304 Littera V. He.

Legem statue mihi, Domine, viam (Hil. viae) justificationum tuarum: et exquiram eam semper. Da mihi intellectum, et scrutabor legem tuam, et custodiam (Hil. servabo) illam in toto corde meo. Deduc me in semitam (Hil. in semita) mandatorum tuorum: quia ipsam volui. Inclina cor meum in testimonia tua, et non in utilitatem. Averte oculos meos ne videant vanitatem: in via 0532C tua vivifica me. Statue servo tuo eloquium tuum in timore tuo. Amputa opprobrium meum quod suspicatus sum; quia judicia tua jucunda. Ecce concupivi praecepta tua: in aequitate tua vivifica me.

1. Latina versio graecam non satis expressit. Lex viae justificationum Dei optatur.—Inusitatam ac novam deprecationem Prophetae in primo quintae litterae versu invenimus. Ita enim coepit, Vers. 33: Legem statue mihi, Domine, viae jusitificationum tuarum. Sed rationem consequi versus hujus ex latina interpretatione difficile est. Per conditionem enim sermonis nostri communis non ita absolute potuit virtus verbi et hebraici et graeci explicari. Graeci namque ex hebraeo transtulerunt, νομοθέτησόν με, Κύριε, τὴν ὁδὸν τῶν δικαιωμάτων σου. Orat enim in hoc versu, ut sibi lex statuatur justificationum: et quod graece est νομοθέτησον, 0532D ad ejusdem sensus intelligentiam latinitas explicare non potuit. Propheta ergo orat, ut viae justificationum suarum legem sibi Dominus constituat, id est, ut qua lege viam justificationum Dei adeat, intelligat 0533A et sciat. Non enim viae tantum ait, sed justificationum viae postulat legem.

2. Lex viarum communium. Lex viae populi ex Aegypto exeuntis.—Et quae tandem justificationum viae lex erit? Nam in communibus et terrenis viis legem meminimus esse in spatiis mensuras: cum passuum mille intervallo quaedam legis viae signa statuuntur, cum mansionum 305 requies disponitur, cum usque ad urbem refectioni viantium congrua rursum mansionum intervalla dimensa sunt. Sed etiam tum cum ex Aegypto populus per rubrum mare pedes transiit, legem quamdam viae fuisse meminimus ei non humani arbitrii judicio, sed divini, constitutam in columna ignis et nubis. Nam cum oporteret populum iter agere, columna ignis 0533B nocturno tempore anteibat, sed die vero columna nubis (Exodi XIII, 21) . At cum placitum Deo fuisset diu in iisdem castris populum contineri; columna neque ignis noctu provehebatur, neque nubis de die anteibat. Legem itaque hanc viae statuit. Et si diligenter stationes eas, mansionesque castrorum, et conditiones locorum quae Exodo XV et seqq. continentur, retractemus; magna in ipsis coelestis itineris mirabilia cernemus. Ob quod frequenter Propheta oravit, dicens, Considerabo mirabilia de lege tua (Ps. CXVIII, 18) . Sed non jam istis se viae legibus contineri Propheta orat: non enim viae legem, sed viae justificationum poscit.

3. Via multiplex. Cujus viae legem exoptet David. Scit esse viam testimoniorum, cum dicit: In 0533C via testimoniorum tuorum delectatus sum. Scit esse 0534A viam praeceptorum, cum ait: Viam praeceptorum tuorum cucurri. Novit esse viam legis, cum: Beati sunt qui ambulant in lege Domini. Scit esse hanc viam justificationum, de qua nunc deprecatur. Scit etiam esse viam in Prophetis, scit esse viam in Evangeliis, scit esse viam in Apostolis, de quibus saepe testatus est. Vult ergo per legem viae hujus, usque in perfectam illam vitae viam tendere. Plures enim sunt haereticorum, qui viam legis probant , plures qui prophetarum, multi qui Evangeliorum, multi qui apostolorum. Scimus etiam quosdam non omnibus his viis esse contentos. Sed scriba doctus novit divitis patrisfamilias exemplo de thesauris proferre vetera et nova (Matth. XIII, 52) . Hanc igitur justificationum viae legem Propheta desiderat. 0534B Lex enim justificationum quibusdam religiosi cordis disciplinis continetur, et intra fines nos constitutionis suae quibus se uteremur arctavit: ne excedentes eos, ad opiniones haereticae 306 intelligentiae evagaremur. Non vult igitur ab ea lege excedere, quam constitui sibi orat.

