Articulus II. Quomodo idem probetur exemplis Jovis, qui nescius humanas carnes comedit, atque ex illius morte, et sepultura, fratrum Castoris et Pollucis, Saturni, ac Tyrii Herculis sepulcris, atque Thebano Hercule igne consumpto.

Corporeis vulneribus pejor proculdubio censenda est mentis imbecillitas, et ignorantia. Atqui in Jove tanta rerum ignoratio tantaque ad eum circumveniendum fuit facilitas; ut, quemadmodum observat Arnobius, «invitatus ad jus mensae, pro suillis visceribus prolem nescius Lycaonyam pransitaverit (Arnob., lib. IV, pag. 143) .» Sed haec ille more suo ex Clemente 0553D Alexandrino accepta, brevius retulit. In hujus, enimvero ad gentes Admonitione isthaec litteris consignata legimus (Clemens Alexandr., Admonit. ad gent., p. 23) : Μετέλαβε δὲ καὶ τραπέζης ἀνθρωπίνης παρὰ τοῖς Αἰθίοψιν, ἀπανθρώπου δὲ καὶ ἀθέσμου, αὐτὸς ὁ Ζεὺς, παρὰ Λυκάονι τῷ Ἀρκάδι ἑστιώμενος, ἀνθρωπείων γοῦν ἐνεφορεῖτο σαρκῶν, οὐχ ἑκών· ἠγνοεῖ γὰρ ὁ θεὸς, ὡς ἄρα Λυκάων ὁ Ἀρκὰς. ὁ ἑστιάτωρ αὐτοῦ, τὸν παῖδα κατασφάξας τὸν αὐτοῦ, Νύκτιμος ὄνομα αὐτοῦ, παραθείη ὄψον τῷ Διί. Fuit autem humanae quoque mensae particeps apud Aethiopes, tum inhumanae et nefariae, cum convivio a Lycaone Arcade exciperetur ipse Jupiter; humanis quippe carnibus satur invitus. Nesciebat enim deus, quod Lycaon Arcas, qui convivio excipiebat eum, 0554A interfectum suum filium epulandum ei apponeret, cui Nyctimo nomen. Videsis Ovidium, Hyginum, et Apollodorum de hoc et aliis exemplis hactenus recensitis (Ovid., lib. I Metamor., fab. 7, pag. 12 et seqq.) .

Quid tandem aliud supererat ad probandam mortalem Jovis aliorumque falsorum deorum naturam, nisi cuilibet patefacere obitam ab eis humano more mortem, ac eorum deinde sepulturam, unde nullus ad vitam revocatus est? Atqui, «Apud insulam Cretam,» inquit Arnobius, «sepulturae esse mandatum Jovem nobis editum traditur (Arnob., lib. IV, pag. 144) .» A quo autem id traditum sit, disces ex Clemente Alexandrino, cujus vestigia ille rursus prosequitur. Nam haec ipsa sunt graeca ejusdem Clementis verba (Clemens Alexandr., Admonit. ad gent., 0554B pag. 242) : Ζήτει σου τὸν Δία, μὴ τὸν οὐρανὸν, ἀλλὰ τὴν γῆν πολυπραγμόνει· ὁ Κρής σοι διηγήσεται, παρ᾽ ᾧ καὶ τέθαπται, Καλλίμαχος ἐν ὕμνοις·

. . . . Καὶ γὰρ τάφον, ὦ ἄνα, σεῖο
Κρῆτες ἐτεκτήναντο.
Quae Latinus interpres sic reddidit: «Quaere tuum Jovem, ne scruteris coelum, sed terram. Narrabit tibi Cretensis apud quem est sepultus, Callimachus in hymnis:

«Cretenses namque sepulcrum
Construxere tuum.»

Sed a nobis jam observatum est quam merito jure Arnobius noster, ac qua aliorum testium auctoritate 0554C illud ethnicis exprobraverit (Dissert. in Minuc., cap. 14, art. 3) .

