeusio, pro anomoeusio autem decem et novem stare, nec homousion constantissime 0152D defendi nisi ab unis Aegyptiis, a quibus etiam Georgium Alexandrinum excipit. Et fatetur quidem aliquos ex iis, qui homoeusion praedicabant, nonnulla pie verbis praeferre; at neque hoc de omnibus, de horum etiam sensu incertus, audet affirmare: cum contra ab anomoeusii defensoribus nihil nisi profanissimum asseri testetur. Quanto autem perculsus horrore est, cum, eo praesente, publico in conventu recitatae sunt infandae Eudoxii blasphemiae, quibus generationem in Deum cadere nullatenus posse propugnabat? O miseras, exclamat (num 13) , aures meas, quae tam funestae vocis sonum audierunt; haec de Deo ab homine dici, et de Christo in ecclesia praedicari! Neque vero haec patienter ferre potuerunt, 0153A aures in iis, quae gloriam Christi spectant, minus scrupulosae; sed his recitatis tumultus exortus est, et concilium in diversa distractum.

60. Postridie qui pro homoeusio stabant (Socrat. lib. II, c. 39) , in ecclesiam quae Sileuciae est convenientes, occlusis foribus, perlectaque fidei formula quae Antiochiae in encaeniis edita fuerat, eam subscriptione sua confirmarunt. Nullum dubium est, quin Hilarius una cum Aegyptiis ab hoc conventu abfuerit, utpote qui privatus erat, et unius duntaxat factionis. An vero tertio die concilium sit ingressus, aut certe ex eo non prius egressus sit, quam cogente Leona comite rursum omnes in unum convenirent, plurimi dubitant. Cum enim narret Socrates (lib. II, c. 40) , Acacianos primum ad concilium venire noluisse, nisi 0153B prius ejicerentur cum ii qui antea depositi, tum illi qui in praesentia accusati erant; ac tandem iis qui in crimen vocati fuerant egressis, introisse: ex numero eorum, qui egredi coacti sint, Hilarium extitisse arbitrantur. At vero quis depositum dicat, cujus loco nullus fuerat suffectus? aut quis existimet in praesentia insimulatum, qui magno cum favore a concilio exceptus, omnium in se animos ac studia converterat? Sed neque eum ipsis Acacianis invisum facile approbaveris, quos etiam post hunc consessum constat ipsius expetiisse colloquium, et sua ei secretiora sensa sine fuco aperuisse. Sic ipse narrat quod eo die gestum est.

61. Cum intellexissent et hi, qui dissimilem Deum dicunt, humanas aures tantae impietatis verba (cujusmodi primo in consessu sub Eudoxii nomine recitata 0153C erant), non suscepturas esse; rursum hi ipsi (verba mutantes, non animum; et ideo) fallaces potius, quam Ecclesiae episcopi, fidem scribunt (ac tertio concilii die per Leonam synodo proponunt, in qua) homousion, et homoeusion, et dissimilitudinem damnant. Quod cum contrarium ipsis sensu audientium esset: ipse ego quemdam eorum, qui forte ad me pertentandum accesserat, quasi ignorans rerum gestarum percontatus sum, quid sibi vellet istud, ut qui unam substantiam Filii esse cum Patre damnassent, vel esse similis substantiae denegassent, dissimilitudinem damnarent. Tunc mihi ait, Christum Deo similem non esse, sed similem Patri esse. Rursus hoc obscurius mihi adhuc videbatur. De quo cum iterum interrogarem, tunc haec ita locutus est: dico eum dissimilem Deo esse, similem Patri posse intelligi; quia 0153D Pater voluisset creaturam istiusmodi creare, quae similia sui vellet, et idcirco similem Patri esse, quia voluntatis esset potius filius, quam divinitatis . . . Haec audiens hebui, neque credidi, donec cum publice ex consensu omnium eorum profanissimae hujus similitudinis ratio praedicaretur (lib. in Constant. n. 14) ? Haec Hilarii verba si attentius perpendantur, primo ex his alterutrum efficitur, ut aut tertio concilii consessui non interfuerit, aut eum illi interfuisse non existimarit, qui ad animum illius explorandum accesserat. Deinde apparet, eum ex duabus factionibus, in quas praesertim synodus discesserat, nulli aperte favisse. Tum mirari est, quam benigne eum excipiat, cujus exsecrabatur impietates, quamque sedate ac sine ulla disceptatione ipsum haeretica 0154A sensa sua pandentem audiat; ac denique ubi arcana totius sectae mysteria solerter expiscatus est, quam amice, ea inter se minime cohaerere insinuando, illum ad veritatem reducere conetur. Quid vero de illa animi aequitate ac temperantia dicemus, qua quod ab uno audivit, non statim, ut vulgo fit, toti attribuit sectae; sed ab omni se assensu sustinet, donec idipsum publice ex consensu omnium praedicetur (Socr. lib. II, c. 40) ? Hanc autem impiam similitudinis Filii cum Patre interpretationem cum Acacius, tota ipsius factione consentiente, quarto concilii consessu praedicarit non sine ratione opineris, Hilarium in eo cum caeteris sedisse. De iis enim, quae tum gesta sunt, loquitur veluti testis oculatus.

62. Postero die Acacianis ad concilium saepius accersitis ac venire detrectantibus, «hi qui homoeusion 0154B praedicabant, omnes eos qui maxime sine aliquo impietatis pudore verba superius memorata loquebantur, condemnaverunt.» (Socrat. ibid. Hilar. contra Constant. n. 15.) In eo numero, inquit Sulpicius (pag. 256) , fuere Georgius ab Alexandria, Acacius, Eudoxius, Uranius, Leontius, Theodosius, Evagrius, Theodolus. His Patrophilum adjungit Socrates (lib. II, c. 40) , aliosque praeterea recenset, quos a sua dumtaxat communione removere. Condemnati advolaverunt ad regem suum (Hilar. contra Constant. n. 15; Sozomen. lib. IV, c. 23) : exceptique honorifice, impietates suas quanta potuerunt ambitione confirmaverunt. Interea ab altera parte, ut erat mandatum, decem deliguntur legati, qui imperatorem de iis quae decreverant certiorem facerent (Theodoret. lib. II, c. 27; et Sulpic. p. 256) . 0154C Legatos illos, quos inter Basilius Ancyrae, Eustathius Sebastae, Silvanus Tarsi, et Eleusius Cyzici primarii erant, Constantinopolim secutus est noster Hilarius. Illi enim sic affecti tunc videbantur, ut catholici eorum consortium non vitandum existimarent: adeo ut Athanasius ipse libro de Synodis tunc temporis scripto cum illis veluti cum fratribus, non tamquam cum adversariis agendum hoc argumento demonstrarit: Si Filium tantum substantia Patri similem dicerent, non continuo assererent consubstantialem; nam stannum argento simile est, et aurichalchum vero auro: sed cum eum adjiciant non ex alia substantia; quid his aliud innuunt, nisi ex ipsa esse substantia Patris. Hinc et Seleuciense concilium, quod maximam partem iis constaret, qui cum Basilio, Silvano, etc. conspirarent, 0154D catholicum apud nonnullos audiit: et etiamnum apud Sulpicium catholici concilii titulo cohonestatur.

63. In tanta rerum perturbatione, Hilarii sollicitudines nonnihil ex profligata Anomoeorum perfidia, sed non diu allevatae sunt. Mox enim Constantinopolim perveniens, rursum summo oppressus dolore ingemuit, quod ibi pauci plurium dominati sunt (Hilar. in Constant., n. 15) . Scilicet novemdecim episcopi qui impietatem aperte profitebantur, imperatoris animum praevertentes, centum et quinque quorum aliqui pietatem saltem verbis praeferebant, adeo exstitere superiores, ut eos ipsos sibi vicissim cedere coegerint, a quibus anno superiori ad damnandas impietates suas coacti fuerant. Rebus Ecclesiae sic pessum 0155A euntibus opem suam non denegavit Hilarius: sed afflictos episcopos pro sua humanitate suscipiens, exinde tenebrosa impiorum consilia Occidenti tanta sapientia patefecit, ut prope in nihilum mox cadere coeperint: quod deinceps enarrandum.

Cap. IX. 64. Quid Hilarius Constantinopoli agat.—Constantinopoli tum aderat, nullis certis de se mandatis, operiens regis voluntatem si forte ad exilium redire juberetur (Sulpic. pag. 261) , cum Ursacius eo revertere Ariminensis synodi legat Valens, Magdonius, Megasius, Gaius, Justinus, Optatus, Martialis, aliique duo quorum nomina non occurrunt (Frag. X, n. 1) . Ii ipsi ad imperatorem jam venerant ab Arianis missi: et cum Nicaeae in Thracia orthodoxorum legatis auctores lapsus fuissent, redierant Ariminum ut caeteros 0155B patres peregrinationis taedio jam emollitos in suam sententiam pertraherent. Quod ubi per fraudem obtinuere, denuo Constantinopolim properarunt, ut quam primum Constantius de rebus a se prospere gestis certior fieret.

65. Ab Anomoeorum societate litteris Orientalium frustra deterrentur.—Ignorabant interea Orientales quid Arimini cum Occidentalibus ageretur. Et cum partes suas eorum consortio adjuvandas iri non dubitarent; mirantur legatos eorum Constantinopolim ingressos sese statim ipsorum adversariis adjungere. Officii tamen sui esse Silvanus (Fragm. XI, n. 1) ac socii putant, ut manifesta eis faciant Seleuciensis synodi gesta, ne forte per ignorantiam peccent. Illis igitur significant, se totius concilii, utpote centum et amplius episcoporum legatos esse; tantas vero eorum, 0155C quibus ex synodi mandato renituntur, esse impietates; ut eas cum audisset Imperator, statim anathematizari graviter commotus praeceperit. Quod ita fraudulenter praestitum esse monent, ut Aetio haeresis auctore damnato, in hominem potius, quam in doctrinam, lata sententia videretur: ideoque se ab ingressu ecclesiae abstinere. Quare eos rogant, ne socii impiorum effecti, haeresim intra ecclesiam invalescere sinant; sed universa ut geruntur quam primum Occidentalibus nuntient (ibid. n. 2) . Ariminensis synodi legati sumptis his Orientalium legatorum litteris, quibus subnexae erant Anomoerum blasphemiae, ab horum societate minime recesserunt: sed tantus detectae fraudulentiae suae hypocritas furor subiit, ut periculum depositionis in eum constituerint, qui eas susceperat.

66. Orientales Hilarii opera Gallos sibi devinciunt. 0155D —Sua antem sperni monita moleste ferentes Orientales, dolentesque maxime foedam haeresim Ariminensium legatorum accessione roborari; rem totam cum Hilario communicandam censent, cujus jam experti erant humanitatem, pacis studium, et in rebus Ecclesiae gerendis industriam, diligentiam atque magnanimitatem. Quocirca datis ad eum litteris, quae cum Occidentalibus legatis egerant, edocent: simulque mittunt apographa eorum, quibus conati erant illos ab Anomoeorum societate deterrere. Alias quoque, uti videtur, ad Galliarum episcopos adjungunt litteras, quibus eos rogent ut praedictos legatos a communione sua removeant (Fragm. XI, n. 1) . Tunc fidelis dominici 0156A nominis praedicator Hilarius, ut loquamur cum concilio Parisiensi, ex quo totam hanc narrationem mutuamur, omnem eorum exspectationem non explevit tantum, sed et quodam modo vicit. Dulce enim ei erat in tanta blasphemantium multitudine aliquos reperire Christi defensores, et quamvis nondum satis purgatam judicaret eorum fidem, non desperabat tamen ab omni faece liberandam, quae tum haereticorum insectatione probaretur. Non solum igitur singula, quae sibi ab ipsis tradita fuerant, misit in Gallias; sed et apud Gallos eorum in retinendo usiae vocabulo constantiam laudavit; testatusque est quosdam ex iis indignissime exulare, et in eorum loca episcopos alios substitutos. Denique se Auxentium, Ursacium, Valentem, Gaium, Magasium et Justinum excommunicatos 0156B habere, neque cum iis, qui horum sectarentur errores, pacem unquam habiturum nuntiavit.

