Articulus II. De scriptis S. Victorini Episcopi et Martyris sinceris.

Recensio operum S. Victorini.—Scripsit sanctus Victorinus episcopus et martyr Hieronymo teste 0285A Commentarios in Genesin, in Exodum, in Leviticum, in Esaiam, in Ezechielem, in Habacuc, in Ecclesiasten, in Cantica Canticorum, in Apocalypsin Joannis, adversus omnes haereses, multaque alia; quae tantum non omnia intercidisse temporis injuria videntur. Neque Trithemius indicem operum S. Victorini adauget, sed mutato duntaxat ordine illius opuscula recenset. Operae pretium tamen esse arbitramur, ut de iisdem operibus distinctius disseramus.

Primum itaque opusculum S. Victorini martyris, cujus S. Hieronymius in catalogo meminit, est commentarius in librum primum Moysis seu expositio in Genesin. Alibi S. Hieronymus occasione quaestionis a Damaso papa propositae: cur Isaac vir justus et Deo carus non illi cui voluit, sed cui noluit, deceptus 0285B errore benedixit? adducit scriptum aliquod sancti Victorini in cap. XXVII, Geneseos.

Tractatus de fabrica mundi, videtur excerptum ex commentariis in Genesin.—Ex ejusdem commentario in Genesin, ut videtur, excerptum superesse putant Caveus et Lardnerus fragmentum, quod in exemplari Ms. ita inscribitur: Incipit tractatus de Fabrica mundi S. Victorini. Illud autem in lucem extulit Guilielmus Caveus ex vetusto Lambethanae Bibliothecae archiepiscopi cantuariensis codice 800 circiter annorum descriptum, iterumque ad fidem codicis ejusdem, qui unus extat, recognitum, cum aliquot virorum doctorum, Henrici Mauritii, et Joannis Batteley conjecturis margini adpositis. Sed cum Cavei editio minus accurate ad exemplar Ms. exacta visa fuerit, 0285C idem opusculum tertio recensuit J. Walkerus, qui et nonnullas adjecit annotationes criticas, ut nuperus editor caveanae historiae litterariae nos edocet .

Hoc fragmentum genuinus S. Victorini foetus.—De fragmenti porro sinceritate, non est profecto, cur jure quis dubitet, inquit perdoctus Gallandius . Sive enim spectes venerandam codicis antiquitatem; sive nomen Victorini, quod in Mss. exemplaris fronte conspicitur: sive operis argumentum, quod Victorinum pertractasse, in Geneseos nimirum expositione, a veteribus proditum; sive stylum auctoris rudem et incompositum, uti ex Hieronymo discimus; sive potissimum chiliastarum placita heic adserta , quae sane Victorinum fuisse sectatum, auctor est idem Hieronymus , omnia demum aperte clamant, hunc 0286A libellum, sive ἀποσπασματίον quoddam ex commentariis in Genesim, Victorino Petavionensi vindicandum. Sed conferas velim, pergit Gallandius, inprimis quae habet auctor § 5, de septem Ecclesiis, ad quas suas misit Epistolas apostolus Paulus, cum iis, quae Victorinus edisserit de iisdem septem Ecclesiis Paulinis, in suis scholiis in Apocalyp., I, 16, de quibus paulo post dicendum.

Ex commentariis in secundum et tertium Moysis libros, in Ezechielem, Habacuc et Canticum haud quidquam ad nos pervenit, sed omnia injuria temporis interiere.

