Articulus IV. Analysis libri quarti.

Incoeptam adversus gentilium deos disputationem prosequitur Arnobius, planeque ostendit Pietatem, Concordiam, Salutem, Honorem, Virtutem, Felicitatem, aliaque hujusmodi numina, quibus iidem gentiles magnifica templa construxerant, nec risu aut joco, nec serio et affirmate dici posse vim habere divinam, 0379C et in numerum deorum aggregari. Idem plane de Victoria, Pace, et Aequitate statuendam. Nam ea omnia, sicut et eorum contraria, in hominum actionibus affectibusque posita sunt. Nec minus praepostere ab ethnicis nonnulla, uti somniaverant, propter benefacta, plures dii, quemadmodum Luperca, Praestana, seu Panda, vel Pantica, Pellonia, aliaeque ignotorum numinum catervae educebantur. Non enim benefici, sed solus rerum omnium creator verus Deus est.

Quis etiam sine indignatione eos audire poterat, qui garriebant quosdam esse deos sinistrarum regionum praesides, dexterarum inimicos? Mundus enimvero cum teres sit ac rotundus, pars ejus laeva et dextera, oriens et occidens, auster et meridies, nostri tantum, quando quiescimus, respectu dici potest. Ab iisdem quoque gentilibus insulse omnino fingebantur 0379D quidam dii rebus quibusdam, naec aliis praefecti, videlicet Lateranus, seu Genius focis, Venus Militaris flagitiis castrensibus et puerorum stupris, Perfica, Pertunda, Tutunus rebus obscenis, Puta putandis arboribus, nemoribus Nemestrinus, Patellana et Patella patefaciendis aut patefactis ostiis, Nodutis frugum nodis, iis terendis Terensis, Vibilia viarum erroribus, Orbana filiorum orbatis parentibus, Naenia xitae extremis, Ossilago ossibus consolidandis, Peta, Puta, Patella apibus, melli Mellonia, Lucrii lucro, Libentina et Liburnus libidini, liminibus Limentinus et Lima, obliquitatibus Limus, sationi Saturnus, montibus Montinus, Murcida segnibus, ac pecuniae et divitiis dea Pecunia. Si enim hi aliique plures dii, quos Auctor noster ne lectori taedio esset, praetermisit, 0380A singulis rebus praesint, cur non similiter dii aliqui cucurbitis, rapis, culinae, nasturtio, ficis, betaceis, caulibus, unguibus, pilis, aliisque corporum partibus praeficiuntur? Unum siquidem non magis quam alterum a vero abhorrere, deisque probro esse ille luculenter ostendit.

Nec est quod aliquis objiciat illos ideo deos esse quod ab haruspicibus vocati, continuo veniant, certaque responsa reddiderint. Quamvis etenim hoc gratis concedatur, quis Melloniam aut Limentinum, ut responsa daret, alienis fibris insertos vidit unquam? Quid si dolo et fraude, vel daemonum arte ac fallaciis responsa data sint? Ad haec vero, cum tanta deorum multitudo ab ethnicis proferatur, scire non 0380B poterant, utrum unus tantum deus aliis omnibus, quos invocabant, non supponatur. Quis autem verus Deus sit, rogare non debent, quandoquidem illum Aegyptii, Persae, Indi aliique omnes agnoverunt.

Sed instat Arnobius, planumque facit absurdissima ab ethnicis produci deorum suorum monstra, tres videlicet Joves, quinque Soles, totidem Mercurios, Minervas, et Dyonisos; tres Dianas, et Aesculapios; quatuor Vulcanos, et Veneres; tria genera Castorum et Musarum, sex Hercules, trigas Cupidinum, et Apollinarium nominum quadrigas. At hi omnes dii ejusdem nominis esse non possunt, aut quis ex illis verus Deus sit, penitus ignoratur. Deinde vero si uni, verbi gratia Minervae, nec nominatim appellatae fiat 0380C sacrificium, nonne aliae tamquam sibi factum stulta contentione vindicare conabuntur?

Quod si quis dixerit sibi latere an theologi aliive suis in libris cognita et explorata, vel falsa fictaque pro libidine scripserint: quid ad nos? inquit Arnobius. Sufficit illa omnia, quae de diis dicuntur, falsitatis convinci. De medio igitur tollendi sunt hi theologorum, pontificum, aliorumque veteres libri, aut ethnici ea patefacere nobis debent, quae vera in eis reperiantur.

