Articulus Primus. Quibus rationum momentis Arnobius Deum exsistere demonstret, quidve statuerit de illius natura, et quam perspicue eam plane incorpoream esse demonstret, ac immerito quaedam ejus responsio a quibusdam reprehendatur.

Primum proculdubio ac praecipuum, quo fundatur tota christianorum, et gentilium religio destruitur, documentum est, unum dumtaxat omnipotentem 0451B Deum exsistere. Arnobius autem id evidentissime demonstrat ex ipsius effectibus (Arnob., lib. I, p. 16, et lib. II, pag. 43) , innata cunctis hominibus ejus idea, et agnitione, ac intima omnium conscientia. Singulorum enim animis adeo insita, vel potius innata est ea notio, ut facile agnoscant se a Deo vero accepisse non solum quod sint homines, quod vivant, spirent, moveantur, sed quod totus etiam mundus, sol, luna, elementa, terra, caeteraque omnia ab illo creata sint, ejusque providentia regantur et administrentur. In hujus vero argumenti confirmationem scite subjungit, hoc nulli ex commentitiis gentilium diis posse attribui. Nam cuncti hos omnes deos, sicuti et mundum certo quodam tempore ortos esse profitebantur.

0451C Tantum autem in hac argumentatione roboris, evidentiae, et perspicuitatis esse censet; ut quamvis a cunctis hominibus ignoretur quis, qualis, quantusque sit Deus; in dubium tamen, an ille sit, a nemine sanae mentis homine vocari possit. Jam vero, in superiori nostra de Minucii Felicis Octavio dissertatione (cap. 3, art. 5) , ostendimus non modo illum, sed Cyprianum etiam, Tertullianum, Lactantium, immo ethnicum quoque Ciceronem eadem ratione tam certo, quam evidenter demonstrasse unum duntaxat esse Deum, cujus infinita potestate omnia creata sunt, ac providentia mirabili gubernantur. At de Lactantio et Tertulliano aliquid adhuc infra dicendum. Praepterea Arnobius alicubi haud dubitanter pronuntiat, quod si fieri posset, ut animantia ipsaeque sensus 0451D expertes creaturae quemdam ederent vocis sonitum, tum illico magistra ac duce natura unum Deum, solumque rerum omnium creatorem exsistere clamarent (Arnob., lib. I, pag. 18) . Quin etiam si Clementi Alexandrino credamus, Xenocrates et Democritus, quemadmodum alibi a nobis observatum est, docuerunt esse aliquam in mutis animantibus Dei notitiam ac cognitionem (Tom. II Apparat., lib. III, dissert. 2, cap. 6, art. 1, pag. 848) .

Cunctis autem hominibus illa, ait Arnobius, ita innata est, ut omnes naturaliter Deum invocent, eumque testem constituant: «Quem omnes, inquit, naturaliter scimus, sive cum exclamamus: O Deus! sive cum illum testem Deum constituimus improborum, 0452A et quasi nos cernat, faciem sublevamus ad coelum» (Arnob., lib. II, pag. 43) . Quam porro id verum sit, te docebit jam citatus a nobis Cicero, qui alicubi scripsit: «Omnes esse vim et naturam divinam arbitrantur. Nec vero id collocutio hominum, aut consensus efficit, non institutis opinio est confirmata, non legibus. Omni autem in re consensio omnium gentium lex naturae putanda est» (Cicer., lib. I Tuscul., pag. 119, lin. penult. et seqq., et lib., II de Legib., pag. 325, lin. 22) . Neque id ab eo imprudenter dictum arbitreris, quod ab ipso alibi repetitum invenies. Quamobrem Arnobius alicubi haud dubitanter asseverat eum esse amentem, ac stulte desperatum, qui Deum exsistere ambigat: satis vero esse homini, et si alia ignoret illum agnoscere, et 0452B hanc summam esse scientiam: «Rebus,» inquit, «ex omnibus, quae augustae continet divinitatis obscuritas, solum Deum esse indubitalem, solum verum, et de quo nullus ambigere nisi amens possit et desperationis insanae, quem satis sit scire, ut nihil aliud noveris, sisque veram et maximam scientiam consecutus, in Deo rerum capite et cognitione defixus» Sed haec superius a nobis probata, nunc fusius prosequi necesse non videtur (Arnob., lib. II, pag. 86, tom. I Apparat., pag. 688, et dissertat., in Minuc., cap. 3, art. 5) .

At vides certe quam perspicue Deus ibi ab Arnobio dicatur rerum omnium caput, solus verus Deus (Arnob., lib. I, pag. 13) . Alibi vero non minus diserte ab illo appellatur ingenitus, immortalis, aeternus, 0452C incorporeus, qualitatis et quantitatis expers, incircumscriptus, immensus, sine situ, motu, et habitu, omnium rerum locus et spatium, prima causa, fons rerum, sator saeculorum ac temporum, pater, dominus, creator omnium, et omnipotens, qui ab hominibus nec videri potest nec explicari (Ibid., pag. 17, 19; lib. II, pag. 43, 67, 74, 75, 95; lib. III, pag. 101) . Quis autem, nobis tacentibus, inde non agnoscit quam recte ille divinam explicaverit naturam, quantaque diligentia, et quanto studio omnia fere, et singula Dei attributa recenseat?

