Articulus IV. Utrum Arnobius crediderit Deum esse omnium cum poenae tum culpae malorum auctorem.

Quosdam audire nobis videmur, qui Arnobium gravissimi in sua de Dei omnipotentia disputatione erroris audacter insimulant. Nonne enim, inquiunt, aliquem inducit sibi objicientem; si Dei voluntate omnia fiant, nihilque sine illa fieri queat, inde sequi illum malorum omnium, quibus homines quotidie cruciantur, esse auctorem? Quod quidem postquam 0458D attentissimo ille animo expendit, persuasum sibi esse declarat ea mala neque ex elementis, neque ex eorum inaequalitate oriri (Idem, lib. II, pag. 80 et seqq.) . Non enim fieri posse putat, ut quae sensum judiciumque non habent, noxia sint et malitiosa. Quid ergo ad haec sibi objecta ille postea respondet? Nihil sane aliud, nisi parum interesse sciamusne, an ignoremus quae mali causa sit. Unum quippe scire nobis sufficere arbitratur nihil a Deo noxium, exitiabile et mortiferum proficisci, nihilque ab eo fieri, nisi omnibus salutare, dulce, optabile, gratum et jucundissimum.

Nonne autem tota, aiunt, hac in oratione caligat et caecutit Arnobius, malum culpae a malo poenae non 0459A distinguendo? Quis namque in sacris nostris Scripturis non plane hospes, ac peregrinus, nesciat mali culpae, Deo permittente, diabolum, mali vero poenae peccantibus inflictae, ipsummet Deum, recto sane judicio esse auctorem? Nonne etiam illud discere potuit ex Tertulliano, qui quidem ubi adversus Marcionis de malo deo malorum auctore errorem disputat, ibi scite utrumque illud malum distinguit: «Nos,» inquit, «adhibita distinctione utriusque formae, separatis malis delicti, et malis supplicii, malis culpae, et malis poenae, suum cuique parti definimus auctorem: malorum quidem peccati et culpae diabolum: malorum vero supplicii et poenae Deum creatorem; ut illa pars malitiae deputetur, ista justitiae, mala condentis judicia adversus mala delicti. De his ergo 0459B creator profitetur malis, quae congruunt judici. Quae quidem mala illis mala sunt, quibus rependuntur: caeterum suo nomine bona, qua justa, et bonorum defensoria, et delictorum inimica, atque in hoc ordine Deo digna.» (Tertullian., lib. II, adv. Marcion., cap. 14, pag. 464.) Cui quidem haec uberius prosequenti et asserenti suffragantur Origenes, Augustinus et alii magno numero et consensu Patres Ecclesiae, quos in re, nulli incognita, hic appellare nihil necesse est (Orig., lib. VI, contr. Cels., pag. 324; August., lib. contr. Adimant., cap. 26, etc.) . Numquid ergo Arnobius haec ignoravit, aut si comperta habuit, cur brevi explicatione, vel duplicis mali distinctione, non solvit hujusce difficultatis nodum? Numquid persuasum illi erat, quod a proxime citato Origene dictum legitur: 0459C Si quis alius locus est in rebus humanis scrutatu difficilis naturae nostrae, inter hos merito numerari potest malorum origo.» (Orig., lib. IV, contr. Cels., pag. 207.) Sic autem ille graece loquitur: Εἴπερ οὐν ἄλλος τις τόπος τῶν ἐν ἀνθρώποις ἐξετάσεως δεόμενος, δυσθήρατός ἐστι τῇ φίσου ἡμῶν, ἐν τούτοις καὶ ἡ τῶν κακῶν ταχθείν ἂνγένεσις. Non prorsus inepta tibi fortasse videbitur haec ratio, si parumper animadvertas hanc de mali origine quaestionem unam ex iis Arnobio videri, de qua inter se digladiantur homines, nihilque certi a se statui posse confitentur. Quapropter ne longius disputationis filum ducere, et extra propositam a se ibi de anima quaestionem diutius vagari cogeretur, satis sibi esse putavit palam Ethnicis omnibus declarare hoc unum a christianis certo sciri, 0459D Deum mali nec causam esse, nec auctorem. Diffiteri tamen non possumus hanc de mali auctore disquisitionem ibi ab ipso potuisse clarius explicari; quandoquidem ille in hoc eodem loco, in alia scitu minus digna, nec ad institutum de anima sermonem magis conducentia, longe excurrit.

