Articulus VI. Analysis libri sexti.

In hoc et subsequenti libro aliam Arnobius gentilium diluit criminationem, qua christianos maximae impietatis propterea accusabant, quod nulla deorum haberent templa aut simulacra, nec ulla unquam iis sacrificia facerent. A templis autem deorum orditur, palamque fatetur iis christianos carere, non in deorum, si modo tales quidam existant, contemptum; sed quia cum semper benefici esse debeant, omni virtutum genere perfectissimi, nulliusque irae vel perturbationis capaces, templa omnia magno ducunt 0384B despicatui. Ea namque nulli ipsis usui esse possunt, quamvis exiguo hominum ingenio fabricata, iisdem solis hominibus magnificentissima videantur. Primus autem omnium Phoroneus, vel Merops, vel Aeacus ea aedificasse perhibetur. At quantalibet magnificentia post haec constructa sint, quid diis magis injuriosum ac contumeliosum, quam temere asseverare Jovem, aut alium quemvis deum templo, tuguriolo, conclavi et cellula includi?

Verum diis, inquiebant ethnici, templa extruimus; ut cum eis quodammodo praesentibus non magna sine reverantia colloquamur, atque illos de proximo invocantes, ab ipsis facilius audiamur. Sed perperam, ait Arnobius. Omnia quippe, ac tacitas etiam animi nostri cogitationes verus Deus cognoscit, cuncta aequaliter 0384C audit, nullibi abest, nec sicut Jupiter coenatum vadit ad Aethiopas, uno verbo immensitate sua ubique praesens est, neque umquam loco movetur.

Huc accedit pleraque deorum sumptuosissima augustissimaque templa nihil esse aliud, nisi sepulcra mortuorum. Talia enimvero produntur fuisse Cecropis, Acrisii, Ericthonii, Dairae, et Immari, Celei virginum, Hyperoches et Laodices, Clearchi, Leucophrynes, Tesmessi, Cynirae, et aliorum quam plurium monumenta ac polyandria. Denique Capitolium ab invento Toli capite nomen accepit. Atque inde conficit Arnobius diis frustra, ac contra eorum decus, templa fabricari.

Colendi vero eorum simulacra non potior utique est ratio. Dii quippe si in coelo habitant, ad eos non 0384D ad illorum simulacra fundendae sunt preces. Si autem illos ibi habitare dubium sit, frustra rei dubiae simulacrum fingitur. Praeterea qui deos esse credit, hic ad exhibendam illorum praesentiam simulacris opus non habet.

Tum Arnobius iis occurrit, qui asseverabant se per simulacra deos colere ac precari. Numquam enim eos, si res ita sit, venerarentur, si nulla essent hujusmodi simulacra. Quid etiam absurdius, quam cum diis ipsis suis, uti putabant ethnici, supplicare possent, illos per mortuam effigiem, tanquam per quoddam fidei commissum aliquid rogare? Quid namque illud est, nisi Deum alterum scire, et effigiem deprecari omni sensu carentem?

0385A Praeterea imago rei alicujus ipsi similis esse debet, alioquin imago non erit. Atqui nemo ethnicus homo scire potest utrum quilibet deus talis revera sit, qualis ejus imago. At certe scimus tales deos esse non posse, quales sol, luna, venti, aliique leonina vel alia facie repraesentabantur. Ab ethnicis autem jure merito derisi sunt prisci homines, qui pro diis fluvium, acinacem, lapidem, informe lignum, aut quid simile colebant. Verum illi ipsi non minus irridendi, qui Hammonem cum cornibus arietinis, Saturnum cum falce, nudam Venerem, Vulcanum cum pileo et malleo, cum plectro et fidibus Apollinem, et Neptunum cum fuscina depingunt. Quam enim haec a vera deorum figura abhorreant, quis non videt? Praeterea si haec propria sint uniuscujusque dei ornamenta, ubi 0385B ab uno suum detraxeris et dederis alteri, uterque discerni amplius non poterit.

