Articulus II. De libello quem Commodianus composuit.

Opusculi divisio et scopus.—Opusculum Commodiani instructiones adversus gentium Deos inscriptum, octoginta universim complectitur capita: quorum priora sex et triginta ad homines potissimum diriguntur a christiana religione alienos; quibus vanitate impiorum numinum demonstrata, eos ad suscipiendam Christi religionem hortatur; quae autem sequuntur 0195D usque ad quadragesimum quartum, Judaeos respiciunt, quos auctor ad christiani nominis societatem graviter invitat; ubi simul de antichristo, de judicio et resurrectione verba facit: reliqua vero ad erudiendos praecipue catechumenos, Deique religiosos cultores, et singillatim ad poenitentes pertinent; ne obliti scilicet christianorum officiorum ad saecularia redeant.

Stylus auctoris.—Scripsit Commodianus mediocri sermone, quasi versu, inquit Gennadius. Nimirum Rigaltio 0196A interprete : «Versibus faciendis nec leges nec modulos servat: major ubique acrostichidis ratio, quam metri. Acrostichides vero sunt ex cujusque poematii titulis constructae, sic adsignata cuique versui littera, ut a primo cujusque poematii versu totus deinceps poematii titulus per litteras versuum primas decurrat.» Alicubi tamen deficit haec norma, ut suis locis animadversum est a viris eruditis . Versus autem Commodiani ita sunt comparati, ut numerus Hexametri carminis utrumque servetur, neglecta syllabarum quantitate, sicut in psalmo trochaico S. Augustini contra partem Donati, qui ejus scriptis contra Donatum, tom. IX operum praemittitur: vel sicut in aliis apud illustrem Scipionem Maffeium dissert. (subjecta ejus historiae diplomaticae) Sopra i versi 0196B ritmici, pag. 186, seqq. et in hexametris codici latino-biblico praemissis circa annum Christi 750, a Gregorio cardinali apud Justum Fontaninum, in appendice ad discum argenteum votivum, pag. 86, vel ut in carminibus politicis recentis Graeciae solet fieri, vel quale carmen hexametron graecum ex psalterio Ms. murbacensi edidit celeberrimus Montfauconius in Palaeographia Graeca, pag. 220.

Ad rationem autem scribendi quod attinet, durior illa quidem, quia et insolentes in Latio voces passim adhibitae; sed vicissim graecae ac latinae antiquitatis scita non vulgaria interserit auctor, ut viris doctis observatum.

Operis pretium, et censura.—Caeterum in hoc ecclesiasticae vetustatis monumento spectatur imprimis antiqua 0196C pietas: ejus enim Auctor ubique se prodit virum bonum, vere christianum, ab omni gloriae saecularis fastu alienum, et charitatis, quae proprie christianum decet, cultorem egregium. At illud non est dissimulandum, naevis aliquot inspersum esse libellum, quos cum nonnullis vetustiorum Patrum communes habet Commodianus: cujusmodi sunt, quae narrantur de Angelis desertoribus, unde nati gigantes ; de chiliasmo, de anastasi prima, de felicitate terrena, etc. : quae quidem in causa fuisse videntur, cur opusculum inter Gelasii apocrypha recenseretur: quemadmodum in eumdem censum referuntur item ob suos naevos Clemens Alexandrinus, Arnobius, Lactantius, Sulpicius Severus, aliique praestantissimi Auctores. Verum haud ita est accipienda Gelasii censura, ut ejusmodi vestutiorum scriptorum 0196D opera prorsus rejicienda existimentur; perinde ac si ea summus ille pontifex ab Ecclesia omnino proscribat, inquit magnus Baronius , sed ut publica in Ecclesia lectione priventur. Qua de re nos alibi ex cl. Fontaninio plura observasse meminimus, scribit 0197A perdoctus Gallandius , ex quo haec deprompsimus.

