Articulus II. Quomodo Arnobius ostendat deam revera non esse Minervam ex variis gentilium opinionibus de illa e Jovis cerebro orta, Mentis et Victoriae filia, ubi de nominis Minervae etymologia.

Venit Arnobius ad Minervam, ac Granii testimonio 0569B probat Aristotelem docuisse eam esse Lunam. Alii tamen ab hujus opinione recesserunt, palamque asseruerunt illam esse aetherium verticem, et summitatis, ut ait Arnobius, illius summam. Alii memoriam esse voluerunt: «Unde,» inquit, «nomen Minerva, quasi quaedam Meminerva formatum est» (Arnob., l. III, p. 118) . Ad Aristotelis vero sententiam propius accessit Porphyrius, ut liquet ex verbis ejus ab Eusebio sic transcriptis (Euseb., l. III Praepar. evang., c. 11, p. 113) : Ὅπερ δὲ Ἀπόλλων ἐν ἡλίῳ, τοῦτο Ἀθήνη ἐν σελήνῃ, ἔστι γὰρ τῆς φρονήσεως σύμβολον, Ἀθηνᾶ τις οὖσα. Quod autem in sole Apollo, hoc ipsum Minerva in luna est, quod illa prudentiae symbolum instar cujusdam Minervae sit. Augustinus vero utramque opinionem, ab aliis defensam, et assertam hunc explicat 0569C in modum: «Minervam, quia eam humanis artibus praeposuerunt, nec invenerunt stellam, ubi eam ponerent, eamdem vel summum aethera, vel etiam lunam dixerunt.» Et paulo post: «Minerva summus aether, et Minerva itidem luna, quam esse in aetheris infimo limite existimant» (August., l. VII de Civit., cap. 16, p. 174) . Diodorus autem Siculus, ubi de Aegyptiorum theologia, memoriae tradidit aeri nomen Minervae datum, et inde factum, ut virgo, ex Jovis vertice orta, ac Tritogenia, et Glaucopis dicta sit. Diodori porro verba si legere velis, ab Eusebio sic descripta invenies (Diodor. Sicul., lib. I Biblioth., pag. 8; Euseb., l. III Praeparat. evang. c. 3, pag. 89) : Τὸν δὲ ἀέρα προσαγορεῦσαί φασιν Ἀθηνᾶν, μεθερμηνευομένης τῆς λέξεως· καὶ Διὸς θυγατέρα νομίσαι ταύτην, καὶ παρθένον 0569D ὑποστήσασθαι διά τε τὸ ἄφθαρτον εἶναι φύσει τὸν ἀέρα, καὶ τὸν ἀκρότατον ἐπέχειν τόπον τοῦ σύμπαντος κόσμου. διόπερ ἐκ τῆς κορυφῆς τοῦ Διὸς μυθολογηθῆναι σηνέβη ταύτην γενέσθαι. ὠνομάσθαι δὲ αὐτὴν Τριτογένειαν, ἀπὸ τοῦ τρὶς μεταβάλλειν αὐτῇ τὴν φύσιν κατ᾽ ἐνιαυτὸν, ἔαρος, καὶ θέρους καὶ χειμῶνος· λέγεσθαι δὲ αὐτὴν καὶ γλαυκῶπιν, οὐχ ὥσπερ ἔνιοι τῶν ἑλλήνων ὑπέλαβον, ἀπὸ τοῦ τοὺς ὀφθαλμοὺς γλαυκοὺς (τοῦτο μὲν γὰρ εὐηθὲς ὑπάρχει), ἀλλ᾽ ἀπὸ τοῦ τὸν ἀέρα τὴν πρόσοψιν ἔχειν ἔγγλαυκον. Aeri autem, Minervae nomen quadam vocis interpretatione attribuisse, Jovisque filiam hanc et virginem putari, eo quod aer natura corruptioni non obnoxius sit, et summum universi locum occupet. Unde etiam fabula e Jovis vertice illam enatam. Vocari autem 0570A Tritogeniam, quod ter in anno naturam mutet, vere, aestate, hyeme; et Glaucopin dici, non quod glaucos oculos habeat (insulsum enim hoc esse), sed quia aer glauco sit aspectu.