At quomodo veri aliquid in illis indicari posset, in quibus iidem dii summis contumeliis ubique passim afficiuntur. Nam ibi praedicantur dii non secus ac homines geniti, celebratis prius nuptiis, aut adulterio et incestu, sicuti Jupiter, et filii ejus, aut ex ovis velut Castor et Pollux, aut ex pelagi spuma, sicut 0380D Venus. Nonne ergo publicae generis humani calamitates iisdem ethnicis, haec pertinacissime asserentibus, haecque numinum portenta impie colentibus adscribendae sunt, non autem christianis, qui ea, quo par est, horrore detestantur?

Neque tamen ibi stetit, insana gentilium opinatio. Sed suis adhuc in libris venditabant Saturnum vinctum, Jovem infantem a Curetibus servatum, regnum expulsi à se patris occupantem, humanis imprudenter pastum carnibus. Vulcanum fabrum, altero claudum pede; Aesculapium percussum fulmine, Apollinem falsis responsis locupletatum, fures Mercurium et Lavernam, Musas Megaclonis ancillulas, Venerem meretricem, Palladium ex Pelopis reliquiis factum; Martis patriam, vincula, et cum Venere adulterium; 0381A mercenariam Herculis, Apollinis et Neptuni servitutem; Minervam in conjugalibus secretis ministram lucis; Martis, Veneris, Plutonis, Junonis vulnera; Jovis, Saturni, Castoris et Pollucis sepulturam, hosque alternis viventes ac morientes; Herculem igne crematum; effraenatam Neptuni et Apollinis in feminas ab auctore nostro nominibus suis appellatas libidinem; varias Jovis eam ob rem conversiones, furentem hujus et aliorum deorum ac dearum in masculos petulantiam. Atqui haec omnia aut falsa sunt, aut vera. Si primum, dii tantas tamque impudentes calumnias morte ethnicorum omnium vindicare debuerunt. Si secundum, iidem dii miseri, infames et sceleratissimi homines fuisse convincuntur.

Quid vero, quod humana illorum natura manifestissime 0381B comprobatur non solum Euhemeri, Nicagorae, Leontis, Theodori, Hipponis, et Diagorae testimonio, verum etiam rebus a Jove gestis, Minervae Dianaeque bellis, affectato a Libero Indorum regno, atque aliorum conditione, opera, quaestu et conjugiis. Sed declarat Arnobius se id, quod facile erat, demonstrandum non suscepisse, sed deos a nemine contumeliosius quam ab ethnicis vexari.

Quod quidem ille demonstrare pergit, tum solemnibus statutisque in eorumdem deorum honorem, quae quidem poetarum commenta dici non poterant, sacris, mysteriis, caeremoniis, et ludis, tum etiam ex jam recensitis illorum flagitiis, sceleribus, vulneribus et bellis. Eo quippe major erat ethnicorum 0381C iniquitas, quod summa legum severitate in famosi alicujus dicti, carminis, et libelli auctores animadverterent, patientissime vero ferrent tanta deorum opprobria et dedecora scribi et decantari, eaque scribentes, atque etiam histriones et mimos eadem in theatris publicisque spectaculis repraesentantes, maxima audiebant cum voluptate, et illos laudibus ac praemiis remunerabantur.

Quis ergo dubitandi locus supererat, quin ex tanta deorum irrisione, tantoque ludibrio ortae fuerint publicae calamitates? Nullus itaque sanae mentis homo unquam negabit illa gentilium scripta potius debuisse cremari, quam christianorum libros, atque illorum theatra potius, quam horum conventicula dirui? In christianorum siquidem conventiculis ac synaxibus 0381D Deus verus exoratur, pax et venia pro omnibus, sive vivis, sive mortuis postulatur, nihilque auditur, nisi quod humanos, mites, verecundos, pudicos et castos faciat. Dii ergo si ira, uti opinabantur ethnici, accendantur, non christianis, sed ipsismet ethnicis, omnium ante oculos dedecus et turpitudinem illorum statuentibus, irasci debebant. Si vero irae expertes sint, christianis frustra irati dicuntur.