Judicium cl. Dupinii de stylo, Auctoris charactere, operisque pretio.—A censura Gallandii non multum abludit perdocti Dupinii de Commodiano, ejusque libello crisis. Stilus ejus, inquit hic, est durus, verba barbara, et cogitationes demissae. Auctor videtur fuisse bonus, simplex, humilis, beneficus, Christi amore flagrantissimus, ejus religioni addictissimus, moribus austeris, vitio infensissimus, omnia saeculi hujus bona parvi faciens, quique optimus monachus fuisset, sicut observavit Rigaltius. Non erat tamen indoctus, atque imperitus; multa enim erudita, ad scientiam profanam pertinentia, in ejus opere habentur; immo nonnulla inveniuntur de gentilium diis rara, et exquisita. Videtur esse mentis sanae, acris, et 0197B christianis praeceptis moralibus instructissimae.

Operis hujus synopsis seu analysis.—In tres partes dividi potest hoc opusculum. Prima, quae triginta et sex strophas continet, inscripta est gentilibus, quos ad christianam religionem amplectendam hortatur, postquam deos, quos adorant, fictitios esse demonstravit. Secunda inscripta est Judaeis, quos etiam ad fidem christianam amplectendam hortatur, ostendens legem fuisse figurativam. De antichristo, judicio ultimo, et resurrectione disserit. Ultima inscripta est christianis catechumenis, fidelibus et poenitentibus, quibus praecepta moralia optima dat; a stropha quadragesima sexta incipit.

Apud hunc auctorem veterum errores plerique inveniuntur. Docet daemones esse angelos mulierum 0197C amore corruptos, ex quorum cum illis commercio gigantes nati sunt; mundum post sex mille annos finitum iri; Neronem esse antichristum, duplicem fore resurrectionem: resurrectionem bonorum ante mille annorum regnum; et resurrectionem illam generalem, quae in ultimo judicio fiet: post priorem resurrectionem bonos mille annos in terra mansuros; posteaque omnes homines judicandos, malos in ignem praecipitandos, et totam naturae faciem mutandam.

Praecepta ejus moralia eximia sunt. Catechumenis commendat, ut vitam peccati expertem agant; poenitentibus, dies noctesque orent, vitamque severissime exigant, ad delicti veniam impetrandam. Hortatur fideles, malum vitent, odiumque deponant, 0197D affirmans martyrium illis non profuturum, si fratres odio haberent. Apostatis peccati sui enormitatem exhibet. Monet omnes christianos, ut cum Christi milites sint, adversus affectus suos continuo dimicent. Spectaculis profanis adesse prohibet. Mulieribus christianis commendat, ut sint modestae, luxum fugiant, et vestium magnificentiam. Optima praecepta dat pastoribus, et presbyteris, ut ministerio suo rite fungantur, vitam agant inculpatam, et avaritiae expertem; imprimis autem pauperibus succurrant; 0198A divitibus, ait, ne propter divitias suas mente elatiores fiant, sed eas egenis impertiantur, illos juvent, aegros invisant, ac indigentes nutriant. Filiorum et cognatorum mortem non esse complorandam dicit. Funebres pompas et funera splendida damnat. Eos acriter reprehendit, qui in templo silentium non observant. «Dixit Domini sacerdos,» inquit , «Corda ad Deum tollite; respondetis vos ea ad illum habere, et mox a promisso disceditis. Deum orat pro plebe, interea fabulas inter vos vicissim narratis, ridetis, alienae famae obtrectatis, sermones inconsideratos seritis, quasi abesset Deus, qui omnia fecit, videt et audit.» Deum precantibus ait cor suum purificent, priusquam ad preces se conferant. Uno verbo, harum instructionum pars ultima eximias continet 0198B cohortationes, quibus Christiani virtutem sectentur, et vitium fugiant, et commonitiones adversus mores Christianorum depravatos, et illius saeculi flagitia saeculi nostri fere similia. Hactenus perdoctus Dupinius.