4. Ad quid.—Sed in quam causam hanc legem orat institui? Scilicet ut exquirat eam. Lex erat justificationum per Moysen scripta: et hanc Propheta operibus exercebat. Non ergo hanc statui sibi orat, quae jam statuta erat, et ab eo religiose agebatur; sed eam quam optat inquirere. Quid ergo optat inquirere? Finem scilicet legis. Et quis erit finis legis? Apostolum audiamus: Finis enim legis Christus est (Rom. X, 4) . Sed per has justificationum vias, quibus 0534C statuta lex fuerit, finem legis optat exquirere: 0535A neque solum exquirere, sed semper exquirere. Ita enim ait: Et exquiram eam semper. Officium exquirendi non suffecerat per voluntatem, nisi etiam indefessa ab eo temporis continuatione gereretur.

5. David praerogativae cujus legit et qua lege optet intellectum.—Vers. 34. Da mihi intellectum, et scrutabor legem tuam, et servabo eam in toto corde meo. In Proverbiis Salomonis scriptum meminimus, Inintelligendo sapientiam interroganti sapientia deputatur (Prov. XVII, 28, sec. LXX) . Quo sensu id ostendi videtur, quod qui non intelligat, et sapienter interroget, sapere credatur. Hoc itaque eo proficit, quia Propheta in lege manens, et secundum Apostolum Hebraeus ex Hebraeis octava die circumcisus, et secundum genus ex tribu Juda (Phil. III, 5) , 0535B et secundum gratiam corporeae unctionis et rex electus et christus, et secundum sacramentum dominicae nativitatis dignus cujus filius Jesus Christus esset, tamquam peregrinus legis orat, Da mihi intellectum et scrutabor legem tuam, et servabo eam in toto corde meo. Nondum ergo servat, nondum scrutatus est, nondum intelligit. Non ergo de ea lege loquitur, in qua natus est, eruditus est, operatus est Propheta. Sciens itaque primam partem esse prudentiae, ut quis quod non intelligit, sapientes interroget; et quod ignorat, intelligat: idcirco intellectum ut accipiat rogat. Sciens vero adepto spiritu intelligendi, studio opus esse scrutandi, ait: Et scrutabor legem tuam. Scrutationis autem 307 fructum repertae rei custodiam esse cognoscens, dixit, Et servabo 0535C eam. Intelligens vero perfectam custodiae diligentiam in toto esse cordis officio, consummavit omnem sermonis sui ordinem, dicens: Da mihi intellectum, et scrutabor legem tuam, et servabo eam in toto corde meo.

6. Legis ritus varii. Sed quid tandem istud est, quod intelligere optat, quod scrutaturum se et servaturum toto corde promittit? Meminit namque non otiosos dies sex Moysi libro in mundi hujus operatione monstrari (Gen. I) . Scit non superfluam esse diei septimi requiem (Gen. II, 2) . Recordatur in mensis novi religione sacramentum festivitatis coelestis 0536A tamquam in speculo figurari (Exod. XXI, 2) . Novit annum illum, quo post sex annorum servitutem liber Hebraeus est (Lev. XXV, 4) , quo post multam operationem terra requiescit (Ibid. 13) , fructibus ejus relictis proselyto pauperi et bestiis terrae, quo et debita universa Hebraeis omnibus remittuntur. Quinquagesimi quoque anni leges concupiscit scrutari. Vult ( subaud. scrutari) quae sit in primo mense decimi diei usque in quartam decimam, et deinde usque in vigesimam primam religio. Illam quoque septimi mensis cogitat solemnitatem, cujus memoriale in tubis est (Levit. XXIII, 24) ; decimi quoque diei in eo placationem (Ibid. 27) , et post quintam decimam in tabernaculis dierum octo laetitiam (Ibid. 34) , quomodo ex his et sancta prima, et octava sit sancta 0536B (Ibid. 35 et 36) . Scit circumcisionem primam fuisse (Gen. XVII, 10) , scit et iteratam per Jesum esse gestam (Josue. V, 2) . Azyma sancta desiderat, litare pascha concupiscit, de quo in agni ipsius immolatione scriptum est, Hoc est pascha Domini (Exodi XII, 11) . Terram repromissionis, terram fluentem lac et mel scit nondum vere a populo, qui secundo est circumcisus, obtentam. Ob haec igitur intellectum orat; haec intelligens, scrutaturum se pollicetur; haec scrutatus, servaturum se professus est; haec servans in toto corde custodiet.