Servium huic adjungamus, qui in suis ad Virgilii Aeneiden commentariis scripsit: «Potestates aut terrenae sunt, aut aeriae: sed quia aether ignis est, ideo in aetheriarum potestatum templis ignis est; ut reddatur eis imago sui elementi. Est autem in templo Jovis, quia aether est Minervae, quae supra aetherem est. Unde patris de capite procreata esse dicitur» (Serv., in l. IV Aeneid., p. 326) . Denique Macrobius narrat ab iis, qui diligentius, uti putabat, veritatem quaerebant, hanc datam fuisse rationem cur Minerva dicta fuerit summum aetheris cacumen: 0570B «Esse,» inquit, «medium aethera Jovem, Junonem vero medium aethera cum terra, et Minervam summum aetheris cacumen, eo argumento utuntur, quod Tarquinius, Demarati Corinthii filius, Samothraciis religionibus mystice imbutus, uno templo, ac sub eodem tecto numina memorata conjungit» (Macrob., l. III Saturnal. c. 4) . Sed vide, quaeso, quanti roboris sit hoc argumentum.

Porro autem Vossius putat ethnicos Minervae nomine intellexisse aetheris Deique vim in homine, ac potissimum memoriam ejusque foetum, prudentiam (Voss., l. II de Orig. et Prog. idolol., c. 42, p. 273) . At id, ac eamdem quoque Minervam Mentis, sicuti ait Arnobius, filiam nuncupatam fuisse, confirmari posse arbitratur his apud A. Gellium Afranii versibus, 0570C quibus Sapientiam usus et memoriae filiam cecinit:

Usus me genuit, mater peperit memoria,
Sophiam vocant me Graeci, vos sapientiam. (Gell., lib. XIII Noct. Attic., cap. 8.)
Caeterum tametsi Porphyrius, uti paulo ante vidimus, dixerit, quemadmodum Apollo in sole est, sic in luna, prudentiae symbolo, esse Minervam, Macrobius tamen aliud profert illius testimonium, quo significavit hanc ipsam Minervam esse solis virtutem, quae prudentiam hominibus impertit. Haec enim sunt Macrobii verba: «Porphyrius testatur Minervam esse virtutem solis, quae humanis mentibus prudentiam subministrat. Nam ideo haec dea, Jovis capite prognata memoratur, id est, de summa aetheris parte 0570D edita; unde origo solis est» (Macrob., l. I Saturnal., c. 17, p. 262) .

Tantumdem ergo ethnici de hujus nominis etymologia, quantum de ipsa variabant. Quidam enim, ut ait Arnobius, nomen a memoria, ortum voluerunt, quasi quaedam Meminerva. Ciceroni autem sic dicta videtur, quod vel minueret, vel minaretur; Isidoro, quasi dea et munus artium variarum, quae ab illa inventae venditabantur (Cicer., l. II de Natur. deor., p. 224, lin. 20; Isid., l. VIII Origin., c. 11) : Festo denique, quod bene moneat. «Hanc enim.» inquit, «pagani pro sapientia ponebant. Cornificius vero, quod fingatur, pingaturque minitans armis, eamdem dictam putat» (Fest., adverb. Minerva). Quae quidem 0571A Cornificii eadem ac Ciceronis est, etymologia, quae ab illo explicatur.

At Vossius in Festi sententiam magis inclinat, censetque verbum moneo, ab antiquiori meneo derivatum; et a meneo, mentio, memini, memor, reminiscor, atque ita factum nomen Menerva, ac deinde Minerva (Voss., lib. II de Orig. et Progr. idolol., cap. 42, pag. 271 et seqq.) . Ibi porro ille plura congessit, quibus ea quae ab Arnobio dicta vidimus, diserte enucleantur et stabiliuntur.