67. Parisiensis synodi occasio et acta.—Ex his Hilarii nuntiis, quos proxime postquam plurimi Orientalium a Constantinopolitana synodo e suis sedibus deturbati sunt, ac proinde anno 360, ineunte misit, non minorem fructum percepere Galli, quam Orientales. Illi enim Parisios statim convenientes, sese Arimini ac Nicaeae in Thracia fraudem passos esse deprehenderunt, utpote qui hoc uno praetextu adducti fuerant ad supprimendum usiae vocabulum, quod ab illo vehementer abhorrerent Orientales, eoque retento nulla cum iis ineundae pacis spes foret. Tum rescripto ad Orientales, hoc est, ad eos qui in Oriente homoeusion propugnabant, errorem ultro fatentur 0156C suum, seque ab eo cum ipsorum, tum Hilarii litteris liberatos gratulantur. Laeti igitur revocant, quod inviti ac sub falso obtentu abjecerant. Laudantesque Orientales quod homoeusion tueantur, caute innuunt eorum interesse ut homousion defendant, quippe quod ab iis ipsis, a Nicaena videlicet synodo in Oriente habita et ex Orientalibus maximam partem constante, contra Ariomanitarum haeresim inventum sit. Se vero hanc vocem, remoto omni haeretico sensu profiteri, verbis ex Hilario poene conceptis declarant. Abrogant deinde Ariminensis concilii gesta, ejusque legatos totius fraudis architectos communionis suae exsortes denuntiant, et hoc quidem, inquiunt, juxta fratris nostri Hilarii professionem. Damnant praeterea Anomoeorum blasphemias, quas Orientales litteris suis 0156D subjecerant: eosque negant se in episcoporum numero habituros, qui indigne exulantium sedibus suffecti sunt. Demum interminantur a sacerdotii gradu dejiciendos esse, quotquot deinceps in Galliis aut contra Deum, aut contra Christi unigeniti Dei majestatem quidpiam doceri permitterent, aut etiam homousion alia quam exposuerant fide ac significatione profiterentur: ac nominatim Saturninum episcopi nomine indignum renuntiant.

68. Synodi ejusdem tempus. Ei non interfuit Hilarius, sed moderator tamen ejus fuit.—Hac simplici expositione perspicuum fit tempus concilii Parisiensis, de quo hactenus diversae et a vero alienae fuerunt eruditorum sententiae. Quis enim jam non videat, cum 0157A Constantinopolitana synodo, quae primis anni 360, diebus celebrata est, ita connexam esse hanc Parisiensem, ut non necesse sit, inter utramque plus intercessisse temporis, quam oportuit, ut nuntio Constantinopoli in Gallias perveniente episcopi in unum convocarentur? Namque Gallis haec una fuit conveniendi causa, ut Orientalium litteris rescriberent. At vero has ab illis proxime post Seleuciensem, eamque consecutam Constantinopolit. synodum acceptas fuisse id maximo indicio est, quod quid Orientalibus in illis synodis fidei studiique fuerit, ibi primum Galli sese didicisse profiteantur: quos tamen impatientes esse decuit resciendi quid ab illis gestum esset; cum Orientis Occidentisque concordiam percuperent, ejusque causa nonnihil a pristino usu remisissent. Non 0157B temere igitur eo ipso anno, quo habita est Constantinopolit. synodus, Parisiensem consignaveris. Huic Hilarium interfuisse communis est opinio, sed nullo pacto probabilis. Quippe de illo non velut praesente, sed velut internuntio synodus constanter loquitur. Et officii quidem ipsius fuit, ut quae Orientales Occidentalibus nuntianda mandassent, ipsis quam primum significaret. Neque eum huic officio in re tanti momenti defuisse vel levis suspicio est: cum etiam non rogatus, pro sua singulari sollicitudine, varia Orientalium studia Gallis diligenter nota facere consuesset. His autem nuntiis acceptis, Galli statim Parisios convenerunt: non expectato igitur reditu Hilarii, cujus tam cito visendi spes omnis tum sublata videbatur. Quanquam illum Parisiensi synodo non modo interfuisse, 0157C sed et praefuisse ea ratione concesserim, quod in ea nihil non illius nutu atque concilio actum est. Quippe eo veluti facem praeferente errorem suum agnovere Galli, et in haereticos deinceps tanto majores concepere sancti odii flammas, quanto nequius se ab illis deceptos adverterunt. Tum fidem suam ad fidem illius composuerunt, et a communione sua removerunt, quos ille removerat; Orientales vero ad illius exemplum ita fraterna complexi sunt charitate, ut et ipsi se homoeusion non respuere, sed homousion tamen probe intellectum praeferre declararent, et illos ad hanc vocem suscipiendam prudenter invitarent.

69. Scrupulus circa tempus hujus synodi levatur.—Unus adhuc scrupulus restat: qui nimirum Hilarius Orientales legatos eo ipso tempore, quo eos Constantii 0157D voluntati ac violentiae cessisse alias scribit, honorificis apud Gallos testimoniis commendarit. Verum hunc eximit Philostorgius, ubi narrat, quod cum in exilium ducerentur, subscriptiones suas, quibus Ariminensis concilii fidem confirmaverant, revocarunt: atque hi quidem consubstantialem, illi vero similis substantiae Filium iterum praedicarunt (in Constant., n. 25 et 26; lib. V hist., c. 1, apud Vales. lib. de Synod., n. 63) . Neque enim mirum est illorum tunc temporis patrocinium ab Hilario susceptum esse, cui jucundius nihil unquam fuit, quam aliquem ex fragilitate lapsum suscipere poenitentem. Dum eum in Gallias Orientalium mandata mittentem sequimur, Parisios nos deduxit rerum inter se connexarum series. Nonnulla 0158A tamen intercessere gesta, quae Constantinopolim nos revocant, sequenti capite contemplanda.

Cap. X. 70. Reliqui Hilarii pro Ecclesia labores, dum Constantinopoli versatur.—Anomoei Ariminensium legatorum societate adjuti nihil non effecere, ut Orientales, per quos revocandae verae fidei spes quaedam supererat, opprimerent. Nec satis eis fuit, quod illos pridie kalendas jan. ad Ariminensis perfidiae subscriptionem coegissent, sed mox etiam depositos in exilium eos detruserunt. Tunc Hilarius, uti diximus, illorum suscepit litteras, et in Gallias fideliter transmisit (Sulpic. Sev., p. 261) . Sed et cum optimis sacerdotibus aut metu territis, aut exilio deductis, perfidiae paucorum cuncti concederent; ubi extremum fidei animadvertit periculum, ut de fide 0158B coram adversariis sibi liceret disceptare, ab imperatore petiit. Hoc eum tribus libellis poposcisse, post Sulpicium scribit Fortunatus: sed uterque tres libros, quos etiamnum aut in Constantium aut ad Constantium habemus, videtur confudisse.

71. Se non sui causa ab exilii reatu purgat (lib. 2 ad Const., n. 2) .—Exstat adhuc libellus, quem Constantio Constantinopoli, facta sibi ipsius praesentiae opportunitate, tradidit. Ab ipsius exordio se iniqua exilii sententia multatum probat: petitque ut praesentem Saturninum, cujus ministerio exulabat, usque ad confessionem falsorum quae gessit adducat. Ad quod sane patriae desiderio minus impulsus fuit, quam ne exulis nomine imperatori suspectus a petitis caderet (lib. de Synod., n. 92) . Non enim de exilio 0158C multum angebatur, qui haud sciens an tam jucundum sibi foret ab eo in Domino reverti, quam securum esset in eo mori, veritatis patrocinium tum fortiter suscipiebat, cum in exilium pellerentur illius defensores.

72. De fide sua certus, de aliorum salute est sollicitus. —Neque insolentis animi est quod ait: Non tam mihi rogo audientiam, quam tibi atque Ecclesiis Dei; aut quod hujus dicti sui rationem reddens subjicit, quia mihi metus est de mundi periculo, de silentii reatu, de judicio Dei; cura autem de spe, de vita, de immortalitate non jam mea, quam tua, universorumque. Quippe cum fides, quae vitae aeternae est fundamentum, una sit, nec possit variari; aeternae imperatoris aliorumque saluti multum timebat, quibus facta est fides temporum potius quam Evangeliorum, dum secundum 0158D annos describitur, et secundum confessionem baptismi non tenetur, et dum plures fides ad id coeperunt esse, ne ulla sit: ipse autem de fide sua nequaquam erat incertus, qui quam ab Apostolis et Evangeliis in baptismo acceperat, illibatam intemeratamque servabat.

73. Monet non eam fidem semper veram esse, quae Scripturis nisi videatur.—At vero imperatorem fidem tantum secundum ea quae scripta sunt desiderantem, quam prudens ita laudat ut moneat tamen, neminem haereticorum esse, qui nunc non secundum Scripturas praedicare ea, quibus blasphemat, mentiatur? Et cum his verbis tacite doceat, Scripturarum interpretationem non ex privato cujuslibet sensu, sed ex Ecclesiae judicio pendere; ideoque fieri ut haeretici, quam vis 0159A Scripturarum usurpent jactitentque verba, quia tamen Ecclesiam non audiunt, Scripturas sine Scripturae sensu loquantur, et fidem sine fide praetendant (lib. II ad Conts., num. 9) : cavens subinde ne Scripturas ipse videatur defugere, easque haeretici sibi favere glorientur (num. 11) ; nihil se non ex iis dicturum pollicetur: et interim praebet specimen dicendorum.

74. Omnia removet, quae petitioni obstare videbantur. —Neque, haereticorum more, postulat clam ac semotis arbitris audiri, sed sub publica conscientia, sub synodo dissidenti, et ut paulo ante habet. praesente synodo quae nunc de fide litigat, hoc est, coram frequenti hominum multitudine, quae nequitia, fallendi arte, principis aulaeque gratia plurimum nitebatur. Adeo fidebat causae! adeo se ad eam defendendam divina 0159B quadam sancti Spiritus virtute impulsum atque adjutum sentiebat! Quocirca ut omnia removet quae petitioni suae, possent obstare; ita et eorum, quae favere viderentur, nihil omittit: dum imperatoris arbitrio permittit, quatenus et quomodo jubeat eum loqui, spondetque nihil se dicturum nisi quod proficiat ad fidem, ad unitatem, ad aeternitatem, ad Orientis et Occidentis pacem, nihil non cum honore regni ac fidei regiae, imo etiam de Saturnino nihil locuturum esse, nisi cum jussus fuerit? Id vero Ariani, quorum nutu atque arbitrio princeps agebatur, maximopere abnuere. Ii nimirum erant, de quibus Hilarius ipse loquitur, lib. VI de Trin., num. 15: Cum facilis sit adversum stultitiam responsio, emendatio tamen difficilis stultorum est: per quam (scil. stultitiam) primum 0159C et ratio intelligentiae non quaeritur, et deinceps ab intelligente intimata non capitur.

75. Alia ratione Occidenti praesertim succurrere cogitat. —Sic et imperatorem de fide alloquendi, eumque ab errore avocandi spe cecidit, cum oblata videretur occasio, ad quam ab anno et amplius summe semper intentus fuerat. Ipsi enim persuasum erat, promptissimum summis Ecclesiae malis futurum fuisse remedium, si ab haeresi Constantius retraheretur. Hoc cum frustra tentasset, ac prospiceret quantam stragem editura esset haeresis, quae ad Nicaenam fidem evertendam conciliorum Ariminensis ac Seleuciensis auctoritate sese accingeret; conatibus illius ea qua posset ratione occurrere cogitavit. Tum ad hoc consilium suum nihil magis opportunum ratus, quam 0159D ut simplicem synodorum illarum historiam texeret; librum illum suscepit, qui adversus Valentem et Ursacium historiam Ariminensis et Seleuciensis synodi continens ab Hieronymo est inscriptus. Hinc enim efficiendum putabat, ut unusquisque judicio deinceps proprio consistens opinionem non sequerentur alienam (Fragm. I, num. 7) ; et dum sincera horum conciliorum gesta quisque haberet, nullus iis facile crederet, qui illorum tanquam legitima auctoritate gloriarentur.

76. Historiam Ariminensis et Seleuciensis synodi Constantinopoli inchoat.—Et tempus et locum, quo hoc opus inchoavit, ipse notat his verbis: Proferre in conscientiam publicam tento opus grave et multiplex . . . 0160A locorum in quibus gesta res est, nosque agimus, desperatione peregrinum. Quae enim illa loca, in quibus Hilarius post Seleuciense concilium egit, nisi Orientales regiones, regiaque maxime civitas? Profecto pessima illa res, cui tunc mederi contendit, in ea urbe gesta est, in quam properantes, qui ab Arianis partibus missi sunt legati, omnia conflarunt mala, quae inde in Ecclesiam defluxerunt. Constantinopoli si quidem structum est consilium, quo catholicis Ariminensis concilii legatis Nicaeae in Thracia primum diu detentis, ac postea eversis, totum deinde concilium in Arianorum sententiam adductum est. Ibi legati Seleucienses imperatoris violentia devicti Ariminensi blasphemiae subscripserunt. Merito civitas illa desperata, quae veritatis praecones respuebat, 0160B ac sectatores Aetii, infensissimos Christi hostes, in se dominari patiebatur. Desperatae et pleraeque Orientis provinciae quibus Arianos episcopos, iis qui melioris spei erant ejectis, Constantinopolitanus conventus praeficiebat. His igitur proficere se posse desperans Hilarius peregrinum opus instituit, Occidentis scilicet regionibus, a quibus peregrinabatur maxime profuturum.