Fecit adhuc ille verborum ejusdem Clementis de aliis diis compendium, ubi vel memoria lapsus, aut textus ejus depravatus videtur. Haec enim ille scribit (Arnob., lib. IV, pag. 144) . «In spartanis et lacedaemoniis finibus,» supple numquid, «nos dieimus conditos, in cunis coalitos fratres,» Castorem scilicet ac Pollucem? «Noster ille est auctor, qui Patrocles Thurius scriptorum in titulis indicatur, qui tumulos memorat, reliquiasque Saturnias tellure in Sicula contineri? Chaeroneus ( ms. cod. reg. Hieronymus) Plutarchus nostrarum esse partium comprobatur, qui in Aetaeis verticibus Herculem post morborum comitialium ruinas dissolutum 0554D in cinerem prodidit?» Clemens vero Alexandrinus (Clemens Alexandr., Admonit. ad gent., pag. 18) : Φιλόχορος δὲ . . . . Κρόνον ἐπικεῖσθαι ἐν Σικελίᾳ, καὶ ἐνθαῦτα αὐτὸν τετάφθαι. Πατροκλῆς τε ὁ Θούριος, καὶ Σοφοκλῆς ὁ νεώτερος ἐν τρισὶ τραγωδίαις ἱστόρειτον τοῖν Διοσκούροιν ( ms. reg. ἱστόρειτον τὼ Διοσκούρὼ περὶ)· Ἀνθρώπω τινὲ τούτω τὼ Διοσκούρω γενέσθην, εἴ τῳ ἱκανὸς πιστώσασθαι Ὅμηρος τὸ λελεγμένον·

. . . . Τοὺς δ᾽ ἤδη κάτεχεν φυσίζοος αἶα,
Ἐν Λακεδαίμονι αὖθι, φίλῃ ἐνὶ πατρίδιῃ γαίῃ. (Hom. Iliad. III, v. 243.)
Philochorus autem dicit . . . . . . Saturnum situm esse in Sicilia, et eum illic fuisse sepultum. Patrocles Thurius, et junior Sophocles scribunt de Castore et Polluce eos 0555A homines fuisse morti fatisque obnoxios. Quod si cui possit fidem facere Homerus audiatur quod scriptum est:

Hos autem jam tenebat arma tellus
In Lacedaemone illic dilecta in patria terra.
Tum deinde narrat quem Hieronymus philosophus et Dicaearchus dixerint fuisse corporis orisque Herculis habitum, ac continenter adjicit (Clem., ibid.) : Οὗτος οὖν ὁ Ἡρακλῆς, δύο πρὸς τοῖς πεντήκοντα ἔτη βεβιωκὼς κατέστρεψε τὸν βίον, διὰ τῆς ἐν Οἴτῃ πυρᾶς κεκηδευμένος. Hic ergo Hercules cum duos et quinquaginta annos vixisset, e vita excessit per eam, quae fuit in Oeta pyram justis illi factis exequiis. Sed testes suos ibi citando discrepare ab Arnobio nostro non parum videtur. Saturnum enim in Sicilia sepulturae mandatum 0555B fuisse probat Patroclis Thurii, Clemens vero Philochori testimonio. Arnobius praeterea nullius, Clemens autem trium Patroclis Thurii, junioris Sophoclis, et Homeri auctoritate ostendit Castorem ac Pollucem obnoxios morti fuisse homines, et Lacedaemone sepultos. Denique Clemens formam habitumque Herculis, atque uti videtur, mortis genus, quemadmodum Hieronymus philosophus, et Dicaearchus retulere, Arnobius vero, sicut Chaeroneus, sive uti in codice regio scriptum diximus, Hieronymus Plutarchus.

Verum non tanta inter duos nostros scriptores est dissensio, si Arnobius nullum sepulturae Castoris et Pollucis testem, plures vero Clemens atque in primis Homerum citaverit. Sed mirum fortasse alicui 0555C videbitur cur nullam mentionem fecerit hujus graecorum poetarum principis, qui non solum a Clemente, sed etiam a Cicerone laudatur his totidemque verbis: «Quos,» Castorem et Pollucem, «Homerus, qui recens ab illorum aetate fuit, sepultus esse dicit Lacedaemone (Cic., lib. III de Natur. deor., pag. 241, lin. 30) .» Saepius enim Arnobius horum scriptorum vestigia premit.