Expositionis in Isaiam prophetam mentionem fecit S. Hieronymus in prologo commentarii sui in hunc prophetam hisce verbis : «Magnique laboris et 0286B operis est, omnem Isaiae librum velle edisserere, in quo majorum nostrorum ingenia sudaverunt, Graecorum dico. Caeterum apud Latinos grande silentium est, praeter sanctae memoriae martyrem Victorinum, qui cum Apostolo dicere poterat, etsi imperitus sermone, non tamen scientia.» Alibi allegat interpretationem sancti martyris nostri Victorini textus Isaiae, VI, 2, mysticam hunc in modum : Sex alae uni, et sex alae alteri. Victorinus noster duodecim apostolos interpretatus est. Heic porro illud adnotasse haud otiosum fuerit, observat perdoctus Gallandius , scripsisse quidem Victorinum in Isaiam commentaria, sed non juxta editiones quatuor (scilicet juxta LXX, Aquilae, Symmachi, et Theodotionis) usque ad visionem quadrupedum in deserto, ut ex B. Hieronymi prologo 0286C logo in expositionem Isaiae minus recte arguerunt Launoius et Hodius . Non enim de Victorino, verum de Origene id tradidisse sanctum doctorem, ex ipso contextu compertum sit: quod probe perspexit eruditus Grabius .

Commentariis in Ecclesiasten Victorini.—.In suo commentario in Ecclesiasten D. Hieronymus adducit expositionem S. Victorini in cap. IV, 13, hisce verbis : «Origenes et Victorinus non multum inter se diversa senserunt. Post generalem illam sententiam, quae omnibus patet: quod melior sit adolescentulus pauper et sapiens, quam rex senex et insipiens: et quod frequenter evenit, ut ille per sapientiam suam de carcere regis egrediens, imperet pro dominatore perverso; et rex insipiens perdat imperium, quod 0286D tenebat: super Christo et Diabolo hunc locum interpretati sunt, quod puerum pauperem et sapientem 0287A Christum velint.» Meminit etiam Cassiodorus commentarii sancti Victorini ita inquiens : De quo libro (Ecclesiaste) et Victorinus . . . nonnulla disseruit. Ex hoc Cassiodori loquendi modo verisimile adparet, Victorinum quaedam duntaxat loca Ecclesiastis exposuisse.

De Commentario S. Victorini in Matthaeum.—Sanctus Hieronymus in catalogo nullam mentionem facit de expositione S. Victorini in Matthaeum. Verum in prologo sui commentarii in hunc evangelistam haec habet : Legisse me fateor . . . . et latinorum Hilarii, Victorini, Fortunatiani opuscula. Cassiodorus vero diserte ait: De quo (Matthaeo) et Victorinus ex oratore episcopus nonnulla disseruit. Unde conjicit vir perdoctus Lardnerus , opusculum 0287B S. Victorini aut breves duntaxat observationes, aut expositiones singularium solummodo locorum laudati Evangelii complexum fuisse.

Commentarii in Apocalypsin divi Joannis a sancto martyre nostro adornati meminit et D. Hieronymus et Cassiodorus, qui ultimus de eo in hunc modum scribit : «De quo libro (Apocalypsi) et Victorinus saepe dictus episcopus difficillima quaedam loca breviter tractavit» Hisce verbis judice Caveo innuit Cassiodorus, Victorinum non tam integram Apocalypsin commentario illustrasse, quam difficiliora, quaedam loca tractasse. Generatim autem animadvertit illustris Ceillierius : Neque certum esse, num sanctus Victorinus integros commentarios conscripserit, neque utrum libros sacros 0287C a capite usque ad calcem exposuerit. Siquidem satis manifeste adseverat Cassiodorus, sanctum episcopum nonnisi quaedam loca Ecclesiastis, S. Matthaei, atque Apocalypseos explicuisse.

De S. Victorini scholiis in Apocalypsin Joannis.—Alterum porro ex Victorini scriptis, quod ad nos usque pervenit, sunt ejus scholia in Apocalypsin, quae primus ex bibliothecae casinensis codice in lucem eruit Basilius millanius, monachus casinas: prodieruntque Bononiae, in-8º apud Ant. Ciaccarellum et Peregrinum Bonardum, anno 1558. Questus equidem est primus hic scholiorum editor, codicem Ms., quo usus est, adeo fuisse librariorum inscitia corruptum, ut saepe vix divinando rectum posset assequi sensum.