77. Hoc Opere Arianorum in Occidente dolis occurrere studet.—Grave quidem vulnus tum Occidentali etiam Ecclesiae Ariminensi concilio inflictum erat: at longe minus desperata erat salus illius. Nam cum ei sese palam et aperte ostendere non auderet haeresis, sed pacis et unitatis velo foeditatem suam tegere, ac veram sub speciosis verbis fidem mentiri cogeretur; 0160C hanc videbatur repressurus esse, qui nudam detracta larva proderet. Eam ob causam Ariminensis ac Seleuciensis concilii historia Arianae sectae in Occidente praesertim gesta comprehendere, et in oculis conspectuque omnium exponere curavit. Ut enim arbor ex fructibus, ita, Domino ipso auctore, latens haeresis ex gestis dignoscitur. Et quidem vel ex solis epistolis aliisque monumentis, ex quibus hoc opus compactum est, Ariana haeresis prudenti cuique facile apparet in verbis fraudulenta et mendax, in actis crudelis et inquieta, in fide levis et inconstans, Patribus ac sibi ipsi contraria: iisque notis a fide vera, quae simplex, pacifica, sibi constans, Patribusque consentanea est, apprime secernitur. Ut autem magis ac magis elucescat utriusque discrimen; Arelatensi 0160D synodo, qua rens postulatus est Athanasius, Sardicensem, qua idem absolutus fuerat; Arianis formulis, Nicaenam; eaque quae Arimini sunt decreta, priusquam diris Constantii minis flecterentur Patres, iis quae postmodum ab iisdem metu jam victis per fraudem extorta sunt, opponit. Praeterea cum ex auctorum sectatorumque moribus internoscatur haeresis; hunc librum non imprudenter inscripsit contra Ursacium et Valentem, omnium scilicet, quae Ariana in Occidente patravit, auctores actoresque primarios. Horum porro tam evidentia sunt mendacia, tamque 0161A manifesta pravitas atque instabilitas morum; ut doctrina, quae hujusmodi nitatur fautoribus ac patronis, aut falsa, aut falsitatis suspecta merito judicetur. Aliam indicat Hilarius ipse in Ariana haeresi falsitatis notam: quia nimirum a Constantii ministris ita ubique agitur, trepidatur, instatur, ut plane iniquitatem assertionis, obtinendi labor et cura prodiderit (Fragm. I, n. 4) . Libri ad Arianas res elucidandas tam utilis tamque necessarii jacturam satis lugere non valemus; ejusque desiderium augent quae tandem et Pithaena bibliotheca edita sunt Fragmenta. Ex quibus perspicuum est, eum ita ab Hilario Constantinopoli inchoatum esse, ut tamen deinceps, quoad vixerit, ei singula adjecerit monumenta, quae ad Arianam historiam pertinerent.

0161B 78. Illum intermisit, ut contra Constantium scriberet: qua ratione permotus.—Opus illud nondum erat absolutum, cum intermittendum judicavit, ut vehementius aliquod praesentiusque remedium Ecclesiae laboranti adhiberet. Cum enim alii Constantii terrerentur edictis ac minis, alii ementita ac falsa ipsius religione detinerentur; ea non potiebantur animi tranquillitate, qua expositam in eo libro rei veritatem perspicerent. Interim, ut Hieronymi verbis utamur, periclitabatur navicula apostolorum, urgebant venti, fluctibus latera tundebantur, nihil supererat spei (Hieron. dial. contra Lucifer. ), nisi Constantii impietas iis manifesta fieret, qui auctoritate ipsius in errorem abducebantur. Lupus erat adversus Christi gregem edictis saeviens: sed pacis et unitatis obtentu palliatus, 0161C ovis pellem prae se ferebat ac vultum; et sub ementita pietatis imagine non minorem cladem, quam aperta vi inferebat. Tum vigilantissimus Ecclesiae pastor officii sui esse duxit ovinum amovere pallium, ac Domini sui gregi lupum ostendere. Detinebatur tamen aliquantum, cum Constantio a Deo datam esse respiciebat regiam illam potestatem, cui potissima esset reverentia deferenda. Et hoc quidem respectu quantum retineretur, non solum persuadent libelli ad Constantium dati, aliique in quibus summa semper cum religione de eo loquitur, sed et ipsa proxime inchoata Ariminensis synodi historia (Fragm. I, n. 5) : in qua regi, quia omne regnum a Deo sit, potissimam reverentiam deferendam esse, conceptis verbis memorat. Tantum ibi monet, regis 0161D potestate aliam esse superiorem, et non aequanimiter judicium ejus episcopalibus arbitriis admitti, quia Caesaris Caesari, Deo autem reddenda quae Dei sunt.

79. Evangelicae huic regulae obsequendum ratus, Constantii fidem, mores ac gesta, quae Ecclesiae intererat nosse, patefacere tandem constituit. Rem tamen, quae scandalo esset obnoxia, sese aggredi non ignorans, consilii sui rationem statim ab exordio multis probat. Et licet se ad scribendum nullo humanae perturbationis vitio incitatum esse nonnullis nondum persuaserit; nobis tamen, post tot probatissima moderationis illius exempla, religio est ei non credere testanti: Neque injuriam queror, qui dissimulavi recentem. Et qui ne quid ex causa mea loqui 0162A existimarer, tantum adhibui ad silentium temporis, nunc mihi non alia ad dicendum causa quam Christi est: cui et hoc debui, quod usque nunc tacui; et cui ex reliquo me intelligo debere, ne taceam (num. 3) . Sicut igitur diuturnum silentium non timidi animi, ita vehemens sermo non tumidi fuit. Una eademque Christi charitas eum et prudenter tacere, et fortiter loqui docuit. In hoc quoque moderatus, quod ubique ita temperat sermonem, ut non alia quam quae a Constantio in Ecclesiam gesta sunt referens, a caeteris illius vitiis notandis sese prorsus abstineat. Sed et martyrium ipse toto animo spirans, aliisque vehementer verbo et exemplo inspirans, Caesareae majestati de suo jure nihil ereptum vult, dum ad contemnenda Constantii edicta, quibus parere nefas erat, 0162B animos accendit.

80. Demum ad id valet hic liber, ut cum non deessent, qui Constantii in colendo Christo ejusque Ecclesia tuenda religionem commendarent, catholici eum haereticum esse, haeresim tueri, haeresim praecipere, haeresim vindicare admoneantur; adeoque persuadeantur sibi ab illo cavendum velut a tyranno tanto periculosiore, quanto majus fidei studium ostentans verbis, eam ex animis avellere cogitaret. Hunc enim librum ad Catholicos, et non ut existimatur vulgo, ad Constantium ipsum destinatum esse planum est ex ipso exordio, in quo Hilarius Fratres, non Constantium alloquitur. Fratres illos, Gallicanos episcopos non immerito intellexeris; ad quos non gravabatur scribere, quoties contingebat aliquid novi, 0162C ex cujus ignoratione nonnihil eis extimescebat. Quamquam non negaverim eum etiam eo ipso opere aeternae imperatoris saluti consultum voluisse, ac tentasse, an forte quem Arianorum artibus ac praestigiis veluti fascinatum ac sopitum ad sanam fidem blando sermone excitare nequiverat, ad eam acriore revocaret.

81. An librum vivo Constantio publicarit.—Neque deest conjecturae locus, eum vel amicorum consilio, vel propria dictante prudentia ac moderatione ad tempus suppressisse hoc opus, de cujus utilitate non satis sibi constaret, et id quidem maxime, cum paulo post in Gallias redire permissus, id per se praestare longe efficacius valuerit, quod per hunc librum proposuerat. Ita cum rerum gestarum veritate componuntur 0162D Hieronymi verba, quibus eumdem librum contra Constantium vita functum inscribit, quamvis eum anno quinto post Mediolanense concilium anni 355, adeoque Constantio adhuc superstite, scriptum esse Hilarius ipse significet. Si qui autem quo loco scriptus sit non attendentes, vehementioris indolis partum eum esse suspicantur; mirantur alii in eo cum tanta naturae lenitate tantam fortitudinem, nec ambigunt quin quidquid vehemens apparet, ex flagranti martyrii studio proficiscatur. Hoc magis persuadent, quae redux ab exilio edidit innatae mansuetudinis exempla.

Cap. XI. 82. Hilarii ab exilio reditus ac labores ad Gallias ab haeresi purgandas.—Varios Hilarii conatus 0163A ad haeresim in ipsa regia civitate tanquam in suo fonte comprimendam cum diutius ferre non valerent veritatis inimici; imperatori persuasere, ut quasi discordiae seminarium et perturbator Orientis redire ad Gallias juberetur. Gloriosum sane hoc illius crimen, quod iniquos prava sua pace gaudere non sineret, et seminarium quoddam esset, unde excitarentur assidue, qui cum haereticis discordarent! Consilii hujus, quo in Gallias dimissus est, Valentem et Ursacium auctores exstitisse testis est Fortunatus. Quod autem Sulpicius eum absque exilii indulgentia in Gallias dimissum ait, variis eruditorum conjecturis locum praebuit: illum nimirum aut militis alicujus custodiae creditum, aut Pictavis prohibitum esse egredi, aut aliquam secum ubique tulisse exilii notam. 0163B At quam liberum ei fuerit quocumque libuerit excurrere, satis probant quae proxime a suo in Gallia reditu egit. Sulpicii verba Fortunatum jure dixeris interpretari voluisse, ubi ait «Hilarium in Gallias redire compulsum, exilium amplius se pati existimasse, quod illic terminum disceptationis non consecutus, Ecclesiae perturbationem relinqueret.» (Fortunat. lib. I, n. 8) Ideo etiam forte dictus est absque exilii indulgentia dimissus, quod imperator molestum interpellatorem a se removere cupiens, cum velut indignans in patriam redire jusserit, donec de causa ipsius maturius deliberaretur.

83. Tum vero Hilarium de praelio revertentem Galliarum Ecclesia complexa est; non quidem post Constantii obitum, quod sonare videntur Hieronymi 0163C in dialogo contra Luciferianos verba; sed ut in Chronico accuratius scribit, postremo ejusdem imperatoris anno. In illo enim libro communem ecclesiatum ex episcoporum exulantium reditu laetitiam describens, Hilarium ab iis, quibus Julianus Augusti dignitate auctus reditum ad ecclesias permisit, distinguere non admodum curavit. Quod ea fere ratione fecit, qua Sulpicius aliique sic narrant Paulini, Eusebii, Luciferi, Dionysii, Hilarii, Rodaniique exilia, ut quamvis tribus diversis conciliis, uno tamen et eodem ejectos eos crederes. Cum Hieronymi Chronico consentiunt Sulpicius atque Fortunatus; quippe qui Hilarium, postquam Constantinopoli libellum suum imperatori obtulisset, ab ipsomet Constantio, non a Juliano, ad ecclesiam suam dimissum fuisse 0163D tradunt. Singulis suffragatur Gregorius Turenensis episcopus (de Gloria Conf., c. 2.) . Cum enim eum quarto exilii sui anno Pictavos reversum memoret, cumque superius certis manifestisque momentis confectum sit, illum sub anni 356 initia relegatum esse; paulo ante annum 361, qui Constantii postremus fuit, illi ab exilio redeundi potestas facta sit necesse est.

84. Indultae ei potestatis hujus fama per Occidentem cito increbuit, et ad Martinum usque pervenit (Sulpic. Sev. in vita sancti Martini) . Ille ex Illyrico primum ab Arianis, ac deinde e monasterio, quod sibi statuerat Mediolani, ab Auxentio pulsus, in insulam Ligustici maris, quam ( Albenga) Gallinariam vocant, 0164A tum sese receperat. Hoc igitur audito festinus tentavit ut optatissimo magistro redeunti Romae occurreret. At pium pastorem jam Urbi eripuerat ardens revisendi gregis desiderium. Dignum etiam erat humili Christi Confessore, ut ocissime fugeret plausus et honores, quos ei ingenii, scientiae virtutumque splendor, ac tot pro Ecclesia impensi labores illic merito ei pepererant.

85. Cum autem circa insulam propinquaret, quae in nonnullis mss. Gallinaria, in aliis Dives appellatur (Fortunat. lib. I, n. 20) , a vicinis monitus eam ob multitudinem serpentum esse inhabitabilem, illuc praecedente crucis auxilio descendit, fixoque ligno serpentibus metam posuit. Haec insula alia videtur ab ea, quam ex Martini habitatione liquet inhabitabilem 0164B non fuisse.

86. Quanto cum plausu ac favore Pictavis exceptus sit, cogitare facilius est, quam verbis enarrare. Testis est Fortunatus (num. 11) , eam tum populis ipsius laetitiam exstitisse, quasi patria cum ipso eis reddita esset, qui se sine illo exules existimabant. Hilarius ipse non modo charissimae plebis suae, sed et dilecti discipuli sui Martini conspectu, eodem prope tempore est recreatus. Hic enim Romam profectus, illum ubi jam praeteriisse audivit, ita vestigiis persecutus est, ut non multo post ipsum Pictavos perveniret. A quo cum gratissime susceptus fuisset monasterium, Locogeiacum dictum, quod primum in Galliis novimus, haud longe ab oppido Pictavensi sibi collocavit. Summum hoc in Martino Hilarii desiderium 0164C quo magis consideramus, eo persuademur amplius cum hoc illi veterem intercessisse necessitudinem; eaque vera esse, quae de Martino apud Hilarium antequam exsularet diversante Sulpicius narrat: ut in eo uno sit lapsus, quod Juliani nomen alterius imperatoris loco ei subrepserit.