Neque indigna tantum ethnici diis suis ornamenta dederunt, sed quorumdam hominum, atque etiam meretricum figuram et lineamenta. Ad Alcibiadis quippe instar Mercurium, ad Cratinae et Phrynes Venerem, fabricarunt. Quid vero, quod Phidias lasciviens, in Jovis Olympici a se facti digito Pantarces, pueri a se amati, nomen inscripsit? Eo autem petulantiae atque audaciae devenit, quia noverat suo munere, et arte sua Jovem ab hominibus adorari. Quapropter ethnicos hortatur Arnobius; ut ad saniorem mentem redeuntes, tandem intelligant simulacra, quae tanto honore adorabant, ossa esse, lapides, aes, argentum, aurum, ac saepius vilissimam, ac quae turpissimis 0385C usibus servierat, materiem. Quis enim in animum inducat ut deum illum esse existimet, quem ipse ex hacce materia fabricavit.

Urget Arnobius neminem esse ita insanum qui simulacri alicujus partes separatim positas colat, et adoret. Cur ergo ethnici illas simul conjunctas venerabantur? Non majorem certe conjunctae, quam divisae, vim divinam habent. Huc accedit quod si quis in Olympiaci Jovis, aut alterius simulacri intimas partes introierit, quid praeter laminas, vel ligni saxique partes, plumbo suffuso, aut catenis, uncis, et ansulis compactas, et coagmentatas conspiciet? Nonne videbit caput, ventrem, aliasque partes intus vacuas, inanes, atque imperfectas? Sed ea cernere si non liceat, nonne cernit partes simulacri externas nidore 0385D et fumo decolorari, situ, rubigine, ac putredine, aut diuturnitate corruere, atque a muribus, blattis, araneis et hirundinibus, aliisque animalculis foederi ac coinquinari?

Erras, inquiebant ethnici. Non simulacrorum materiam, sed deos in simulacris, post sacram eorum dedicationem habitantes, colimus. At vos ipsi, reponit Arnobius, gentiles tota erratis via. Cui enimvero credibile fiet deos, coelestibus relictis sedibus, in simulacris habitare, atque aliqua eorum dedicatione ad ea inhabitanda compelli? Deinde si in eis semper maneant, nihil hac habitatione miserius. Si ab eis aliquando recedant, incertum utique erit quando simulacra adorari debeant. Sed agedum. 0386A Numquid dii in parvis simulacris dedicatis corpus suum contrahunt, et porrigunt in magnis et immensis? Numquid unus deus, puta Vulcanus, in omnibus suis simulacris ubique gentium positis et consecratis vel multiplex, vel indivisus manere poterit?

Quid plura? Si dii in his suis simulacris revera habitant, cur ea gentiles, ne qua injuria adficiantur, claustris, clavibus, pessulis, canibus, anseribus tuentur, ac diligentissime custodiunt? Cur Jupiter et Aesculapius tam patienter tulerunt simulacra sua ab Antiocho et Dionysio spoliari? Si dixeris de his nihil deos curasse, certe Venus incredibilem Pygmalionis et alterius perditi hominis in sumulacra sua petulantiam propulsare debebat. Nonne etiam Jupiter Capitolinus, Juno Argiva, Serapis, Diana Ephesina, 0386B Apollo et alii debuerunt simulacra et fana, in quibus habitabant, ab incendio aliisque casibus intacta servare?

Ultimum porro gentilium ad retinenda simulacra propugnaculum fuit, haec omnia antiquos non fugisse, sed illo simulacrorum cultu imperitum vulgus in officio et religione continendum. Sed hoc seipso ruit et evertitur. Quid enim plebi quantumvis imperitae formidandum ex deorum simulacris spoliatis aut direptis? Quid metuendum ex Saturni falce, Jani bicipitis clave dentata, Jovis fomite, caestu Junonis, Minervae galea, Cereris mammis, et caeteris hujuscemodi ridiculis deorum insignibus? Quid haec et alia longe turpiora poterant ad retinendam hominum religionem conferre? Tantum profecto abest, ut id 0386C acciderit, quin potuis homines nullo legum severiorum metu, nec ullis suppliciis a sceleribus et flagitiis potuerint hactenus cohiberi. Postremo Arnubius de sacrificiis deinceps agendum significat, et libro finem imponit.