§ 3. Editiones.

Pauca Hilarii opuscula, in quibus tamen opus praecipuum de Trinitate fuit; una cum Augustini de eodem argumento libro, Geo. Cribellus, Mediolanensis presbyter, e situ primus produxit Mediolani obstetricante Leon. Pachel. an. 1489. Unicum exemplar, quod reperire potuerit, passim a se emendatum scribit. Sed quo istud valuerit, dictu est difficile. Omnino autem plus curae Augustino tribuisse videtur, quam Hilario, ut infra notabimus. Eadem iterum excusa legimus Venetiis, et repetiit adjectis non sine honesta gloriatione reliquis potioribus ab aliquot viris doctis sibi oblatis Jod. Badius Ascens. an. 1510, 0210B tribus tomis, qui volumine non admodum magno comprehenduntur. Sed universa vitiorum nubes tantam circumfuderat caliginem, ut ad sententias ejus et effata plurimi caecutirent et usus impressi Hilarii fere cessaret. Huic igitur calamitati subvenit commode Erasmus, qui depravationis speciem et causas revolvens tum emendando graviora, tum spuria a genuinis secernendo plus praestitit, quam a quoquam praeter hunc virum an. 1523, quo Frobenii prela opus luci dederunt, expectari poterat. Sed nimirum non unius viri hoc nec aetatis erat, omnes labes eluere et pristino nitori, de quo ipso propter dictionis ejus indolem, et res a latinis Patribus non antea tractatas judicium confusum et incertum futurum erat, Hilarium restituere. Multo minus autem cum Erasmi 0210C ingenio colludebat per codicum incerta vestigia sedulo lectiones plausibiles rimari, atque ubi hi destituturi essent, in vadis subsistere, sed totum statim simul ac ad cognoscendum aliquem se dedisset, animo metiebatur, argumenti vim, tractationem atque elocutionem, aliunde et ex se petita, verbo, quicquid virtutum aut vitiorum sese exsereret, animo notabat, secum reputabat atque quamdam quasi auctoris imaginem ex omnibus sibi effingebat, quam in ex poliendo textu sequeretur, quo sane effecit hoc, ut de causis variisque vitiorum generibus nemo ipso rectius sentiret, nemo felicius ea detegeret. Sed nequaquam omnibus emaculandis natus, curas suas posterorum diligentiae perficiendas reliquit, quibus utinam ingenium quoque. Tractarunt igitur currente saec. XVI, 0210D operam Erasmianam duo viri docti non aeque ingenio quam studio, quod uterque contulit, dispares, Ludovicus Miraeus, qui an. 1544, apud Carolum Guillard Hilarium excudi curavit et Martinus Lypsius, per quem recognitus apud Froben. Bas. 1550, prodiit. Uterque codices mss. adhibuit, sed diligentiam solus Miraeus, sed nec ipsum magnam mss. copiam nec in omnes tractatus habuisse atque plusculum credidisse antecessoris sui ingenio et conjecturis; Lypsium adeo propriis conjecturis plus aeque indulsisse Hilariumque pluribus in locis contaminasse magis quam castigasse, Benedictini queruntur. Interea conferri quoque coepit lucis aliquid intelligentiae auctoris nostri ex vitae et aetatis, quam illustrabat, sedula notatione, quod laboris 0211A genus primus tentavit, sed satis infeliciter Joh. Jac. Grinaeus, edito an. 1570 Hilario Bas. apud Eusebium Episcopium. Auspicatius cessit Jo. Gillotio Gallo Campano in ed. Parisiis apud Nivellium an. 1572, facta, cui commentatio docta atque elegans de rebus ad Hilarium spectantibus, nec non stylo et scriptis ejus praemittitur. Huc usque Hilarius varia vice editus nihil incrementi quoad numerum librorum ceperat. Nam spurium tractatum Erasmianae repetitae a Frobenio 1535, additum de essentia et unitate patris et filii Gillotius rursus etiam rescidit. Jam vero 1598, novum opus, Fragmentorum nomine, ex deperdita concilii Ariminensis historia superstes, e bibliotheca Petri Pithoei per Nic. Fabrum foras datum, et Hilarii res novo splendore, et temporum istorum 0211B in ecclesia gesta luce clariori collustravit; cui ne confuso ordine et implicato rerum nexu officeretur, editoris perspicacia et eruditione cautum est. Nunc quoque ineunte saec. XVII, an. 1605, societas typographica Parisiensis animum ad parandam Hilarii editionem appulit, et superiorum editorum bona comprehendentem, et novis accessionibus e codd. mss. locupletatam, quae per integrum pene saeculum obtinuit, aliquoties per eosdem, et Coloniae Agrippinae etiam recusa. Sed parum magnifice de eadem senserunt Benedictini, quibus jam decus summum Hilarius et honestam conditionem debet. Horum enim solerti diligentia, coryphaeo studiorum Petro Coutantio effectum est, ut editioni sub extremum saec. 1693, solito splendore Parisiis factae nihil fere in Ed. Veronensi 0211C ab eruditissimo Marchione Scipione Maffeio 1730, adornata addi potuerit, meritoque ea inter praestantissima industriae fratrum hujus congregationis monimenta numeretur.