87. Infantem a mortuis excitat.—Hilarius ab exilio redux non solum sanctitate, sed et miraculis coruscavit. Nam post aliquot dies afflicta mater duplici infantis sui morte, qui cum absque baptismi regeneratione defunctus esset praesentem amiserat lucem, et poena futuri saeculi non carebat (Fortun. lib. I, n. 12) ; multis ab Hilario precibus ac lacrymis petiit, ut filium aut sibi aut baptismo redderet. Quibus commotus pius populi pater, spectante plebe ad consueta recurrit 0164D orationis arma: neque a terra, in quam prostratus jacebat, prius surrexit, quam infans a mortuis surrexisset. Notanda sunt hoc in loco Fortunati verba, quibus cum superius dicat, infantem absque baptismi gratia defunctum poena futuri saeculi non carere (num. 13) ; laudetque insuper Hilarium, quod hoc prodigio orcum spoliavit: suam de infantum hujusmodi poenis sententiam satis declarat.

88. Abrae ac matri ipsius mortem a Deo impetrat.—Scriptor idem non minus miratur virtutem, qua ille filiae suae Abrae mortem impetravit; quam qua reddidit infanti mortuo vitam. Illam coelo, non saeculo 0165A adamans, jam coelesti sponso desponderat, modo et ipsa eum sibi cooptaret. Ubi igitur illam ardenti ejus desiderio teneri cognovit, non conquiev it ab oratione, donec ipsa sine dolore, sine contagio de mundi ludibrio migraret ad Christum. Vix autem Abram propriis manibus venerandae tradiderat sepulturae, cum ipsius mater coeli cupida ab eodem postulavit, ut et ipsa si mereretur, erepta de mundi crimine ad coelestis regni gloriam cum filia transmitteretur. Quod assidua ipsius oratione haud multo post obtinuit. Sic cum Hilarii conversatio in coelis esset, illuc festinabat transmittere, quos non in terris nisi propter coelum diligebat. Utramque autem, ut ex Hildeberto Cenomanensi tradit. (Annal. Aquit. l. I, c. 14) . Bouchetus, in aede sanctis Joanni et Paulo sacra condidit.

0165B 89. Gallias ab haeresis piaculo liberat.—Sed si magna illa miracula, hoc non minus stupendum, quod eum haereticis fortiter renitentem Deus in sedem suam restituit, quando e suis ejiciebantur, qui illis etiam nonnihil cesserant. Neque id sine speciali Dei in Gallias providentia factum putem. Nam vulnere, quod in Ariminensi concilio exceperant Galli, nuper misis Orientalium litteris detecto, desiderabatur perita medici manus, quae illud alligaret quam primum, congruisque remediis sanaret. Opportune tunc venit Hilarius, qui dejectos relevaret, et pro insita sua moderatione turbatos serenaret animos. Nec deerant, qui ferro et abscissione opus esse sentirent: sed ipse oleo et indulgentia usus, brevi omnia in pristinum statum reformavit. Fortis itaque et invictus cum praetractis 0165C haereticis resistendum fuit, et cum poenitentibus indulgendum facilis et misericors, utrum animi magnitudine quam pia quadam commiseratione plus Ecclesiae contulerit, aegre definias? Fortitudine quidem haeresi in Gallias aditum ante exilium praecluserat: sed eam, dum exulat, subdole introductam, ab exilio redux tam celeriter expulit mansuetudine, ut in eum ipsum annum 360, quo ab exilio revertit, dicat, Hieronymus in Chronico: Gallia per Hilarium Ariminensis praefidiae dolos damnat. Quod qua ratione factum sit, sic Sulpicius explicat: Ubi (Hilarius) permensus est orbem poene terrarum malo per fidiae infectum, dubius animi et magna curarum mole aestuans, cum plerisque videretur non ineundam eum his communionem, qui Ariminensem synodum recepissent, optimum factu 0165D arbitratus revocare multos ad emendationem et poenitentiam, frequentibus intra Gallias conciliis, atque omnibus fere episcopis de errore profitentibus apud Ariminum gesta condemnavit, et in statum pristinum Ecclesiarum fidem reformavit. Ita enim legendum, non autem cum vulgata editione reformant et condemnant.

90. Saturnini depositio.—Propter haec Hieronymi et Sulpicii verba minus veri similem videri jam diximus conjecturam eorum, qui Hilarium absque exilii indulgentia dimissum ita intelligi commode existimant, ut ei Pictavis egredi prohibitum sit. Nam si eo ipso anno 360 Gallia per illum Ariminensis perfidiae dolos frequentibus conciliis damnavit; ut Hilarium 0166A iis conciliis interfuisse non negandum est, ita et concedendum eum superstite adhuc Constantio Pictavis egressum esse. At vero in exsequendis regis mandatis, quae tuta conscientia fas erat, suspecta nobis esse non debet illius religio. Nunquam igitur ei interdictum, ne Pictavis egrederetur. Hilarium autem non eam tantum anni 360 partem, qua Galliis redditus est, sed et annum 361 ac forte subsequentem ad sarciendas Ariminensis synodi ruinas insumpsisse opinanti aderit Sulpicius: qui cum hoc multis conciliis factum testetur, unum subinde memorat Biterrense, quo Saturninus praeter haeresis infamiam multis atque infundis criminibus convictus, Ecclesia ejectus est . . . Paternus etiam a Petrocoriis aeque vecors, nec detrectans perfidiam profiteri, sacerdotio pulsus: caeteris 0166B venia data. Enim vero an id sibi auctoritatis sumere ausi essent Galli, ut dum Constantius sectam Arianam totis imperii viribus tueretur, praecipuum illius fautorem de ecclesia sua ejicerent? Nam cum Saturninum sic Sulpicius Ecclesia ejectum scribat, ut Arianarum partium vires duce amisso infractae fuerint; tunc non tantum ab ecclesiastica communione, sed ab ipsa etiam Arelatensi sede ejectus fuisse intelligendus est. Eum quippe Parisiense concilium ab ecclesiastica communione jam bis remotum testatur: et tum nihilo magis fractae erant partium vires. Unde consequitur, ut non habitum fuerit hoc Biterrense concilium, nisi cum vivere Constantius jam desiisset. Hoc si quidem vivo, Saturnium ab ecclesia sua expellere nulla synodorum valuisset auctoritas.

0166C 91. Inter nefanda crimina, quibus convictus est improbus ille haereticus, non minimum illud fuit, quo Hilarii exilium procurarat. Tum insonti Christi confessori locus praestitus est, olim ei a Constantio negatus, sycophantam illum usque ad confessionem falsorum, quae adversus se gesserat, adducendi. Ita justo Dei consilio factum est, ut Saturninus meritas depositionis poenas in ea ipsa civitate daret, in qua iniquam adversus Hilarium exilii sententiam per fraudem ac menducia molitus fuerat. Exinde nomen illius e sacris diptycis expunctum (Analect. tom. III, pag. 431) . Saltem in veteri episcoporum Arelatensium elencho, quem ex hujus ecclesiae diptycis excerptum credunt, non comparet; sicut nec Marciani, qui saeculo superiore Novatiano adhaeserat. Saturnini 0166D successor vulgo existimatur sanctus Concordius, qui concilio Valentino, anno 394, interfuit (Gall. Christ tom. I pag. 33) .

92. Hilarius Gallias adversus Arianos semper protexerit. —Tandem Arianae sectae tenebris Hilarii prudentia ac labore dissipatis, et ejecto duce per quem spiritus mendacii Gallorum plurimos in errorem induxerat, illud apud omnes constitit unius Hilarii beneficio Gallias nostra piaculo haeresis liberatas. Neque tantum vivus, sed a vivis etiam sublatus patriam gentem ab eadem haeresi protexit. Illius opem etiam duobus post saeculis manifesto signo expertus est primus Francorum Christianus rex Chlodoveus. Quippe cum adversus Alaricum Arianum Gotthorum 0167A regem progrederetur, Pictavis pharum igneam ex basilica S. Hilarii egressam super se advenire conspexit: scilicet, inquit Gregorius Turon., ut lumine beati confessoris Hilarii adjutus, liberius haereticas acies, contra quas saepe idem sacerdos pro fide conflixerat, debellaret (Greg. Tur. lib. II hist. Franc., c. 37) . Et vero statim voce admonitus, ut facta in illo venerabili loco oratione praelium committere festinaret, tanta prosperitate, altero pro se pugnaturo, processit ad bellum, ut intra horam diei tertiam ultra humana vota sortiretur a Domino victoriam (Fortunat. lib. II Vitae S. Hilar.) . Insignem hanc victoriam ubi celebravit Fortunatus, declarat hoc se Hilario ipso inspirante sentire, scilicet non minorem illi in requie jam posito esse catholicae religionis sollicitudinem, 0167B quam olim ei fuit cum in corpore degeret. Faxit coelum, ut ejusdem meritis ac precibus rediviva pestis Ariana a finibus nostris procul arceatur, et in Francorum cordibus semper vigeat illibata sanctissimae Trinitatis fides ac veneratio.

93. Quando et cur contra Dioscorum scripserit.—Ad id tempus, quo ad fugandos e Galliis Arianos sanctus Hilarius tam strenue incumbebat, referendus est illius ad Sallustium Galliarum praefectum contra Dioscorum medicum liber, cujus solus titulus ex Hieronymi lucubrationibus ad nos transmissus est. Cum enim in eo titulo Sallustius tantum praefectus, non consul nuncupetur (Ammian. lib. XXI, c. 8; Idem lib. XXIII) ; cumque alias constet, eum, anno 361, a Juliano Galliis praefectum, biennio post adscriptum in 0167C trabe collegium, hoc est, in consulatu collegam cooptatum esse: hunc librum nec ante annum 361, nec post 363, scriptum esse manifestum est. Huc quoque facit, quod idem ille Sallustius, anno 363, ad expeditionem contra Persas cum Juliano profectus, ac subinde a Valentiniano et Valente praefectus Orientis praetorio, Gallias non repetierit (idem. lib. XXVI, c. 5) . De hoc praefecto testatur Suidas, eximia eum humanitate fuisse praeditum. Eumdem nominatim a Christianis vexandis abhorruisse Rufinus Theodoretusque commonstrant (Rufin. lib. I, c. 36; Theod. lib. III Hist. eccl., c. 7) . Unde conjicere est, eum hoc libro conventum, ut Dioscori medici, qui forte Juliani auctoritate ac nomine in Christianos immodice saeviebat, violentiam coerceret.

Cap. XII. 0167D 94. De Hilarii in Italia laboribus, et Luciferi schismate.—Intra Galliarum fines continere se non valuit Hilarii pro catholica religione studium. His igitur pace reddita, transcendit Alpes, ut Italiae ac vicinis regionibus, quae haeresis Arianae furore atque contagione longe magis depravatae fuerant, consuleret. Illum Eusebius ab Alexandrino concilio Vercellas rediens, ac singulas quasque Orientisque atque Italiae ecclesias abjurata infidelitate ad sanitatem rectae fidei revocans, in Italia positum haec eadem erga instaurandas ecclesias fidemque Patrum reparandam reperit molientem (Rufin. lib. I Hist. eccl., c. 30) , eique se in idem opus libenter adjunxit. Specialem hanc duorum illorum confessorum societatem non incommode 0168A credideris circa anni 363 principia initam: maxime cum Georgii pseudopatriarchae Alexandrini mors, quae post medium annum 362 contigit, praecesserit Alexandrinum concilium, ex quo Eusebius tunc temporis revertebatur. Quamvis autem testetur Rufinus (ibid., c. 31) , duos istos viros, velut magnifica lumina, Illyricum Italiamque suo splendore sic radiasse, ut omnes etiam de abditis angulis et abstrusis haereticorum tenebrae fugarentur; hanc tamen Hilario laudem praecipuam tribuit, quod cum esset natura lenis et placidus, simulque eruditus, et ad persuadendum commodissimus, rem diligentius et aptius procurabat. Elogium sane minime suspectum quo Gallus episcopo Italo ab Italo presbytero praefertur. Sed si hoc ab eo expressit manifesta veritas, ac recens rerum 0168B gestarum memoria: quid est, quod in primis naturae ipsius lenitati hanc gloriam adscribit? Profecto nisi in Hilario singulari ratione emicuisset haec virtus, Rufino satis fuisset majoris hujus ad conciliandos animos facilitatis causam summae illius eloquentiae attribuere. An vero Hilarius atque Eusebius in Italia quidquam inconsulto Liberio egerint, non ausim affirmare. Quanquam ex Fragmento XII, evidens est Liberium eodem reparandae fidei studio exarsisse. Unde sicut Hilarii atque Eusebii opera, ita et Liberii nutu congregata esse ultro concesserim, quae in eodem Fragmento memorantur Italiae atque Illyrici concilia, in quibus utriusque gentis episcopi fraudem se Arimini passos esse agnoscentes, infidelitatis consortium abjecerunt.

