Articulus II. Quomodo Arnobius demonstret falsam illorum divinitatem, qui dii renuntiati sunt, vel ob data hominibus beneficia, sicut Liber propter vini, Ceres panis, Aesculapius herbarum, Minerva oleae, Triptolemus aratri inventionem; vel ob praeclara quaedam facta, sicut Hercules et Romulus, qui senatorum manibus dilaceratus est.

Variam idololatriae et impii deorum cultus originem fontesque corruptissimos jam patefecimus et ostendimus (tom. I, Apparat., pag. 432 et 717, et seqq., ac Dissert. super., cap. 14, art. 3) eam inde potissimum manasse, quod prisci caecique homines eos in album deorum retulerunt, a quibus maxima se accepisse beneficia, aut praeclara quaedam 0503C facinora edita fuisse arbitrabantur. Quamobrem Arnobius insanos illos gentiles his verbis compellat: «Vos Liberum, quod usum reperit vini; quod panis, Cererem; Aesculapium, quod herbarum; Minervam, quod oleae; Triptolemum, quod aratri; denique Herculem, quod feras, quod fures, quod multiplicium capitum superavit compescuitque nutrices, divorum retulistis in coetum. (Arnob., lib. I, pag. 21.)

At quid, oro te, inde sequitur, nisi eos homines fuisse, aut saltem deos aliquando esse coepisse, ac proinde falsam omnino illis divinitatem attribui? Vera enim divinitas aeterna esse debet, nec ullum umquam potuit habere initium.

Neque haec ab Arnobio perperam excogitata gratisque 0503D ficta dixeris. Primum enim Diodorus Siculus, testis ea in re sane locupletissimus, disertissime tradidit a Dionysio, seu Libero, aut Baccho repertum fuisse vini usum (Diodor. Sicul., lib. I, pag. 9 et 10, et lib. III, pag. 142) . Prius vero id uberius narraverat, ubi commemoratis quibusdam aliis ejus in homines beneficiis, haec adjecit (Ibid., p. 137 et 138) : Ἀνθ᾽ ὧν εὖ πάθοντας ἀπονεῖμαι τιμὰς ἰσοθέους ἀυτῷ καὶ θυσίας, προθύμως ἁπάντων ἀνθρώπων, διὰ τὸ μέγεθος τῆς εὐεργεσίας ἀπονειμάντων τὴν ἀθανασίαν. His tam ingentibus beneficiis tantum sibi favoris conciliavit, ut propensius omnium studiis immortalitati consecratus, tamquam Deus, et cultus eximios et victimarum solemnitates reciperet. Vini porro inventionem 0504A etiam Euripides, aliique Baccho tribuunt (Euripid. in Bacchis. vers. 277 et seq.; Dissertat. sup., cap. 14, art. 4) . Sed de hoc, et Cerere, de quibus nos in superiori dissertatione, haec sunt Lucretii carmina:

Namque Ceres fertur fruges, Liberque liquores
Vitigeni laticem mortalibus instituisse. (Lucret., lib. V, vers. 14 et seqq.)
Ea autem Ceres panis inventrix, ab eodem Diodoro Siculo dicitur serendarum frugum, et totius messis rationem, unde panis conficitur, ea lege Triptolemum docuisse; ut eam cum universis hominibus communicaret (Diodor. Sicul., lib. III, Biblioth., pag. 232) . Quapropter canit Virgilius:

Prima Ceres ferro mortales vertere terram
0504B Instituit, cum jam glandes atque arbuta sacrae
Deficerent sylvae, et victum Dodona negaret. (Virgil., lib. I Georg., vers. 147 et seqq.)
Virgilio concinit Ovidius:

Prima Ceres, homini ad meliora vocato,
Mutavit glandes utiliore cibo.
Illa jugo tauros collum praebere coegit:
Tum primum soles eruta vidit humus. (Ovid., lib. IV, Fast., pag. 548.)
Porro autem narrat adhuc Diodorus, jam a nobis laudatus, deam Cererem ab Atheniensibus propter hoc beneficium ipsis collatum, oblationibus victimarum, atque Eleusiniis initiis honoratam (Diod., lib. V, Biblioth., pag. 200) .

At ille praeterea, et qui verba ejus transcripsere Eusebius et Lactantius, apertissime declarant Aesculapium 0504C non modo herbarum, sed totius etiam medicinae creditum fuisse repertorem. At de illo nos in superiore Apparatus nostri tomo diximus (Diodor. lib. V, pag. 235; Euseb., lib. V, Praepar. Evang., cap. 2, pag. 57; Lactant., lib. I, cap. 19, pag. 98; tom. I, Apparat., pag. 1192) .