7. Post quae sequitur, Vers. 35: Deduc me in semita mandatorum tuorum; quia ipsam volui. Et in hoc nunc versu, sermonis virtus non proprie per conditionem translationis expressa 308 est. Nam 0536C id quod nostri ita dixere, Deduc me in semita, graecitas sic locuta est: ὁδήγησόν με ἐν τῇ τρίβῳ. Et id quod cum illis τρίβος dicitur trita et frequentata discursibus semita intelligitur: nobiscum autem semita dici potest, et esse semita, et esse non trita. Ergo quia graecitas utrumque eadem nuncupatione completa est, nos quoque ita sentiamus; et semitam eadem sciamus esse quae trita est.

8. Via mandatorum trita a saeculo.—Et observandum est, quod hic non legis, sed mandatorum semitam esse dicat. Via enim legis a Moysi gradientes, 0537A postquam ipsa constituta est, habuit. Caeterum mandatorum idcirco semita est, quia in mandatis Dei jam a saeculi institutione perrectum sit. In hac enim semita et Abel cucurrit, et Seth institit, et Enoc placuit, et Noe reservari meruit, et Melchisedech et benedicere potuit et decimas accepit, et Abraham amicus Dei est, et Isaac haeres est, et Jacob Israel est, et ex Juda expectatio gentium est, et Joseph in testimonium positus est, Job a Lege liber de hoste legis triumphat, et Hebraeum Moyses vindicat, et Jesus secundo Israel circumcidit, et Samuel dignus in unguendo rege deligitur.

9. Duce ad eam nobis est opus. Dux Christus.—Et nunc in hac orat se hic et unctus et rex et propheta deduci. Scit enim imbecillam sibi esse naturam, neque 0537B se posse hanc semitam sine duce aggredi. Dux enim est omnibus hac semita pergentibus Deus. Dux enim est, cum dicitur, Retro post Dominum Deum tuum ambula, et ad eum adhaereto: et rursum: Retro post eum ambula, quoniam ipse te deducet (Deut. XIII, 4) . Deducit autem, cum ait, Qui non tulerit crucem suam, et secutus me fuerit, non est me dignus (Matth. X, 38) . Deducit etiam, cum prior omnem evangelicarum passionum semitam trivit. Si Apostoli docent, prior ille docuit; constituit enim Sapientia amicos Dei et prophetas (Sap. VII, 27) . Si juste nunc aliquid geritur a nobis, princeps justitiae nostrae est; est enim ipse justitia (I Cor. I, 30) . Si ob fidem ad terrorem flagellamur, flagellis ille dorsum suum praebuit. Si alapis ad injuriam 309 0537C caedimur, has ille suscepit. Si in contumeliam conspuimur, faciem suam ille non avertit a sputis.