0168C 95. A Lucifero non probatur.—Sanis sanctorum illorum virorum consiliis Lucifer Calaritanus repugnabat. Hic ab Eusebio, quod quae Antiochiae proxime gesserat non approbasset, nonnihil abalienatus erat. Ipsi etiam, uti superius observatum est, jam pridem displicuerat summa Hilarii erga Orientales in libro de Synodis moderatio. Ac licet eum ex prudentibus illius responsis lenitum crediderim; facile tamen recruduit offensio, ubi illum cum Eusebio potius quam secum facere intellexit. Sic affectus Lucifer, et natura austeriori in clementiam haud multum propensius, non damnare non poterat Hilarii in recipiendis iis qui Arimini lapsi fuerant facilitatem. Hinc apud totam Luciferi sectam male audiit, velut qui laudem sibi in Ecclesia partam interruperit favens 0168D praevaricatoribus, ut non dicamus et haereticis, in quos eloquentiae suae viribus peroraverat (Marcellin. et Faustin. in libello precum ). Contra apud eos, quos non excaecavit schismatis caligo, gloriam quam pristinis scriptis gestisque meruerat, non tantum non obscuravit: aut interrupit, sed et propemodum cumulavit: dum praelata veritatis luce, et indulgentiae facilitate oblata, Ecclesiae reddidit, quos ei haereticorum fraus ac terror abstulerat.

96. Quam iniqua Luciferi sententia.—Durum sane et a christiana clementia ac simplicitate alienum videbatur, iis aut non credere, aut indulgentiam negare, qui sine conscientia haeretici ferebantur, contestabanturque corpus Domini et quidquid in Ecclesia sanctum 0169A est, se nihil mali in sua fide suspicatos (Hieron. dial. contra Lucif.) . Planum enim erat, eos uno pacis intuitu recepisse Arimini propositam fidem; neque huic illos consensisse, nisi postquam multis ex catholica conscientia adjectis, vocabuli consubstantialis in ea suppressi vim se satis supplevisse existimassent. Unde statim ut fraus in recepta formula latens Hilarii praesertim opera detecta est; ingemuit totus Orbis, et Arianum se esse miratus est, hoc est, se Arianum publicari et audire obstupuit, cum Arium Ariique doctrinam non tantum exsecraretur ex animo, sed etiam se subscriptione sua satis superque damnasse arbitraretur.

97. Disciplinae rigor quando lapsis remittendus.—Inficiandum tamen non est, eos a peccato vix excusari 0169B posse, qui Arimini ex infirmitate nicaenum deseruere symbolum, ut novam ab iis formulam reciperent, quorum fides ipsis suspecta merito esset. Verum ut non erat id eorum crimen, quod publica ac luctuosa poenitentia expiari mereretur; ita nec in eos locum habebant canones, Innocentio, epist. 6, teste, apud Nicaeam constituti, qui poenitentes etiam ab infimis officiis clericorum excludunt. Sed etsi poenitentiae etiam publicae fuissent obnoxii, horum tamen canonum rigor poterat eis prudenter relaxari. Nam cum fateatur Augustinus (Ep. 185, n. 44) , quod clerici vel etiam episcopi post poenitentiam permanere non deberent; huic tamen Ecclesiae legi supplendum esse monet, nisi hoc pacis ipsius compensatione salvaretur. Ut enim, inquit paulo inferius, constitueretur in Ecclesia, 0169C ne quisquam post alicujus criminis poenitentiam clericatum accipiat, vel ad clericatum redeat, vel in clericatu maneat, non desperatione indulgentiae, sed rigore factum est disciplinae. Quod autem aliquando Ecclesia disciplinae rigorem utiliter remittat, sic illustrat institutionis exemplo (num 44) : Cum enim praecisus ramus inseritur, sit aliud vulnus in arbore, quo possit recipi ut vivat, qui sine vita radicis peribat. Ita ergo et isti cum ad radicem catholicam veniunt, nec eis quamvis post erroris sui poenitentiam honor clericatus et episcopatus aufertur; fit quidem aliquid tanquam in cortice arboris matris contra integritatem severitatis, etc. demum concludens, Sic multitudinibus per schismata et haereses pereuntibus subvenire consuevit (Ecclesia). Luciferi lapsum subinde notat, Hoc displicuit Lucifero . . . 0169D et cui displicuit, in tenebras cecidit schismatis amisso lumine charitatis.

98. Luciferi ut amicitiam semper coluit Hilarius, ita lapsum doluit.—Casum tanti viri, quem ob singularem constantiam tota merito suspiciebat Ecclesia, Hilarius haud dubie graviter indoluit. Quanta enim illum reverentia coluerit, vel hinc manifestum est, quod similitudinis vocabulo, a quo nonnihil abhorrebat, usus sit, ubi illud ei intellexit usitatum (Apologet. Respons. 3 et 6) . Nimirum non ignorabat eorum, qui causam eamdem medios inter hostes tuerentur, valde necessariam esse animorum sententiarumque concordiam; hancque facile dissolvi, nisi qui sui magis compotes sunt, morem gerant sociis mentis 0170A suae minus potentibus. Eo animo etiam postea ab eodem Lucifero ob suum de Synodis librum reprehensus, injurias injuriis non repulit, sed sermonis lenitate ac rationum evidentia vicit. Unde nihil ab Hilario non tentatum opinamur, ut a schismate avocaretur Lucifer, cujus amicitia semper ipsi tam chara fuerat. Et vero credibilene est, eum qui nulli pepercit labori, quo lapsos erigeret, quidquam non movisse, ut qui hactenus tam fortiter steterat, non caderet? Sed quod Rufinus Luciferi ipsius casus data occasione ait (lib. I, c. 30) , Temere coepta corrigi (tantum) spato solent, si de aliquo, certe de Lucifero, vere dictum est, utpote viro ejus indolis, quae facile flecti non posset.

99. Hilarii auctoritas idonea fuit, quae Luciferi 0170B schisma compesceret:—Non inanis tamen labor Hilarii fuit: cujus industriae simul et auctoritati tribuendum videtur, quod Luciferi schismati pauci adeo adhaeserint, ut cum Hilario diacono, Hieronymo teste, tota secta interierit. Neque vero Lucifero facile erat aliis persuadere, eum ex animi remissione, et non ex mera charitate dare lapsis veniam, quem alias omnibus in periculis intrepidum et invictum pro gloria Domini stetisse certo sciebant. Imo ubi causa postulabat, quam non mollis ac remissus fuerit eo ipso tempore Italia tota conspexit.

Cap. XIII. 100. Hilarii cum Auxentio congressus. —Partem anni 362 totumque 363 Hilarius in Italia egerat, cum Valentinianus rerum potitus Mediolanum, Februarii 26 die an. 364, pervenit. Et cum de 0170C rebus a se pro Ecclesia feliciter gestis merito potuisset gloriari; nihil dum se fecisse existimabat, quamdiu superesset qui Christi divinitati adversaretur. Procul ab inani gloria, sic contestatur se veram pacem et amissam quaerere, et turbatam componere, et repertam tenere curavisse; ut continuo subjiciat (Contra Auxent. n. 1) : Sed hujus ipsius nos fieri vel participes, vel auctores, nec temporis nostri peccata meruerunt, quasi voti sui compos nequaquam fuisset. Apud alios constat unius Hilarii beneficio Gallias haeresis piaculo liberatas, ejusdem praesertim industria, suavitate, eloquentia Italiae atque Illyrico prope toti pacem redditam, eoque in Occidente redactam Arii prius tam amplam haereditatem, ut ad unos Valentem, Ursacium, Germinium, Gaïum atque Auxentium 0170D tota deflexisset. Hilarius unus non gratulatur, quod ad tam paucos redacta sit misera illa haereditas; sed quod non prorsus sit extincta, nihil dum se profecisse arbitratur. Vires igitur exserit: seu illi ut ejus eludant conatus, etiam se tam impii magistri haeredes negant. Non enim idem ille Satanae spiritus, a quo pridem Arius excitatus animatusque est, sese in iis palam audet ostendere: sed in angelum lucis transfigurari cogitur, quo facilius lateat.

101. Auxentium Mediolano expellere nititur.—Hujus arte prae omnibus lusit Auxentius, nec tamen Hilarium fallere valuit. Nam quanto magis enitebatur 0171A ut virus suum tegeret, tanto ille amplius intendebat ut detegeret, et ut ab ipso velut a venenato serpente Mediolanensem civitatem, quae ob singulare in catholicam fidem studium chara ipsi semper fuerat, liberaret. Continuo Auxentius sibi male conscius Valentinianum praevertit, ac verbis sese catholicum mentitus, plebem suam ab Hilario perturbari conquestus est. Eo audito rex pacis amans, suoque adventu pacem firmare cupiens, haud difficulter inductus est, ut Mediolanensium Ecclesiam a nemine perturbari edicto gravi praeciperet, Hilarius Ecclesiam haeretico a catholico principe sub unitatis specie ac voluntate credi non sustinens, Valentiniano etiam importuna interpellatione suggessit, Auxentium blasphemum esse, et omnino hostem Christi habendum, eumque aliter credere, 0171B quam rex ipse aut alii omnes haberent. His rex permotus, Auxentium cum Hilario a Quaestore et magistro audiri praecepit una considentibus episcopis fere decem, quos inter emicabat Hilarii adjutor ac socius Eusebius Vercellensis. Ille primum de persona calumniari, ac nolle Hilarium ut episcopum audiri, quem quondam Saturninus damnasset. In promptu ei erat responsio, se nunquam ab episcopatu dejectum esse; ac frustra objici exilium, quo Saturnini opera fuerat expulsus, cum id ille inique adeo effecisset, ut mendaciorum, quibus ad hoc facinus pervenerat, palam eum convincere sibi licere a Constantio poposcerit, ac novissime in Biterrensi concilio convicerit. Quid vero sit responsum, ad alia properans Hilarius silentio praetereundum duxit. Monet 0171C tantum tunc ab iis qui audiebant decretum esse, ut de fide potius, sicut regi placuerat, agitaretur. Auxentius hic in arte positus, Christum Deum negare dum timet, eum unius cum Deo patre divinitatis et substantiae profitetur. Professionem hanc scripto mandari placet; et continuo. Hilarius libellum regi per quaestorem offert, quo quid convenisset contineretur. Exinde Auxentius omnium judicio cogitur quod jam confessus erat palam profiteri, et scripto consignare. Ille diu consilia sua versans, sic verba componit, ut regis fidem eludat. Unde demum ab iis, quos versipellis ejus malitia fugiebat, spargitur per Hilarium exposita dissidere sententia.

102. Ab Hilario retegitur.—Victus videbatur Auxentius: si quidem ex illo conflictu nequiverat 0171D evadere, nisi se cum eo consentire finxisset, quem antea haereticum vocitare consueverat. Hinc adversarii sibi subacti gloria in Hilarium redundabat. At ille domino suo quam sibi malens vincere, de victoria gratulari nesciit, quae ipsi nihil conferret. Veritus itaque ne hostis Christi, quem non mutatum sciebat, piae plebi cui praepositus erat insidias strueret, reclamavit fingi omnia, fidem denegari, Deum atque homines illudi. Posthabita tamen ipsius admonitione, Valentinianus jussit eum Mediolano cedere, et ad Auxentii communionem accessit.

103. Gesta cum Auxentio in publicam lucem edit, datque moderationis specimen.—Paruit Hilarius regis praecepto; sed neque Ecclesiae Mediolanensi aliisve 0172A defuit. Namque editis totius congressus gestis, et patefacta Auxentii fraude, ut ab eo sibi caverent sincerae fidei amatores effecit. In hoc autem scripto quid magis mirere? summumne illius in detegendis vaferrimi haeretici dolis ingenii acumen, et in his arguendis fidei constantiam? an in excusando rege prudentiam atque moderationem? Legerat Valentinianus sibi datam ab Auxentio epistolam, qua dum haereticus ille Hilarium atque Eusebium veluti blasphemos traducit (num. 13 et 15) , dum concilia impiorum, quibus inclyti illi Christi confessores injuste damnati fuerant, probat, dum labores eorum ad restaurandas Italiae Ecclesias audiri vult velut schismaticorum opera, dum demum laudat Ariminensis Concilii gesta, ejusque fidei sese adhaerere gloriatur, 0172B cui non aperte prodit arianum animum? Nusquam tamen Hilarius regem iniqui judicii reum postulat, quod se repulso Auxentium receperit mentientem. Recens injuria nihil ab ejus calamo exprimit, in quo debitam regi reverentiam desideres. Semper quippe sui compos nulli se perturbationi permisit, qua regiae fidei sinceritatem perspectam habere non sineretur. Homo humanus atque amans pacis facilem principi veniam tribuit, qui prae nimia humanitate et uno pacis studio peccarat. Et qui alias Orientales episcopos, cum haereticis quantumvis probabiliter mentientibus credidissent, ideo laudaverat, quod religiosum est Deo sua reservare; sententiam hanc non mutavit, cum haeretico fidem non tam cito haberi ipsius interesset. Quocirca Valentinianum excusandi 0172C studiosior, quam accusandi, sic illum ad Auxentii communionem advenisse significat, ut id ab eo praestitum adjungat pro fidei sinceritate, quam haereticum illum profiteri arbitrabatur. Et ubi declarat Imperatorem circumventum, totam culpam in Auxentium confert, quod nimirum lusit ille verbis, quibus possit fallere et electos; quasi timeret ne aliqua in eum saltem negligentiae suspicio incideret.

