Articulus Primus. Excutiuntur argumenta, inde contra gentilium religionem ab Arnobio petita, quod ethnici explicare non potuerint, ubinam illorum dii vitam degant, a quibus imposita sint eorum nomina, et quanta sit eorum multitudo, atque ex Ciceronis, praesertim de natura deorum, libris, de quibus quale judicium Arnobius ferat expenditur, ac tandem Euhemeri, Nicagorae, Pellaei Leontis, Theodori, Hipponis, et aliorum testimonio.

Duae sunt tantum totius hujus Arnobiani, uti ostendimus, 0500A adversus gentes operis septem in libros distributi partes, quarum una christianae religionis veritatem, et altera ethnicae falsitatem demonstrat. Jam vero expendimus quanti ponderis sint argumenta, quibus demonstrare contendit christianae religionis, praecipuorumque ejus dogmatum veritatem, sacrorum illius mysteriorum et rituum sanctitatem, ac eorum qui eam sincere sectabantur, integritatem morum, et ea omnia ab repetitis saepius ethnicorum calumniis vindicet. Superest ut simili modo alia examinemus, quae ab illo in secunda operis sui parte, ad vanas gentilium religiones, impios cultus, ac ridiculas plane et absurdissimas superstitiones funditus evertendas protulit.

Primum itaque plurimis auctor noster argumentis 0500B tam perspicue quam invicte probat falsos penitus ac commentitios esse omnes deos, quos ethnici non minus impio, quam antiquo cultu venerabantur. Ab eo autem ille, quasi praevia velitatione, initium dicendi fecit (Arnob., lib. III, pag. 102) , quod ethnici nunquam explicare potuerint ubinam gentium vitam dii sui degant, aut quanta sit illorum multitudo. Certo enim affirmare nequeunt eos in coelo habitare, talesque ibi esse, quales in terris coluntur. Gentilium siquidem nullus illuc convolavit unquam, et vultum formamque illorum intuitus est.

Neque etiam illis explorata magis erat nominum, quibus dii vocabantur, origo, et a quibus excogitata dataque fuerunt. Quis enim asserere audeat utrum dii haec, inquit Arnobius, sibi diebus imposuerint lustricis, 0500C in regio codice manuscripto legitur, ludibriis, in antiquis editionibus ludicris, in ultima lustricis, et id melius. Est enim, inquit Macrobius (Macrob., lib. I, Saturnal., cap. 16, pag. 307) , lustricus dies, quo infantes lustrantur, et nomen accipiunt, ac mares quidem nono, feminae octavo, quemadmodum a Servio quoque observatur. At dii, quos ethnici, non secus ac caeteros homines, natos esse fatebantur, tum nomina sibi assumere non potuerunt (Fest., de verbor. Signifi., pag. 307) . Neque etiam iis data sunt ab hominibus. Tanta enim erat ac prorsus innumerabilis illorum multitudo, ut magna pars, sicuti post Tertullianum ostendemus, plerisque diversis gentibus et populis ne nomine tenus cognita fuerit.

Velim autem expendas utrum auctor noster, haec 0500D scribendo, nihil decerpserit ex illo Ciceronis loco, ubi Cotta hoc argumentum urget acrius, nullosque esse gentilium deos demonstrat: «Age, et his vocabulis deos esse facimus, quibus a nobis nominantur. At primum quot hominum linguae, tot nomina deorum. Non enim ut tu Velleius, quoquumque veneris, sic idem in Italia Vulcanus, idem in Africa, idem in Hispania. Deinde nominum non magnus numerus, ne in Pontificiis quidem nostris; deorum autem innumerabilis. An sine nominibus sunt? Istud quidem ita vobis dicere necesse est. Quid enim attinet, cum una facies sit, plura esse nomina? Quam bellum erat, Vellei, confiteri potius nescire, quod nescires, quam ista effutientem nauseare? An tu mei similem putas 0501A esse, aut tui Deum? Profecto non putas.» (Cicer., lib. I, de Nat. deor., pag. 207, lin. 29.) Vides certe eamdem esse Ciceronis atque Arnobii nostri argumentationem, qua fictitiorum numinum divinitatem jure merito explodit.

Neque ibi tantum auctor noster premit oratoris latini vestigia. sed alibi saepius, aut verba ejus, aut sensum exprimit. At ea hausit potissimum ex tribus illius de Natura deorum libris, uti ex infra dicendis omnes intelligent. Prius igitur, quam ulterius progrediamur, non inutilis proculdubio operae pretium erit observare, quod auctor noster de his Ciceronis libris ferat judicium, et cur eorum in primis auctoritate ethnicos refellat.

De ipsomet autem Cicerone, in hisce libris loquente, 0501B sic pronuntiat: «Ante omnes Tullius Romani disertissimus generis, nullam veritus impietatis invidiam, ingenue, constanter, et libere, quid super tali opinatione,» nimirum de gentilium diis, «sentiret, pietate, cum majore monstravit. A quo si res sumere judicii veritate conscriptas pergeretis, perorata esset haec causa, nec secundas, ut dicitur, actiones nobis ab infantibus postularet.» (Arnob., lib. III, pag. 103.) Quamobrem non pauci, pergit ille, aversabantur librorum ejus de natura deorum lectionem, nulloque penitus modo nec in aurem volebant admittere: alii vero eos senatusconsulto abolendos, ac de medio tollendos censebant. Cardinalis autem Baronius opinatus est id memorato a nobis superius Diocletiani edicto factum, illosque libros Ciceronis 0501C cum christianorum scriptis igne revera crematos (Baron., ad Ann. 302, § 19, 723) . Sed veremur ne doctissimus vir animum non satis adverterit Optatum et Eusebium, quos de eodem Diocletiani decreto disserentes alibi citavimus, sacrorum dumtaxat divinae Scripturae, seu deificorum nostrorum librorum fecisse mentionem.