Testatum nobis adhuc Diodorus facit a Minerva traditam olivarum plantationem et culturam, atque olei expressionem (Diodor., loc. cit.) . Quamvis enim hoc arboris genus, sylvestribus permixtum, ante hujus Minervae ortum extitisset, nullus tamen illius cultus et usus hactenus inventus fuerat. Unde Virgilius:

Oleaeque Minerva
Inventrix, uncique puer monstrator aratri. 0504D (Virgil., lib. I Georg., vers. 18.)
His autem posterioribus berbis quidam Osirim, alii Triptolemum, cujus Arnobius noster meminit, designari opinantur. Sed videsis in hos et superiores latini poetae versus Servii commentarium. Plinius vero dixit (Plin., lib. VII, Natur. hist., cap. 56, pag. 99) illam aratri inventionem Buzigi Atheniensi, vel Triptolemo adscribi. Sed de illo expresse Ovidius Cererem sic loquentem inducit:

Iste quidem mortalis erit, sed primus arabit,
Et seret, et culta, praemia tollet, humo. (Ovid., lib. IV, Fast., pag. 592.)
Ibi itaque Triptolemus expressis verbis dicitur aratri inventor, sicut a Diodoro Siculo paulo ante citato 0505A totius agriculturae doctrina imbutus. De aratri porro aliorumque ab Arnobio memoratorum inventione, videsis Polydorum Vergilium, aliosque de rerum inventoribus scriptores (Diodor. lib. I, pag. 11, 12, loc. cit.; Polyd. Verg., lib. I, de inv. rer., c. 21, et lib. III, cap. 2 et 3) .

Ex his autem, quae retulimus, illud facile intelligitur, quod Arnobius alibi scribit (Arnob., lib. II, pag. 90) primos homines non alium adhibuisse cibum, quam glandes, aut ex ramis agrestibus buculos, nec alias quam ex corticibus et pellibus vestes. Quod adhuc Diodori Siculi, Ovidii, Lucretii, et aliorum testimonio stabilitur ac corroboratur (Diodor., lib. I, pag. 5; Ovid., lib. I Fastor., sub fin.; Lucret., lib. V, vers. 951 et seqq.) .

Post haec ab auctore nostro appellatur Hercules, 0505B de cujus, ut aiunt, laboribus loquitur. Sed hi labores cui ignoti esse possunt? Si ulli tamen curioso incomperti sint, illos ab eodem Diodoro Siculo et aliis plurimis explicatos inveniet (Diodor. Sicul., lib. IV, Bibli., pag. 145 et seqq.) . De illo autem et Libero etiam seu Baccho, et aliis qui ob eximia facta, et beneficia collata hominibus dii renuntiati sunt, praeter Lactantium (Lactant., lib. I, cap. 19, pag. 98 et seqq.) . sic cecinit Horatius:

Romulus et Liber pater, et cum Castore Pollux,
Post ingentia facta deorum in templa recepti,
Dum terras hominumque colunt genus, aspera bella
Componunt, agros assignant, oppida condunt.
. . . . . . . . . . . . . . .
Diram qui contudit hydram,
Comperit invidiam supremo fine domari. 0505C (Horat., lib. II, epist. I, vers. 5 et seqq.)

At merito Arnobius Romanis exprobrat quod hunc Romulum, quem Horatius primum nominat, ob egregia facta ac collata beneficia, deorum numero adscripserint. Senatorum siquidem manibus discerptus, interfectusque fuerat: «Nonne ipsum Romulum patrem,» inquit ille (Arnob., lib. I, pag. 24) , «senatorum manibus dilaceratum centum, et Quirinum esse Martium dicitis, et sacerdotibus et pulvinaribus honoratis, et in aedibus adoratis amplissimis, et post haec omnia coelum ascendisse juratis.» Vitam autem Romulo tam crudeliter a senatoribus fuisse ereptam, tametsi Livius dissimulare conetur, Valerius tamen Maximus, et Dionysius Halycarnasseus, et alii palam aperteque fatentur 0505D (Liv., lib. I, cap. 12; Valer. Max., lib. V, cap. 3, § 1; Dionys. Halic., lib. II, Antiq. roman., p. 18) . Quo porro ille modo in deorum numerum, pejerante Proculo, relatus sit, in superiori dissertatione ostendimus (Dissert. in Minuc., cap. 15, art. 2) .

Quis igitur, nisi plane insaniat, hunc, aliosque a nobis memoratos, quaecumque aut falsa, aut vera beneficia contulisse, aut facta egregia edidisse ferantur, deos dixerit? Nam hi puri putique homines fuerunt, iique sceleratissimi. Quamvis autem tam sancti, quam scelesti et flagitiosi fuissent, numquam tamen illi etiam omnes simul, tot tamque ac Christus; ut supra vidimus, stupendis factis 0506A admirationem, et beneficiis benevolentiam gratique animi memoriam sibi conciliaverunt. Si suis ergo rationibus stetissent ethnici, non poterant sane Christi negare divinitatem, aut rejicere religionem, et in ejus sectatores tanto furore debacchari. Quis itaque non videat quam futile vanumque sit illud argumentum? Jam vero vidimus qua ratione Minucius Felix hunc errorem everterit, ac infra ostendemus quomodo a Lactantio et Tertulliano refellatur (Ibidem, art. I, Dissertat. in Lactant., cap. 30, art. 5, et in Tertullian., cap. 25, art. 3) .