104. Amore veritatis Auxentii nequitiam durius corripit. —Non solum Regi parcit, sed et Comitibus caeterisque quorum fide Auxentius abusus erat. In unum illum sycophantam stylum acuit. Unus enim idemque veritatis ac sinceritatis amor, qui sine vehementi mendacii odio purissimus esse non potest, illius et in eos qui prae simplicitate decepti fuerant 0172D commiserationem, et in eum qui fraudulenter deceperat, indignationem movit. Et vero ubi charitas ardet, concipit flammas: quae cum ignorantes illustrent ac benigno calore foveant frigidos, duros ac pertinaces justo dolore puniunt atque consumunt. Diversos illos ordinatae charitatis effectus ut olim ostenderat Hilarius (in Const. n. 2) , dum resecandos esse decrevit qui errandi aliis auctores essent, indulta caeteris eorum consortibus resipiscendi facultate; ita et nunc ostendit, dum deceptis parcens, unum persequitur mendacii ac fallaciae auctorem. Ab hujus nequitia ut vehementer abhorrebat, ita etiam nihil omisit, quo alios pariter ab ejus societate deterreret. Nec alia apparet causa, cur acriter adeo in eos invehatur, 0173A quos male parietum amor cepit, quippe sub his pacis nomen ingerentes, male Ecclesiam Dei in parietibus et tectis venerantur; nisi ut hinc omnem cum Auxentio jungendae communionis occasionem praecidat. Non ignorabat si quidem Valentinianum eo propensiorem fuisse, ut Auxentii fidem ab Ariana alienam judicaret, quod haeretico huic ecclesias per vim eripere nolens, in eis tamen, quas ille obtinebat, cupiisset innoxie religionis suae cultum exercere. Ipse igitur castioris religionis studio accensus, regis scrupulum, aliorumque, qui forte in eamdem simulationem abierant, levare conatur igneis illis verbis: Montes mihi et silvae et lacus et carceres et voragines sunt tutiores: in his enim prophetae aut manentes aut demersi prophetaverunt (contra Auxent, n. 12) ; cum, inquit, non ambiguum 0173B sit, intra sacrarum aedium tecta antichristum esse sessurum. Tum aut Auxentii non amplius lateat hypocrisis, pastoris instar solliciti, qui lupum adesse vociferatur, dum eum gregi insidiantem perspicit, clamat et ipse Auxentium esse Christi hostem, Satanae angelum, fidei vastatorem, seseque nullis unquam incommodis adducendum fore, ut neque illius neque aliquorum unquam pacem sibi optet, nisi eorum qui secundum patrum nostrorum apud Nicaeam tractatum, anathematizatis Arianis, Christum Deum verum praedicabunt. Haec si qui existamavit paulo vehementiora; quae adversus hujusmodi hypocritas Pharisaeos mitissimus Dominus emiserit, in memoriam revocet. Rursum si quis ambigat, an Spiritu bono incitatus Auxentium cognominare diabolum 0173C potuerit; recolat quod Paulus Elimae Spiritu sancto repletus dixit: O plene omni dolo et fallacia, fili diaboli (Act. XII, 10) . Et Dominus quidem mendacium hominum esse proprium ostendit, ut ex patre diabolo sint (Joan. VIII, 44) , quia ille ab initio in veritate non stetit, et mendacium ex propriis loquitur. Filios autem patris nomine nuncupare quid vetat? Sane sicut Judas, Christo ipso dicente, vere fuit diabolus, quia per eum animabatur, inquit noster Hilarius (in Psal. CXLII, n. 2) ; ita et vere diabolus Auxentius, qui illo auctore et impulsore agebatur. Quippe utrique diabolus in cor injecerat, ut Dominum proderet.

105. Ea etiam in re sibi temperat.—Quanquam justae ac sanctae adversus Auxentium indignationi 0173D non ita habenas laxat Hilarius, quin quae silenda sint, prudens reticeat. Multa, inquit, alia proferre Ecclesiae me pudor inhibet, et committere epistolae Arianorum blasphemiarum dedecora pertimesco. Auxentianae confessionis virus ostendisse satis habet: at totum tam pestiferi mysterii arcanum ipse potius quam per litteras optat exponere; ut nec eos fugiat quorum interest omnes haereticorum tricas et impietates non ignorare, nec ad eos perveniat quibus expedit fidei simplicitate contineri. Sponsa Christi Ecclesia casta et verecunda est, et sponsi sui contumeliis non potest non offendi. Prudentis igitur fuit, pudicis illius auribus parcere; ac nihil ei detegere nisi quod saluti ipsius conduceret.

0174A 106. Hujus laboris fructus.—Cum hoc scripto Hilarius occurrere conatus esset discrimini, quod Ecclesiae ex Auxentii fraude metuebat; Gallias repetiit, ut de haeresi Ariana triumphis, ita gaudiis cumulatus, si hujus versipellis haeretici fallaciam Valentiniano persuadere potuisset. Sed ubi hic perfectum et absolutum gaudium? In terra damnata versamur quae quamvis in sudore vultus exculta, fructus ita edit, ut et spinas ac tribulos germinet. Hilarii tamen anxietas hinc aliquantum levabatur, quod Auxentius haeresis suae virus ita tegere cogeretur, ut sub antichristi sacerdote Christi populus non occideret (num. 5) : ac si quando illud coepisset pandere, adesset laborum ipsius socius et adjutor Eusebius, qui orthodoxi Imperatoris auctoritate 0174B subnixus jam ipsum comprimeret.

107. Fabulae nonnullae exinde ortae.—Fabulis nonnullis locum praebuit is Hilarii in hoc toto negotio exitus. Quo enim alio nomine appellandum; aut ad quae Hilarii gesta referendum putes, quod narrat Rufinus (de adult. lib. Orig. apud Hieron. t. IX, p. 131) , librum instructionis plenissimae, ab Hilario Pictavensi ad emendationem eorum qui Ariminensi perfidiae subscripserant conscriptum, ita ab inimicis illius corruptum esse, ut cum illis postea in concilio episcoporum, secundum ea quae in libello ipsius se corrupisse noverant, haereticum eum coepissent vocare, ac prolatus libellus talis inventus esset, quem ipse non agnosceret, fecerint eum excommunicatum de concilii conventione discedere. Merito quidem ad haec reclamat Hieronymus 0174C (Hieron. l. II, Apolog. advers. Rufin.) : Synodus a qua excommunicatus est, in qua urbe fuit? Dic episcoporum vocabula, profer sententias subscriptionum, vel diversitatem, vel consonantiam. Doce qui eo anno consules fuerint, quis Imperator hanc synodum jusserit congregari: Galliaene tantum episcopi fuerint, an et Italiae et Hispaniae: certe ob quam causam synodus congregata sit. Nihil horum nominas. Sed si librum a Rufino memoratum eum intelligamus, in quo Hilarius historiam Ariminensis ac Seleuciensis synodi complexus fuerat; item si hunc librum jam tunc temporis corruptum ac truncatum exstitisse concedatur: haud difficulter deprehendas, unde Rufinus totam hanc narrationem contexuerit. Nimirum cum auditu tantum accepisset Hilarium ab Auxentio haereticum esse vocitatum, ac 0174D paulo post congressu habito ex urbe Mediolano jussum esse egredi; facile animo finxit, libri illius, quem corruptum audierat depravationem non in una plurimarum partium truncatione, sed in erroribus haereticorum opera immissis sitam esse, ac libri auctorem propter errores illos non solum et civitate, sed et e conventu expulsum esse.

108. Non minus absurdum est, quod pluribus in mss. inter Hilarii miracula recensetur, illum videlicet aliquando concilio, cui praeerat Leo Papa, intervenisse; sed sede sibi negata decubuisse humi, quae continuo ita excreverit, ut Leonis solium brevi coaequarit. Cui porro non pateat, cum ex gestis Hilarii nostri in congressu cum Auxentio, tum maxime ex 0175A celebri controversia, quae longe postea Leonem inter et Hilarium Arelatensem in causa Celidonii intercessit, conflatam esse monstrosam illam narrationem? Sed his relictis Hilarium in Gallias denuo revertentem prosequamur.

Cap. XIV. 109. Hilarii acta reliqua et mors.—Cum Hilarium populo suo per plures annos identidem subtraxissent diversa Ecclesiae negotia; aequum erat ut ei tandem redderetur: quo suavi ipsius recrearetur conspectu, institueretur doctrina, et exemplis ad veram pietatem informaretur. Ipse etiam pacatos ac tranquillos demum meruerat dies, qui tam diu turbulentos habuerat. Et dignum erat, ut extremis vitae suae annis frueretur pace, qua ipsius praesertim curis Ecclesia gaudebat. Itaque circa finem anni 364, Italia 0175B discedens, Pictavos se recepit. Et quamvis hic nos acta deficiant; non est tamen ambigendum, quin assiduae orationi vacando, et populum sibi creditum christianis instituendo disciplinis, perfecti pastoris munia obierit. Imo eum tunc temporis psalmos exposuisse, hinc necessario quodam modo conficitur, quod in eorum enarratione libros de Trinitate jam a se antea editos notet. Nam post editos illos libros nullum fere ei, nisi postremis his annis, otium fuit quo tantum opus perficeret. Eo autem consilio illum ex omni Scriptura psalmorum potissimum reconditiores sensus explicandos suscepisse probabile est, quo videlicet suavius atque utilius canerentur. Tum enim in ecclesia cui praeerat usitatos fuisse psalmorum cantus, persuadet cum hoc Tract. psal. CXVIII 0175C lit. 5, num. 14, quo Christianos a vanis spectaculis ad objecta gratiora sic revocat: Nisi forte obscaenis illis spectaculorum turpium fabulis non amoenius divina illa humanae spei eloquia cantantur: tum maxime illud Tract. psal. LXIV, num. 12: Progressus Ecclesiae in matutinorum et vespertinorum hymnorum delectationes maximum misericordiae Dei signum est. Dies in orationibus Dei inchoatur, dies in hymnis Dei clauditur.

110. Forte nonnullis incredibile videbitur, Hilarium post secundum in Gallias reditum, hoc est, post multas cum Arianis disputationes frequentesque pugnas, tractatus quos habemus in psalmos scripsisse; cum in eis sic juratis illis fidei hostibus parcat, ac si ne novisset quidem. Qui illum Origenis tantum verba interpretatum esse opinantur, hinc se facile expediunt, 0175D cum haereses auctoris sui aevo nondum exortas ab interprete sileri minime mirum sit. Sed huic opinioni cum multa adversentur, quae singulari Admonitione commodius exponemus; tum illud maxime repugnat, quod in iisdem Tractatibus dogma Ariano errori contrarium passim ea ratione adstruatur, quae Origenis stylum minime sapiat. Credibilius itaque est, eum Arianas impietates silentio praeterire, tum quod ab omni rixa et contentione alienum gereret aninum, tum quod earum recordationem plebi suae non conducere censeret.

111. Hymnorum et mysteriorum libros edit.—Ad idem tempus referre licet memoratos ab Hieronymo hymnorum mysteriorumque libros; ut cum apud 0176A Orientales solemnem hymnorum cantum aliosque in celebratione mysteriorum pios usus receptos approbasset, hinc postmodum reversus, ad Occidentalis Ecclesiae ritus ex eorum imitatione augendos aut illustrandos animum adjecerit. Ex Hilarii hymnis nonnullos in Ecclesia decantari solitos fuisse tradit Concilium Toletanum IV, anni 633. At vero eum tunc temporis elaborasse, ut inchoatam Concilii Ariminensis ac Seleuciensis synodi historiam auctiorem perfectioremque redderet; et in colligendis actis, quae ad has synodos pertinerent, operam dedisse manifestum est ex postremis Fragmentis. An etiam senex in Cantica Canticorum scripserit, quorum expositione multi postea Operibus suis coronidem posuere, immo an aliquando scripserit, quis affirmet? cum lucubrationis 0176B hujus unus meminerit Hieronymus ex incerto tantum rumore, cui fidem ipse detrahere nonnihil videtur.