Porro autem quam funditus Cicero hisce suis in libris impium deorum cultum, omnesque falsas ethnicorum religiones everterit, quidve de iisdem diis senserit, hic Lactantius explicat verbis: Romanae philosophiae princeps, et amplissimo sacerdotio praeditus, commentitios ac fictos deos redarguit: quorum cultus superstitiones pene aniles esse testatur; falsis opinionibus, erroribusque turbulentis implicatos 0501D esse homines queritur. Nam totus liber tertius de Natura deorum omnes funditus religiones evertit, ac delet. Quid ergo a nobis expectatur amplius? Num eloquentia superare possumus Ciceronem? Minime id quidem. Sed fiducia illi defuit, ignoranti veritatem. Ait enim facilius se posse dicere, quid non sit, quam quid sit, hoc est, falsa se intelligere, vera nescire.» (Lactant., lib. I. Instit., cap. 17, pag. 90.)

Lactantio igitur, aliisque quamplurimis eruditissimis scriptoribus, visum est his Ciceronis libris falsam ethnicorum religionem funditus everti, tametsi ille aliam veram ostendere et stabilire non valuerit.

Augustinus vero citatis quibusdam ex secundo concludit illum simulacrorum institutioni et falsis 0502A gentilium opinionibus indignari quidem, sed «conari, dum consuetudinem civitatis timet, religionem laudare majorum, eamque a superstitione velle sejungere, sed quomodo id possit, non invenire.» (August., lib. IV de Civit., cap. 30, pag. 110) . Tum deinde sequenti libro ait, cum ille videret apertissimam esse insaniam, «confiteri Deum et negare praescium futurorum, tentavit asserere, quod scriptum est: Dixit insipiens in corde suo: Non est Deus; sed non ex sua persona. Vidit enim quam esset invidiosum et molestum; ideoque Cottam fecit disputantem de hac re adversum Stoicos in libris de deorum natura, et pro Lucilio Balbo, cui stoicorum partes defendendas dedit, maluit ferre sententiam, quam pro Cotta, qui nullam naturam divinam esse contendit.» (Idem 0502B ibid., lib. V, cap. 9, pag. 121.)

At si Cicero his in libris omnes funditus religiones sustulit, si ad invidiam molestiamque depellendam, verbo tantum nec sincera mente deos existere asseruit, quo, inquies, jure Arnobius tanta asseveratione affirmat (Arnob., lib. III, pag. 104) hos ipsos esse Ciceronis libros, «quibus christiana religio comprobetur, et vetustatis opprimatur auctoritas?» Responderi haud inepte potest christianae religionis nomine ab illo significari illius de vero et unico Deo, divinaque illius omnia administrante providentia documentum. Nam eo asserto opprimitur vetustatis auctoritas, quae multiplices et infinitos, sicut diximus, Deos finxerat. Atqui Cicero in suis de Natura deorum libris haec tam aperte domonstrat, quam falsas esse omnes 0502C gentilium quoslibet deos colentium religiones. At demonstrata earum falsitate, Arnobius necessario concludi posse putavit, solam christianam religionem esse veram, et aliis veteribus repudiatis, ab omnibus suscipiendam.

Praeter Ciceronem vero, mille alios, ex quibus nonnullos nominibus suis appellat, a se citari posse auctor noster asserit qui deos gentilium falsos penitus, ac meros homines fuisse scriptis publicis proclamare ac probare non dubitaverunt: «Possumus quidem omnes istos,» ita ille loquitur (idem, lib. IV, pag. 147) , «nobis, quos inducitis atque appellatis deos, homines fuisse monstrare, vel Agragantino Euhemero replicato, cujus libellos Ennius, clarum ut fieret cunctis, sermonem in 0502D italum transtulit, vel Nicagora Cyprio, vel Pellaeo Leonte, vel Cyrenensi Theodoro, vel Hippone, ac Diagora Meliis, vel auctoribus aliis mille, qui scrupulosae diligentiae cura in lucem res abditas libertate ingenua protulerunt.» Quam autem id verum sit, satis liquet ex his, quae nos de laudatis ab eo scriptoribus in priore apparatus nostri tomo, et superiore de Minucii Octavio dissertatione disputavimus (tom. I Apparat., lib. III, Dissert. 1, cap. 11, art. 5, pag. 785; et seq.; Dissert. in Minuc. Octav., cap. et art. ultim.) . Nemini porro ullus, uti putamus, dubitandi locus est cum Ciceronem, tum alios, quos Arnobius nominatim vocavit, eos ipsos esse, de quibus ille alibi dixerat: «Audimus quosdam 0503A philosophandi studio deditos partim ullam negare vim esse divinam, partim an sit, quotidie quaerere.» (Arnob., lib. I, pag. 18.)

His porro ita constitutis, ad alia veniamus argumenta, quibus ille absurdas gentilium de diis suis opiniones, atque adeo omnem illorum falsam religionem inde concutit, unde illis fundata constructaque videbatur. Rationum siquidem suarum momenta ex iis deducit, quae ethnici tamquam certa et minime dubia palam ubique de diis suis praedicabant. In illis porro recensendis et examinandis positum ab illo ordinem, quoad fieri poterit, sequemur. At ne eadem aliquando cum eo repetamus, ea omnia quae ad unam eamdemque rem faciunt, et si ab illo variis in locis tractata, simul 0503B semelque retractabimus.