Jam vero etsi penitus taceremus, quis est, quaeso, qui non videt quo jure idem Arnobius noster hinc conficiat nullam prorsus fuisse Minervam, Mentis aut Victoriae filiam, nullam ex Jovis natam cerebro, inventricem oleae, variisque artibus et disciplinis 0571B praefectam et eruditam, sed rem naturalem, quae dea utique esse nequit? (Arnob., lib. III, p. 118.)

At quo clarius, ex hactenus dictis constat ethnicos credidisse illam Mentis filiam, atque ex Jovis cerebro natam, eo difficilius probatu, qua ratione filia Victoriae ab Arnobio dicatur. Dionysius siquidem Halicarnasseus narrat (Dion. Halic., lib I, pag. 26) : Νίκην δὲ Ἀρκάδες μυθολογοῦσι Πάλαντος εἶναι θυγατέρα τοῦ Λυκάονος. τιμὰς δὲ παρ᾽ ἀνθρώπων ἃς καὶ ἔχει νῦν, Ἀθηνᾶς βουλήσει λαβεῖν, γενομένην τῆς θεοῦ σύντροφον, δοθῆναι γὰρ εὐθὺς ἀπὸ γονῆς τὴν Ἀθηνᾶν Πάλαντι ἀπὸ Διὸς, καὶ παρ᾽ ἐκείνῳ, τέως εἰς ὥραν ἀφίκετο, τραφῆναι. Victoriam autem Arcades fabulantur filiam Palantis, prognati Lycaone: et honores quos nunc apud homines habet, consecutam, Minerva jubente, 0571C quod cum hac dea simul educata sit. A Jove enim recens natam commendatam esse Palanti, et apud illum educatam, dum adoleverit. Quibus certe verbis planum ille facit Minervam non esse filiam Victoriae, sed tantummodo cum illa educatam. Praevium nihilominus opinionis suae assertorem Arnobius habuit Pausaniam, qui dixerat (Pausan., lib. I, pag. 40) : Καὶ ἕτερον ἐνταῦθα ἱερὸν Ἀθηνᾶς πεποίηται, καλουμένης Νίκης. Alterum ibidem est delubrum Minervae, cui, Victoriae cognomentum. In quodam autem Orphei, uti inscribitur, hymno illa vocatur νικηφόρε δαῖμον, Victoriam ferens daemon (Orpheus, tom. I Poet. graec., pag. 509) . At hinc Arnobii narratio plane firmatur, si ejus in textu legeretur: «Nulla est ergo Mentis filia, nulla Victoria.» Si vero legendum 0571D sit, Nulla Victoriae, videlicet filia, expende, quaeso, utrum haec opinio inde invaluit, quod a templo ipsius, quae Victoria nuncupabatur, cognominata est, aut quia pugnantes ejus auxilio victoriam reportare ferebantur.

Longe porro vulgatius et notius est illam, quemadmodum alibi ostendimus (Supr., cap. 9, art. 2) , oleae et aliarum, sicut Diodorus Siculus testatur, plurimarum artium dictam fuisse inventricem. Nam inde ille concludit: Ἀφ᾽ ὧν Ἐργάνην αὐτὴν προσαγορεύεσθαι (Diodor. Sicul., lib. III, Biblioth., p. 142, et lib. V, pag. 235) , unde ergana, seu opifex vocitatur.

Caeterum quantum in hoc Arnobii argumentatione, 0572A qua hanc aliosque fictos a gentilibus deos explodit, ponderis sit ac virium, quis est, qui confestim non animadvertat? At illud praeterea perspicue probatur ab Eusebio et Augustino, qui ex iisdem variis ethnicorum de Saturno, Jove, Junone, et Minerva opinionibus, eos nunquam deos fuisse demonstrant (Euseb., lib. III Praepar. evang., c. 10, pag. 107; August., lib. IV de Civit., art. 10, p. 95) .