112. In libris pingendis operam posuit.—Pene e memoria exciderat aliud Hilarii non tacendum opus. Eum enim laborem manuum non neglexisse, sed quod ab ecclesiasticis curis supererat temporis, in pingendis sacris libris consumsisse indicio est S. Perpetui Turonensis episcopi testamentum anno Christi 474 confectum, quo Augustodunensi episcopo Euphronio relinquit Evangeliorum librum, quem scripsit Hilarius Pictavensis quondam sacerdos (Spicil. t. V, pag. 106) . Hoc sane opus Hieronymo eo magis probatum, quod per illud et manus operetur cibum, et animus lectione saturetur (Hieron. epist. 4, ad Rustic.) , 0176C Hilario dignissimum fuit: ut scilicet Evangelium, quod corde gestabat, non solum ore coram audientibus proferret, sed et pio manuum artificio procul transmitteret. Vetus etiamnum in ecclesia S. Gatiani Turonensis asservatur Evangeliorum codex latinus, quem a S. Hilario scriptum putant, atque huic ecclesiae a S. Perpetuo relictum, cum Euphronio ipse superstes fuisset, ex hujus testamenti verbis interpretari licet illud Christiani Druthmari natione Aquitani et Monachi Corbeiensis, qui circa saeculum IX floruit: Vidi librum Evangelii graece scriptum, qui dicebatur sancti Hilarii fuisse, in quo primi erant Matthaeus et Joannes, et prius (legendum posterius) alii, Marcus scil. et Lucas: ut nimirum sancti Hilarii dictus sit hic liber, quia manu ipsius exaratus. In aliis quoque 0176D libris ac praesertim synodorum actis describendis idem studium eum impendisse probabile est, ex eoque labore in promptu ei fuisse unde concilii Ariminensis historiam texeret, ubi id res ecclesiae postulavit. Quae autem hactenus, accuratiore quo potuimus modo, e veteribus monumentis eruere et indagare curavimus Hilarii gesta, Fortunatus hac brevi summa complectitur: Dum superstes fuit in saeculo, aut scripsit ecclesiasticae fidei documenta, aut pugnando calcavit haeretica crimina, aut petenti tribuit miraculorum suffragia . Sanctam adeo vitam non potuit nisi mors pretiosa consummare. Nonnulla quae ad hanc spectant, ad calcem libri II Vitae a Fortunato scriptae e mss. Germanensis et complurium aliorum fide subjiciemus. 0177A Extremum diem suum, Hieronymo et Gregorio Turonensi testibus, Pictavis obiit: quo anno, quove die, lis est inter eruditos.

113. Quo die quove anno Hilarius diem suum obierit. —Plerique sentiunt, obitum illius in diem 13 anni 367 incidisse. Et eo quidem die in vulgato Hieronymi martyrologio, ut et a Beda, Floro, aliisque posterioribus notatur S. Hilarii depositio. His accedit Calendarium tom. X Spicil. e ms. Corbeiensi, ann. 900, descriptum, in quo exstat, Idus jan. Octabas Epiphaniae et depositio sancti Clarii episcopi; nam Hilarii vel corrupte Elarii loco Clarii legendum esse perspicuum est. Absque ullo mendo codex Gellonensi monasterio a Carolo Magno datus habet: Idus januarii depositio S. Hilarii episcopi. Plurimos praeterea 0177B ac pervetustos consuluimus Sacramentorum, Missarum atque Collectarum libros, in quibus idipsum legere est. Eidem opinioni favet Sulpicius, dum Hilarium sexto anno post quam redierat, in patria obiisse scribit. Sed minus commode cum ea componi queunt mox expendenda Hieronymi et Gregorii Turonensis verba. Neque vero Hilarii memoria ita in omnibus veteribus libris ad usum ecclesiasticorum officiorum consecratis consignatur idibus januariis, ut non etiam aliter, puta aut alia januarii die, aut 26 junii, aut calendis novembribus in iis recolatur. Quod cum audiunt, qui allatam sententiam tuentur, statim id ortum habere reclamant vel ex variis sancti ipsius corporis translationibus, vel ex recentioribus festorum celebrandorum ritibus, quibus non licet 0177C octavam Epiphaniorum diem, festumque S. Hilarii, pari solemnitate simul celebrare. Alium quidem usum olim fuisse concedendum est: idque persuadet vel unus codex Sacramentorum Ratoldi abbatis Corbeiensis jussu ante annum 986 exaratus, in quo primum occurrit titulus, Idus januarii Octabas Epiphaniae et depositio S. Hilarii: deinde Collectae de S. Hilario praemittitur Collecta de Epiphania: tum super oblata, ordine praepostero, primo celebratur memoria S. Hilarii; cujus unius laudes postea in Praefatione resonant: sequuntur exinde tres de sola Epiphania benedictiones: ac demum ad complendum prima oratio rursum est de Epiphania, posterior de S. Hilario. Verum iis, qui mss. per se consuluerint, non satisfacit haec responsio. Nam etsi non ita multi, 0177D antiquitate tamen nihilo inferiores sunt, nec ad nostros ritus exacti codices, in quibus S. Hilarii festivitas calendis novembris recensetur. Hoc die in vetusto exemplari ecclesiae S. Gatiani Turonensis habentur quinque Missae, prima de omnibus sanctis, secunda de S. Caesario, tertia et quarta item de omnibus Sanctis, quinta de S. Hilario, cum hac inscriptione: Eadem quippe die Solemnitas S. Hilarii episcopi et confessoris. Solemnem aliquam translationem hic indicari ultro concederemus, nisi in codice regio ab annis circiter 900 scripto et in perantiquo Ebroicensis ecclesiae pontificali non simplex solemnitas, sed Natale sancti Hilarii calendis iisdem praenotaretur.

0178A 114. Cum postrema hac epocha, si forte Sulpicium excipias, longe melius quam cum superiore convenit, quidquid veterum monumentis de morte Hilarii mandatum est. Ac primo quidem Gregorii Turon. testimonium est, quod quarto Valentiniani et Valentis anno S. Hilarius apud Pictavos plenus sanctitate et fide, multis undique virtutibus editis, migravit ad coelos. At vero tertio calendas martii anni 367, initium sumpsit quartus Valentiniani et Valentis annus. Ut igitur in hunc non incidunt anni 367 idus januariae, ita nec in Hilarii exitum. In utrumque autem apprime quadrant calendae novembres. Idipsum prorsus ex Hieronymi chronico conficere est, in quo ad annum 367, ita recensetur Hilarii mors, ut Gratianus ad imperii culmen evectus prius memoretur. Nam 0178B cum Gratianus, Idacio teste, nono calendas septembris anni 367, imperium adeptus sit; apud Hieronymum apte dispositus est ordo rerum, si Hilarius calendis novembris anni 367, ex hac vita migravit; secus, si idibus januariis. Quid de Hermanno Contracto dicemus? Is quidem dum Hilarii obitum, etsi anno 367, altero tamen, postquam imperii consors Gratianus factus est, anno commemorat, pugnantia loquitur: ab explicatis tamen Hieronymi atque Gregorii verbis propius recedit. Adsunt praeterea historiae Ariminensis synodi Fragmenta XIV et XV in quibus Singidunensis conventiculi epistola 18 decemb. die anni 366, data ac rescriptum Germinii aliquanto post missum continentur. Quis enim haec e Pannoniis ad Hilarium Pictavis commorantem deferri, et 0178C ab eo opus suum addi intra idus januarias potuisse concedat?

115. Has ob causas, qui omnium prope mss. auctoritate permoti, idus januarias die Hilarii extremo insignitas sentiunt, illum ad annum 368, vixisse existimant. Cum hac opinione apprime conveniunt Gregorii Turon. verba, neque Hieronymi chronicon repugnat. In hoc enim, inquiunt, cum Hilarii obitus ad ann. 367, novissimum locum obtineat, in initium anni 368 incidet, si haec nota numeralis 368, uno tantum versu attollatur. Ad utramlibet opinionem aegrius accommodari valet quod ait Sulpicius, Hilarius sexto anno postquam redierat, in patria obiit. Nam aut circa finem anni 360, aut circa anni 361, initium eum rediisse prope certum est. At Blondellus 0178D aliique, falsa praecedentium editionum lectione decepti, ut Hilarii cum Auxentio conflictum decem annos post Ariminensem synodum habitum perperam sentiunt, ita in annum 371 illius obitum falso rejiciunt. Hunc cum terrae motus, quem Nicaeae anno 358 contigisse constat, Hieronymi in chronico excipiat; liquet praeclarum hoc lumen ante finem anni 358 orbi nostro ereptum, ut in coelo clarius refulgeret.

Cap. XV. 116. S. Hilarii miracula, reliquiae, discipuli. —Non sic coelum petiit Hilarius, ut terras penitus desereret. In his enim opem illius ac virtutem etiam post experti sunt plurimi. Tam multa ad illius tumulum patrata sunt miracula, ut Fortunatus ex 0179A iis, quae sua ipsius aetate edita sunt, librum integrum confecerit. Fortunatus idem seu alius libri primi vitae Hilarii auctor testis est (Praef. lib. II, n. 2) , tumulum ejus in dies ob prodigia, quae usque in hodiernum diem, inquit, perseverant, celebriorem fieri. Quod Nicetius Trevirorum episcopus in epistola ad Chlodosuind, confirmat his verbis: Quid dicam de Domino Germano Hilario, vel Lupo episcopis, ubi tanta mirabilia hodie apparent, quantum nec dicere verbis valeo.

117. Gregorius Turonensis lib. I Histor. Franc. c. 39, mortuos ab eo suscitatos tradit, et lib. de Gloria Confess. c. 2, satis habens ea in memoriam revocare, quae libro Fortunati secundo continentur, aliud adjicit, quod reliquiarum illius ope in Gabalitano territorio factum est. Quanquam suspicio est, 0179B ibi Gregorium nominis similitudine deceptum Hilario Pictavensi attribuisse, quod Hilarii Gabalitani seu Mimatensis episcopi fuerat. Neque tantum intra Pictavorum fines, aut in locis in quibus asservarentur Hilarii reliquiae, ipsius in edendis prodigiis virtus emicuit: testatur quippe Flodoardus (lib. IV Hist. Rem. c. 48) duas Remis in honorem sancti confessoris ecclesias exstructas, et ambas miraculis illustres extitisse.

118. Alia variis in mss. occurrunt, nono, uti videtur, saeculo ab incertis auctoribus collecta: quorum fides etsi dubia est in iis quae a suis temporibus remota sunt, non est tamen spernenda in iis quae suo aevo contigisse testificantur. Collectionem hujuscemodi complectitur codex Colbertinus 59, in quo primum legitur fabula de terra subito excrescente in 0179C synodo coram Leone. Tum sequitur miraculum de muliere, quae ad sancti Hilarii sepulcrum invito conjuge pallium obtulerat. 3º Mulier memoratur alia, quae toto corpore debilis ad basilicam S. Petri a B. Hilario missa sanatur. Hinc Godam quamdam exhibent caecam et claudam, quae Hilarii suffragiis recepta sanitate ad suos redire non valet, et basilicae ipsius verrendae se mancipat. Narrant, 5º quo pacto sacris illius exuviis in basilicam S. Petri, nunc S. Genovefae a Frothaldo abbate delatis, duo serpentes ab absida fugati fuerint, simulque memorant quod ipse vivus in insula Dives patraverat. 6º Nobilis feminae mentio fit veluti auctoris aevo a daemone liberatae. De ea siquidem ait, quae etiam usque hodie vivere perhibetur, et ad Sancti luminaria pro suae 0179D animae corporisque salute votivum munus annuatim videtur exsolvere. 8º Comparet puer, qui cum ore aperto intra viscera serpentem admisisset, ductus ad insulam Dives, ubi sub invocatione S. Hilarii constructa erat basilica, curatus est. Narratur denique, qui Hilarius, Leonio praesente, extremum vitae suae diem egerit. Duo haec postrema Vincentius Bellovacensis in historiali Speculo (lib. XIV, c. 51) descripsit. Eadem fere aliaque continet ms. codex monasterii Longi-pontis ordinis Cisterciensis, quae ab aliis neglecta vel per inertiam praetermissa auctor se collegisse perhibet. In his tertium est de Dano, qui baptismum ficte suscepit: ut Ramnulfi Comitis manibus a sacro fonte susceptus, munificis albis potiretur. 0180A Mittimus quae in Ottoboniano ms. exstant, quaeve superioribus adjecit Aquitanicorum annalium scriptor Bouchetus, et ex eo Bollandus transtulit. Sed praetermittendum hic non esset, nisi jam illud tetigissemus, qui Chlodoveus magnus in certamen adversus Alaricum Gotthorum regem descendens, futurae victoriae omen in ecclesia S. Hilarii acceperit, ideoque suis praeceperit militibus, ut a regionis illius populatione sese abstinerent, nec quidquam ex civium bonis violenter auferrent.