Verum in hoc magis a Clemente dissentit, quod Saturni sepulturam Patroclis, Clemens Philochori testimonio confirmat. Diversos enimvero vades si dare noluerunt, vide, quaeso, utrum Arnobius memoria lapsus sit, aut error in librarii oscitantiam vel inscientiam rejici debeat. At certe haec oscitantia magis patet in descriptis nominibus Chaeroneus vel 0555D Hieronymus Plutharcus. Si enim Arnobius ibi, quemadmodum alibi Clementem sequitur, scribendum erat Hieronymus philosophus, qui Herculem in monte Oeta se vivum combussisse prodidit.

Caeterum de hujus et alterius Herculis morte auctor noster primo suo in libro dixerat: «Thebanus aut Tyrius Hercules, hic in finibus sepultus Hispaniae, flammis alter concrematus Oeteis» (Arnob., lib. I, pag. 20) . Prior autem ille Hercules fuit, de quo Pausanias haec litteris consignavit (Pausan., lib. V, pag. 175) : Et Thasi quidem audivi Tyrium esse Herculem, quem Thasii ab initio essent venerati: sed enim cum se illi Graecis adjunxissent, caeptos ab iis Amphitryonis etiam filio honores haberi. Ἤκουσα δὲ ἐν Θάσῳ 0556A τὸν αὐτὸν σφᾶς Ἡρακλέα, ὃν καὶ Τύριοι, σέβεσθαι ὕστερον δὲ ἤδη τελοῦντας ἐς Ἕλληνας, νομίσαι καὶ Ἡρακλεῖ τοῦ Ἀμφιτρύωνος νέμειν τιμάς. Narrant autem dum Tyriorum secundae prosperaeque res essent, coloniam cui Herculem Tyrium praefecerant, missam ab illis fuisse in Hispaniam, ubi tandem ipse Hercules mortuus sepultusque fuit. Scribit vero Mela in Gaditana insula: «Templum Aegyptii Herculis, conditoribus, religione, vetustate, opibus illustre, Tyrii condidere. Cur sanctum sit, ossa ejus ibi sita, efficiunt (Mela, lib. III, cap. 6) .» Sed ibi Mela ab Arriano, et aliis idcirco castigatur, quod Herculem Aegyptium et Tyrium, quos Cicero aliique distinguunt, praepostere confuderit (Arrian., lib, II de Exped. Alex., pag. 125) . De Tyrio autem, qui in Hispania colebatur, praeter 0556B jam laudatos Pausaniam et Arrianum, poteris Q. Curtium ac Vossium consulere (Arrian., loc. cit.; Q. Curt., lib. VII; Voss., lib. I de Orig. et Prog. idol., cap. 34, pag. 131 et seqq.) .

Thebanus porro Hercules, etsi Jovis et Alcumenae, ut a nobis antea observatum est (Dissert. in Minuc., cap. 15, art. 3) , adulterio natus, Amphitryonis tamen, Thebani, et ejusdem Alcumenae mariti, filius habebatur, atque idcirco appellatur Thebanus. Cur vero ac quomodo in Oeteo monte vivus combustus fuerit, alibi etiam explicavimus. At inde explanatum adhuc habebis, quod rursus auctor noster paulo post dixit: «Proles Jovis, Sophoclis in Trachiniis, Hercules pestiferi tegminis circumretitus indagine, miserabiles edere inducitur ejulatus, violentia doloris 0556C frangi, atque in ultimam tabem diffluentium viscerum maceratione consumi» (Arnob., lib. IV, pag. 151 et seqq.) . Prius vero Cicero, et clarius: «Videamus,» inquit, «Herculem ipsum, qui tum dolore frangebatur, cum immortalitatem ipsa morte quaerebat. Quas hic voces apud Sophoclem in Trachiniis edit? Cui cum Dejanira sanguine Centauri tinctam tunicam induisset, inhaesissetque ea visceribus, ait ille: O multa, etc.» (Cicer., lib. II Tuscul., pag. 138, lin. 42) . Transcripti vero Sophoclis versus in ea, quam ille, citat tragoedia re ipsa inveniuntur ( Sophocl., in Trachin., vers. 1057 et seqq.).

Quam validum porro sit istud Arnobii argumentum, vel ex ipso Cicerone colliges, qui cum dixisset ab Evehemero et mortes et sepulturas demonstrari deorum, 0556D hinc concludit ab illo totam penitus tolli religionem, sed non aliam profecto, nisi ethnicorum (Cicer., in fin. lib. I de Natur. deor., pag. 212) .