0287D De opere autem, deque illius auctore, nec non de cura, quam in eo illustrando impendit, haud otiosum fortasse fuerit ipsum audire, lectorem suum alloquentem his verbis: «Ut ne quid esset,» inquit, «in quo me aut plane indiligentem argueres, aut etiam accusares ut audacem, amice lector, sedulo diligenterque cavi; nam et opusculum hoc 0288A accuratissime perlegi; et cum multa in eo possem contra rectam scribendi rationem dicta improbare, nihil tamen fere loco mutavi, sed ea cujusmodicumque fuerunt, adnotavi, ut tuo potius vel starent, vel caderent judicio. Libellus certe ejusmodi est, ut cum magnam piis ac religiosis hominibus, qui hoc genus scriptis delectantur, utilitatem, tum vero ad ea etiam cognoscenda, quae in Apocalypsi altissimis recondita sunt sensibus, adjumenti plurimum sit allaturus. Stylus autem tametsi a prisco illo candore linguae latinae, puritateque multum abest, quod temporum inclinatae jam, si non prorsus collapsae cum imperii majestate rei litterariae mores, et gallicae nationis, quae necdum, ut nunc est, tum ingeniis, tum praestantissimarum 0288B artium cognitione culta erat, peregrinitatem referat: tantum tamen auctor iste brevitate sua praestitit, ut quorumdam verborum insolentiam utilitas argumenti abunde pensare possit. Nos certe cum idem ipse non verba quibus identidem impropriis et longe ab usu recte loquendi semotis utitur, sed sensus ipsos sequatur; noluimus in verbis eo ipso videri doctiores. Itaque vestigiis illius insistentes, quae animadversione imprimis digna visa sunt, infra hic adnotamus.» Hactenus cl Basilius Millanius editor: qui quidem, si ei locus Hieronymianus succurrisset de Viris illustribus superius nobis memoratus, neque gallum fuisse Victorinum, seu pictaviensem episcopum existimasset, neque de stylo ejus incompto adeo doluisset.

0288C Haec autem ex editore nostro propterea imprimis describenda censuimus, inquit Gallandius , quod hujusce opusculi editio, unica enimvero adeoque perrara, eos ad unum omnes hactenus latuerit, qui tum hoc, tum superiore saeculo de scriptoribus ecclesiasticis egisse noscuntur. Si enim iis perspecta fuisset illa, nullus dubito, quin ejusmodi scholia tanquam genuinum Victorini foetum excepissent, agnovissentque simul, subdititium omnino esse, utpote mire interpolatum, commentarium in Apocalypsin, qui sub ejus nomine in bibliothecis Patrum circumfertur. Et primum quidem ex Cassiodoro discimus , Victorinum de libro Apocalypseos difficillima quaedam loca breviter tractasse: quae quidem notatio et nostris scholiis apprime congruere 0288D noscitur, et a pervulgato commentario aliena esse comperitur; ut cuilibet utrumque opus conferenti perspicuum fiet. Deinde quod rei caput est, in nostris scholiis regni millenarii nota comparet ; quod sane Victorinum cum aliis antiquioribus agnovisse, superius ex Hieronymo accepimus.

Haud tamen dissimulandum videtur, scholia sua concludere Victorinum his verbis: «Ergo audiendi non sunt, qui mille annorum regnum terrenum esse confirmant, qui cum Cerintho haeretico sentiunt.» 0289A De quibus equidem illud primum dixerim cum Sixto senensi , ab aliena manu fortasse ita fuisse castigatam absurdam Victorini sententiam, in ejusque locum eam, quae nunc habetur, repositam. Deinde vero existimaverim potius, verba hujusmodi revera fuisse a Victorino conscripta, quo nimirum ab ea regni terrestris opinione qua semel imbutus fuerat, propulsaret, quidquid maxime vitiosi placita Cerinthiana in illam invexerant: haud secus ac Justinus martyr, qui eamdem sententiam amplexus: «Credentes in Christum,» inquit, «et eorum quae tum ab ipso, tum a prophetis tradita sunt, veritatem agnoscentes, sciunt se una cum eo in illa terra futuros, et aeterna ac incorrupta bona haereditate accepturos.»