Neque tamen in animum inducas illud omnino intactum ab eo relinqui. Postea enim aperte asserit Deum, tametsi omnipotens sit, nemini umquam vim ad credendum aut agendum inferre (Arnob., lib. II, pag. 88, et seqq.) . Si quem enim invitum aliquid agere cogeret, non gratia proculdubio foret, sed vis et injustitia, qua voluntati liberae, ad id quod non vult, ac refugit, agendum necessitas imponeretur. 0460A Deus itaque sicut et Christus neminem cogit, sed omnes aequaliter vocat, et cunctis ad se veniendi facit potestatem. Si quis ergo non veniat, illius sane non Dei culpa est. Atqui ex hac ratiocinatione evidenter colligitur Arnobium credidisse mala culpae, delicti, et malitiae, non ex Deo, sed ex libera pravaque hominis voluntate proficisci: mala autem poenae, uti dictum est, ab eo quidem infligi, sed cogente peccantium malitia, quam impunitam dimittere non potest.

Contra tamen objiciet aliquis Arnobium constanter negasse ullam calamitatis causam posse umquam hominibus ab ipso Deo inferri. Diserte siquidem ille pronuntiat: «Quidquid potis est causam calamitatis inferre, quid sit primum videndum est, et ab Dei nomine 0460B longissima debet differitate seponi.» (Idem, lib. VII, pag. 228.) Nonne autem his ille verbis in ipsissimum offendit Marcionis errorem, quo garriebat Deum quidem bonorum esse auctorem, mala vero omnia, quaecumque sint, ex alio quodam malo principio manasse?

Verum qui ita argumentatur, is profecto animum non satis advertit Arnobium ibi opinionem refellere gentilium, qui stulte contendebant alios deos natura sua bonos esse et prosperos, alios vero malos et adversos, atque hos malorum omnium et calamitatum quae vera mala Ethnicis videbantur, esse auctores; ta tamen ut hostiis, sacrificiis, aliisque superstitiosis ritibus placati, de malis fierent boni, aut certe homini non nocerent. Arnobius vero tametsi fateatur 0460C christianos iisdem atque Ethnicos opprimi calamitatibus, ac Deo permittente, atrocissimis suppliciis ob illius confessionem ab Ethnicis vexari et trucidari; haec tamen, uti superius vidimus, non mala profecto, sed bona esse asserit, quibus ad libertatis aeternae lucem educantur. (Idem, libr. II, pag. 98, cap. super., art. 4.)

Recte quidem, inquies, si Arnobius Ethnicorum errorem refellendo, intra veritatis terminos sese continuisset. Sed ille generalem hanc nulloque limite circumscriptam profert assertionem: «Quidquid mite est, placidumque natura, ab nocendi procul est usu, et cogitatione discretum.» (Arnob., lib. VII, pag. 228, et seqq.) Quin vero ibidem adjecit non magis fieri posse; ut qui natura sua bonus est, alteri noceat, et 0460D aliquid afferat mali, quam ut ignis in frigus mutetur. Ergo ille revera censuit Deum, natura sua bonum, nulli posse ullum poenae, calamitatis, aut supplicii malum creare, nec hujus esse causam et auctorem. Quod sane in Marcionis errorem recidit.

At certe quantumlibet generalis videatur illa Arnobii propositio, ad Ethnicos tantum, et eorum spectat falsas opiniones, qui pro certo ponebant deos ita natura sua aut bonos, aut malos esse; ut pro libito ac ulla sine causa pios homines et impios, probos et improbos calamitatibus et miseriis indifferenter obruerent. Ad haec vero, de poenis etiam et aerumnis ille loquitur, quae bonis piisque hominibus accidunt, quaeque non mali, sed semper boni aliquid, uti mox 0461A dicebamus, secum apportant. Quae enim impiis et sceleratis infliguntur, haec divinae justitiae eos punientis bonos esse effectus inficias nemo iverit. Quid autem in tota illa auctoris nostri argumentatione occurrit, quod non sit plane sanum, orthodoxum et a Marcionis erroribus prorsus alienum? Si quis tamen pertinacius contendat, ac probaverit, illum disputationis aestu raptum, aut non satis accurate verum Deum a falsis gentilium diis distinxisse, aut in aliquem errorem revera impegisse, eum illico condemnabimus. Sed vix ac ne vix quidem nobis ullus persuadebit illum, qui tam recte, ut ostendimus, de suprema unius Dei natura disserit, in errorem, huic orthodoxae sententiae omnino oppositum, incidisse.