De iis porro quia alibi haud semel disputavimus, sufficiat animum ad illud rationis momentum advertere, quo Auctor noster catholicam de incorporea sive spirituali Dei natura sententiam tuetur ac propugnat: 0452D «Nostra,» inquit (Arnob., lib. III, pag. 107) , «de hoc sententia talis est. Naturam omnem divinam, quae neque esse coeperit aliquando, nec vitalem ad terminum sit aliquando ventura, lineamentis carere corporeis, neque ullas formarum effigies possidere, quibus extima circumscriptio membrorum solet coagmenta finire. Quidquid enim tale est, mortale esse arbitramur, et labile; nec obtinere perpetuam credimus aevitatem, quod extremis coercitum finibus necessaria circumcludit extremitas.» Nihil profecto ea ratiocinatione ad stabiliendam incorpoream Dei naturam firmius et loculentius. Recte enim ille pro certo et fixo ponit, quidquid corporeum est, vel corporis lineamentis ac forma componitur, illud esse 0453A extensum, suisque proinde finibus et extremis partibus clausum ac circumscriptum. At quidquid ita circumcluditur, eo ipso mortale sit, oportet. Deus autem non solum immortalis est, sed etiam aeternus, atque idcirco incorporeus, et naturae spiritualis.

Quam persuasum autem Arnobio illud fuerit, inde adhuc conficitur, quod ethnicis deos suos corporeos aliquo Judaeorum Sadducaeorumque testimonio confirmare conantibus, hunc responderit in modum: «Neque quisquam Judaicas in hoc loco nobis opponat, et Sadducaei generis fabulas, tanquam formas tribuant atque os Deo. Hoc enim putatur in eorum libris dici, et ut vel re certa atque auctoritate firmari, quae aut nihil ad nos attinent, nec aliqua portione quidquam habent commune nobiscum: aut si sunt, 0453B ut creditur, sociae, quaerendi sunt vobis ethnicis, altioris intelligentiae doctores, per quos possitis addiscere, quibus modis conveniet litterarum illarum nubes atque involucra relaxare» (Ibid. pag. 106) . Sed plura ibi a recentioribus quibusdam criticis censoriae severitatis nota inuruntur. Primo siquidem Arnobius ab illis arguitur quasi nimis confuse, atque etiam periculose loquatur. Nam si de veteris Testamenti libris verba facit, hoc proculdubio, inquiunt, est impium et horrendum: si de Rabbinorum scriptis, id prorsus inutile est. Omnes enimvero fatentur ea scatere fabulis. Secundo summam ille imperitiam, uti aiunt, prodere videtur, cum asserit Deum a Judaeis corporeum credi et praedicari. Celso quippe respondet Origenes Judaeos a Numenio Pythagoreo in eorum 0453C grege annumerari, qui Deum omnino incorporeum esse existimabant (Orig., lib. I contr. Cels., pag. 13) .

Sed his auctoris nostri reprehensoribus paulo attentius animadvertendum erat ibi eum, sicut diximus, respondere ethnicis, qui corpoream deorum suorum naturam auctoritate Judaeorum et Sadducaeorum contra christianos stabilire nitebantur. Docet autem duplicis generis esse illorum scripta et litteras. Quaedam enim, quales proculdubio erant Sadducaeorum, qui, ut in Actibus apostolorum legimus: Dicunt non esse resurrectionem, neque angelum, neque spiritum (Act., XXIII, 8) , atque idcirco omnia, ne Deo quidem excepto, esse coporea. Sed horum scripta nihil habebant cum christianorum placitis commune, ac proinde christianis objici non poterant. Alia vero erant Judaeorum 0453D scripta, quae nostris socia credebantur, ac tales profecto sunt Veteris Testamenti libri. At quia in istis membra Deo tribuuntur, inde ethnici, ut confirmarent deos suos esse corporeos, argumentum ducebant. Sed respondet Arnobius quaerendos esse ab illis, altioris intelligentiae doctores, omnibus statim obvios, nec ipsis ethnicis ignotos, qui illa Veteris Testamenti verba, quibus modis convenit, hoc est, allegorico, metaphorico, ac mystico, non litterali sensu intelligenda esse plane demonstrabant. Quid autem in his Arnobii responsis et dictis reprehensione dignum, aut sacrae Veteris Testamenti auctoritati et dignitati contrarium, quodque ab aliis orthodoxis Ecclesiae patribus assertum non fuerit? At nemo sane 0454A est, qui non facillime perspiciat iisdem Arnobii responsis, aliisque quae retulimus argumentis spiritualem et incorpoream Dei naturam plane asseri ac vindicari.