10. Legem scil. diligentibus.—Dux in omnibus ille est: sed dux est diligentibus legem, quam superius se toto in corde custoditurum propheta professus est. Non enim hic secundum sermonem graecitatis, cum dicitur: Quia ipsam volui, ad semitam mandatorum referri 0538A potest: quia in graeco ubi foeminino genere semita scripta est, id quod vellet, masculino genere pronuntiat, dicens, ὁδήγησόν με ἐν τῇ τρίβῳ τῶν ἐντολῶν σου, ὅτι αὐτὸν ἠθέλησα. Lex enim a nobis foeminino genere nuncupatur, quae graece νόμος dicta est, quod ab his genere masculino enuntiatur. Et cum illic foeminino genere semita nuncupetur; id quod voluit, ad id refertur, quod per masculinum genus graecitatis proprietate memoratum est.

11. Omnia ex Dei munere.—Sequitur nunc, Vers. 36: Inclina cor meum in testimonia tua, et non in utilitatem. Omnia propheta ad munus Dei retulit, sive ut lex viae justificationum sibi statuatur a Domino, sive ut sibi intelligentia praestetur, sive ut deducatur in semita, sive ut cor ejus in testimonia inclinetur, id 0538B est, in ea quae sub testibus scripta sunt. Teste enim coelo et terra lex tradita est (Deut. XXX, 19) .

12. Objectio et responsio.—Sed forte per hanc prophetae religiosam modestiam, quisquam impie loqui ita audebit: Si, inquit, omnia a Deo sunt, humana ergo ignorantia caret culpa; cum nihil obtinere possit, nisi quod donatum a Deo sumpserit. Et primum hoc impietatis 310 est voluntas, existimare idcirco se ea quae sunt credentium propria non consequi, quod sibi a Deo indulta non fuerint. Sed omnem occasionem hujus impiae excusationis propheta submovit. Primum enim cum orat, conveniens infirmitati suae egit officium: dehinc Dei muneribus humanae devotionis studia connexuit. Cum enim ait, Legem mihi statue, Domine, viam justificationum tuarum; 0538C quid secundum orationis nostrae humilitatem Dei esset ostendit. Cum autem subjecit, Et exquiram eam semper; officium devotionis suae protulit. Et in caeteris quoque utrumque quodam complexu sibi invicem colligavit: cum deduci se in semita postulavit, et cum id ipsum voluit. Prius enim quae a Deo sunt cum honore praeposuit; et tunc quae hominis sunt cum 0539A humilitatis atque officii sui confessione subjecit. Orat igitur ut Deus tribuat. Est ergo a nobis, cum oramus, exordium; ut munus ab eo sit: dehinc quia de exordio nostro munus ejus est, ex nostro rursum est ut exquiratur et obtineatur et maneat.

13. Avaritia et utilitas qui idipsum.—In eo autem quod ita se habet, Inclina cor meum in justificationes tuas, et non in utilitatem; quidam transtulerunt, Inclina cor meum in testimonia tua, et non in avaritiam. Id quod in hebraeis codicibus continetur, ambigua in definitione utrique intelligentiae opportunum est. Sed nos, sicut oportet, sequimur Septuaginta interpretum religiosam et antiquam auctoritatem, ex judicio tamen caeterorum translatorum proprietatem intelligentia cujusque 311 desiderio 0539B coaptantes. Cum enim hi dixerint, in utilitatem, illi dixerint, in avaritiam; per idipsum quomodo utilitas hic nunc sit subjecta noscetur. Nam saeculi homines pecuniam, argentum, aurum, et caetera opum instrumenta utilitatem vocant. Ergo cum in Dei testimonia inclinari cor suum, et non in utilitatem propheta orat, inclinatum in Dei testimonia cor ab his sine dubio refert, quae humano judicio existimantur utilia. Et quidem intelligentiae nostrae sensum versus qui consequitur confirmat.