119. Hilarii nomen olim in sacro missae canone recitabatur. —Egregiam inclyti praesulis sanctitatem, quam tot prodigiis Deus testatam fecit, Ecclesia singulari semper veneratione prosecuta est. Antiqui Sacramentorum libri plerique memoriam illius in 0180B sacro venerandi sacrificii canone proxime post martyres recolunt. Tres e Vaticana bibliotheca memorat E. C. Bona, qui sancti Confessoris nomen eo loco prae se ferunt. Quibus consentiunt Corbeiensis codex annorum circiter 700, Remigianus Caroli magni aevo scriptus, Germanensis olim Gellonensi monasterio ejusdem Caroli dono datus, et alii quam plurimi, quos enumerare longum esset ac supervacaneum. In ipsa etiam liturgia Mozarabica primum inter confessores locum obtinet.

120. Plurimae basilicae in honorem ejus extructae.—Praeterea ut suam erga eum reverentiam demonstrarent majores nostri, plurimas in honorem ipsius basilicas ubique construxerunt. Emicuit prae caeteris sancti Aredii Atanensis in agro Lemovicensi Abbatis 0180C pietas, qui quod sibi ex nobilium parentum possessione obtigerat, ad sacram aedem sub sancti Hilarii invocatione excitandam magna ex parte contulit, ibique corpus suum sepulturae mandandum constituit. Tantum autem abbati huic in meritis Hilarii fiduciae fuit, ut cum Nectarii Lemovicensis civis praedivitis dolorem levare cuperet, unicum illius filium exanimem ad se afferri, et ad reliquias sacratas B. Hilarii antistitis exponi praeceperit, ubi facta oratione mox eum parenti incolumem reddidit.

121. Translatio prima ipsius corporis.—Sacrarum illarum reliquiarum prima ac celebris translatio temporibus Chlodovei regis ac Fridelini abbatis facta memoratur. Petrus Damiani in anniversaria illius solemnitate sermone habito testatur, sanctum corpus 0180D in locum qui praeparatus ei fuerat, propriis angelorum manibus fuisse delatum. Idem prodigium legere est in uno Bellovacensis ecclesiae ms. in quo praeterea adjicitur, neminem exinde ausum esse sacrum corpus aut tangere, aut alio transferre: eamque ob causam nusquam alibi sacras illius haberi reliquias, nisi forte vestes sacerdotales, aut ex tumulo ejus, qui argento tectus ibidem scribitur, collectum pulverem.

122. Haec si vera sunt, saltem non diu obtinuisse videtur scrupolosa illa in sacra Hilarii ossa religio. Ea enim Gregorii Turonensis aevo distracta fuisse, 0181A prope persuadet quod ipse narrat, Dei nimirum sacerdotem, cum quemdam Gabalitani territorii populum a vana circa stagnum superstitione revocare vellet, aede in honorem B. Hilarii Pictavensis constructa, in eaque collocatis ejus reliquiis, populum his verbis adhortatum esse: Nolite maculare animas vestras in his ritibus vanis; sed potius cognoscite (an colite) Deum, et amicis ejus venerationem impendite: adorate autem S. Hilarium Dei antistitem, cujus hic reliquiae sunt conditae; ipse enim potest pro vobis apud Dei misericordiam intercessor existere. Probabile quidem est, ut diximus, Gregorium similitudine nominis deceptum, Hilarii Pictavensis reliquias falso existimasse, quae Hilarii Mimatensis fuerint: at quin illas alibi quam Pictavis haberi potuisse, ac re vera habitas esse senserit, nullus dubitandi locus relictus 0181B est. His accedit quod ex B. Aredii vita, Gregorio eodem, si titulo credas, auctore scripta superius retulimus. Hinc enim liquet, nonnullas ex B. Hilarii membris reliquias apud Lemovicenses fuisse deportatas. Id tamen certius asserere esset, nisi ea aetate non tantum ossa sanctorum, sed et quaecumque ex locis, in quibus requiescerent, essent desumpta, reliquiarum nomine donata esse constaret. Testis est praeterea Bollandus, in Belgii finibus haud procul a Laetiensi monasterio vicum esse vulgo Wallers, in quo brachii ejus os theca argentea inclusum etiamnum asservatur, eoque confluere hominum multitudinem, qui debitam ei reverentiam exhibeant.

123. Translatio altera in basilicam S. Dionysii.— 0181C Postmodum S. Hilarii corpus a Dagoberto rege in percelebrem sancti Dionysii basilicam translatum fuisse, traditio est: quae licet Carolo Cointio ad ann. 638, n. 6, non videatur certa, nulla tamen evidenti ratione refellitur. Huic quidem opponi potest quod scribit Alcuinus, Beatius fecunda Pictavia B. Hilarii pontificis reliquiis exultat, quam venditionum et emptionum altercatione (Homil. in Nat. S. Villibrordi ). Si enim Alcuini aevo Pictavorum civitas Hilarii reliquiis exultabat, has se Dagoberti beneficio possidere sancti Dionysii coenobium falso gloriatur. Verum aeque reponere licet, haec illum locutum esse de S. antistitis cinere ac tumulo, ad quem populi tum confluerent, crebris virtutum signis, quae Pictavis in dies edebantur, permoti. Ea ipsa quoque ratione 0181D commode intelliguntur Petri Damiani verba, quibus Moysis sepultura cum Hilarii translatione comparata, quaerit cur nesciatur illius tumulus, hujus vero quotidie cum tanta gloria christianae devotionis invisatur. Et vero multa etiamnum loca sanctorum tumulis celebria magno hominum concursu invisuntur, quamvis alio translata sint eorum corpora. Et ut per multa non excurrat oratio, quis S. Fiacrii opem imploraturus, non eum locum properet tumulo illius et crebris prodigiis clarissimum, quamvis sancti ejusdem corpus Meldensis ecclesia retineat?

124. Longe minus movere debet, quod aiunt nonnulli, sancti confessoris corpus superiore saeculo Pictavis a Calvini sectariis igne consumptum esse. 0182A Nam duobus diplomatis an. 1394 datis et apud Bollandum relatis Pictavenses ipsi profitentur, non jam apud se, sed in sancti Dionysii monasterio sacras patroni ac pastoris sui reliquias asservari.

125. Verum quid opponet Cointius antiquo Augiensis monasterii monumento circa initia saeculi noni scripto, in quo hujus monasterii cum diversis aliis societates recensentur? In eo quippe legere est, Ex Cella S. Dionysii, ubi Confessor Christi Hilarius quiescit humatus, Hilduinus abba (Anal. tom. IV, p. 644) . Unde conficitur, tam notum ubique saeculo nono fuisse, quod sacrae Hilarii exuviae in asceterio S. Dionysii in Francia requiescerent, ut etiam apud Germanos hac una nota a caeteris ejusdem nominis monasteriis discerneretur. An reponet, non hic abbatiam S. Dionysii in Francia, sed prioratum ejusdem 0182B monasterii in Alsatia indicari? Verum ex prioribus hujus monumenti verbis, quibus proxime post monasteria S. Germani et S. Michaelis subjicitur S. Dionysii, apparet monasterium Franciae intelligendum. Neque inde dubitari permittit Hilduini abbatis nomen, anno 814, S. Dionysii in Francia monachis praefecti. Sed esto, Cella hic sit, quam celebre S. Dionysii monasterium in Alsatia obtinebat, non ipsummet S. Dionysii monasterium. An id sibi volent verba superius allata, Hilarum confessorem in hac Cella quiescere? An potius hanc cellam ad celebre illud S. Dionysii monasterium pertinere, in quo confessor Christi Hilarus quiescit humatus?

126. Responderet forte, Hilarum Gabalitanum ibi 0182C designari, nisi sancti hujus in laudatum coenobium translationem recentiorem esse (ad ann. 638, n. 12) ipse approbasset. Sed et Hilarium quis audiat Confessoris Christi titulo decoratum; nec statim Pictavensem cogitet? Neque facile mihi persuaserim, tantam olim fuisse Hilari Gabalitani famam, ut a sacris ejus exuviis celeberrimum S. Dionysii monasterium maxime apud Germanos nominatum sit. Hoccine sic effectum putes, ut cum Hilarum in basilica S. Dionysii requiescere fama percrebuisset, is statim in dissitis regionibus existimatus sit, qui et aetate et gestis caeteros ejusdem nominis anteiret? At neque id licet opinari, cum non unius Hilarii, sed utriusque, et Pictavensis scilicet et Gabalitani, reliquiis S. Dionysii ecclesia sibi gratuletur. Nunc quidem resecata littera 0182D Gabalitanum episcopum Hilari nomine ab Hilario Pictavensi discernit: at apud antiquos nulla fere est haec distinctio, apud quos etiam Pictavensis, in gignendi praesertim casu, Hilari nomine constanter donatur. Unde antiquus scriptor apud Photium cum Hilarii nostri laudet scripta, eum ob nominis similitudinem Gabalorum episcopum cognominat. His accedit quod nondum, ut diximus, in basilicam S. Dionysii delata fuerant S. Hilarii Gabalitani sacra ossa, cum scriptum est vetus illud Augiensis monasterii monumentum. Itaque saeculo nono indubitatum erat, magnum Hilarium in illa requiescere.

127. Non immerito igitur Dionysianum coenobium de tanto thesauro gaudeat, de cujus jactura sicut nihil 0183A certum fertur, imo nihil nisi falsum; ita et de ejus possessione nullus alius locus gloriatur. Neque hanc rem, puto, in dubium vocasset Cointius, si antiquum Augiensis monasterii monumentum ei videre licuisset. Adeo errori proximus est, qui ad respuendum quod a majoribus acceptum est, levibus quibusque conjecturis inclinatur. Nos illis potiorem habentes fidem, Hilarium Christi confessorem in monasterio S. Dionysii quiescere credimus, et sacra ejus ossa, quae catholicis omnibus magno in honore et pretio esse meruerunt, debito cultu veneramur. Sed de his satis: reliquum est ut de sanctis Hilarii discipulis nonnulla delibemus.

128. Inter primos numerant S. Justum, a B. Hilario sacerdotii gradu donatum, et ab eo missum ad Petracorios, 0183B ac prope Lemovicos sepultum, cujus memoria novembris die 25, recolitur. Hilarii vita, quam ab eo scriptam dicunt, et in cimelio magni Hilarii repertam, aut falsa aut certe interpolata est. Quis enim Hilarii discipulum operis ejus auctorem sibi persuadeat, in quo Hilarii cum Leone papa in synodo romana altercatio, meraque fabula a nobis jam refutata, occurrit?

129. Apud Pictavos prima Februarii die celebris est solemnitas S. Leonii, Hilarii laborum, ut aiunt, comitis individui, quem in mss. nonnullis legimus a B. Hilario jamjam morituro accersitum, ipsius obitus testem adstitisse. Nihil praeterea de eo succurrit apud antiquos Vincentio Bellovacensi superiores.

130. Gregorius Turonensis Lupianum memorat, 0183C ab Hilario institutum et baptizatum: qui mox ut salutari lavacro ablutus est, migraverit ex hac vita, sepultusque in vico Ratiatensi juxta Nannetes miraculis claruerit. In aliquot ecclesiis prima Julii dies S. Lupiano sacra est: et apud Clarum montem 17 februarii die recolitur translatio S. Lupiani, ejusdemne, an alterius, incertum. Certe Lupianus nullus in fastis Arvennicis.

131. Jam in superioribus actum est de Florentia, quam etsi Pictavenses 1 die decembris colunt; Ferrarius tamen, auctore Canisio, prima Julii die Florentiam commemorat Hilarii discipulam, quam et in Dania collocat.

132. Florentiae exemplum imitata videtur insignis 0183D illa Triasia, quae relictis parentibus, opibusque contemptis 0184A Hilarium convenisse dicitur, ut vitae instituendae formam ab eo exciperet. Pictavis paroecialis basilica nomine illius insignita extat eo ipso in loco, in quo eam intra cellulam per multos annos ad mortem usque latuisse traditio est. Hanc nonnulli suspicantur reclusam eam esse, cujus cum laude non vulgari meminit Sulpicius (Dial. II, p. 415) , quae virorum omnium conspectum ita sibi negaverat, ut ne sanctum quidem Martinum officii causa eam invisere cupientem voluerit admittere.

133. At si ex discipulis Hilarii gloria aucta est, quanta ei accessit ex Martini institutione? Per hunc enim in antistites ac monachos innumeros, quorum pia conversatione Gallia deinde decorata est, sanctitatis semina respersit: quae utinam et hac nostra 0184B aetate utriusque Pontificis sanctissimi meritis, patrociniis, et exemplis in Ecclesia praesertim Gallicana ita repullulent ac reflorescant, ut in posterum nec haereseos monstra admittat, nec sacerdotii dignitatem ac sanctimoniam obscurari aut contaminari patiatur.

 

 

0184B