14. Quos oculos, a qua vanitate averti par est.—Ait enim, Vers. 37: Averte oculos meos, ne videant vanitatem, 0540A et in via tua vivifica me; vanitatem eorum docens, quae ab hominibus existimantur utilia. Et quaerendum est quos oculos, et a qua vanitate oret averti. Orat autem et animi et corporis oculos ( subaud. averti), eos scilicet qui theatralibus ludis captivi incubant, eos qui Circensium certaminibus serviunt, eos qui vestium pretia mirantur, eos quos auri splendor et gemmarum varietas occupat. Nisi forte non magis equorum cursu astrorum cursus est gratior; et obscoenis illis spectaculorum turpium fabulis, non amoenius divina illa humanae spei eloquia cantantur . Nisi forte huic terrenorum metallorum usui, non magis aeternitatis repositae divitiae, honor et gloria praeferetur: et blandior mihi erit auri species, quam hominis et terrae et lucis et coeli. Ab eorum igitur vanitatibus 0540B averti oculos et hos corporis sui, et illos animae deprecatur: de quibus obcaecatis 312 beatus Apostolus docet, cum ait, In vanitate sensus eorum intenebrati, alienati a vita Dei (Eph. IV. 18) .

15. Oculorum a vanitate aversorum praemium.—Et aversorum oculorum a vanitate quod praemium sit, non longe requirendum est. Sequitur enim, Et in via tua vivam. Declinandi enim a vanitate sunt oculi, ut nobis in via Dei vita sit: non ea vita quae nunc est, sed ea quae in coelis reposita est, et in Christo absconsa. Ita enim in omni hoc psalmo locutus est, tamquam victurus sit ( subaud. tamquam), 0541A non modo vivat. Erigendi igitur oculi sunt, quibus Christi potius gloria, quam mundi hujus inania et vana cernantur. In via enim Dei, referentes oculos a vanitate, vivemus.

16. Dei verba cum timore excipienda.—Dehinc sequitur, Vers. 38: Statue servo tuo eloquium tuum in timore tuo. Novit a plurimis propheta eloquia Dei sine metu suscipi. Plures enim auditas coelestis eloquii Scripturas tamquam fabulam rerum inanium negligunt, et Dei verba, quae praeterire coelo et terra praetereunte non possunt, magno cum periculo irreligiosae temeritatis irrident. Novit initium sapientiae esse Dei timorem (Psal. CX, 10) . Novit in illa septiformis Spiritus gratia timorem in postremo tamquam firmamentum eorum quae superius sunt dicta numerari 0541B (Esai. XI, 2) . Constitui ergo in se Dei eloquia in timore Dei deprecatur: quia scit ea nobis eloquia futura esse, quae tamquam Dei timebuntur, utilia. Dehinc adjecit, Vers. 39: Circumcide opprobrium meum quod suspicatus sum: quia judicia tua jucunda. Propheta in corpore positus loquitur, et neminem viventium scit sine peccato esse posse. 313 Unum meminit esse qui peccatum non fecit, neque dolus inventus est in ore ejus. Ergo cum circumcidi a se opprobrium deprecatur, peccata circumcidi orat; quia peccatum sequatur opprobrium. Sed cum circumcidi a se orat, non tamquam de admisso perpetratoque confessus est; sed quia id per infirmitatem carnis suae in se suspicatur 0542A habitare. Non enim ait, Circumcide opprobrium quod in me est: sed ait, Circumcide opprobrium meum quod suspicatus sum, suspicionem opprobrii ex conscientia propriae infirmitatis ostendens. In judiciis enim multi ad opprobrium resurgent. Quae quia his jucunda sint, in quibus peccati non manebit opprobrium; ipsam illam quae in se est suspicionem a se circumcidi orat opprobrii, ut sibi Dei sint jucunda judicia.

17. Deus quos vivificet.—Ac ne de admissi peccati conscientia precatus esse existimaretur, orationem omnem quam sub singulis octonis versibus defert, hac libertate conclusit, Vers. 40: Ecce concupivi praecepta tua: in aequitate tua vivifica me. Superius oravit, ut in Dei timore Dei in se statuerentur 0542B eloquia; dehinc ut a se suspicio circumcideretur opprobrii: nunc concupiscentiam ac desiderium suum erga Dei praecepta demonstrat, et ut in aequitate Dei vivificetur orat; sciens proprium divinae aequitatis esse munus, ut vivificet eum, qui et praecepta Dei desideraverit, cui et circumcisa opprobrii suspicione jucunda judicia sint, et in timore Dei in se constituantur eloquia.