Articulus IV. Qua ratione Arnobius ostendat falsam esse divinitatem Vulcani, qui ignis; Veneris, quae Proserpina; Solis, qui Liber et Apollo; Dianae, quae Ceres et Luna dicebantur; atque aliorum omnium numinum, quia plures ethnici mundum esse animal quoddam, ac deum esse existimabant: ubi de etymologia nominum Vulcani et Veneris, ac de Apolline murium pernicie.

0575D

Tria alia ethnicorum numina, Vulcanum, Venerem et Proserpinam eodem argumentandi genere Arnobius ex deorum albo eradendos esse liquido convincit (Arnob., lib. III, pag. 119) . Vulcanum enimvero ignem esse adserebant. Visne id tibi testibus saltem quibusdam probari? En adest Varro, cujus haec ipsa sunt verba: «Ab ignis jam majore vi ac violentia Vulcanus dictus» (Var., lib. IV de Ling. lat., pag. 18) . Accedit Servius, qui adhuc expressius id tradidit: «Vulcanus ignis est, et dictus Vulcanus, quasi Volcianus, quod per aerem volet. Ignis enim 0576A e nubibus nascitur. Unde etiam Homerus dicit eum de aere praecipitatum in terras, quod omne fulmen de aere cadit» (Serv., in lib. VIII Aeneid., pag. 512) . Hunc pone sequitur Isidorus, qui eadem priora pene omnia illius verba repetit. Quid vero, quod idem Servius antea dixerat: «Plerumque Vulcanum ponimus pro igne?» Augustinus vero: «Vulcanum volunt ignem mundi» (Isidor., lib. VIII Origin., cap. 11; Serv., in lib. I Aeneid., pag. 180; August., lib. VII de Civit., cap. 16, pag. 164) .

Neque id probatu difficilius, quod subjungit auctor noster, Venerem, «quod ad cunctos veniat,» nuncupatam (Arnob., lib. III, pag. 219) . Ex Cicerone siquidem illud desumptum videtur, qui diserte pronuntiat: «Quae autem ad res omnes veniret, Venerem 0576B nostri nominaverunt, atque ex ea potius venustas, quam Venus ex venustate» (Cicer., lib. II de Natur. deor., pag. 224, lin. 27) . Aliis tamen de hujus vocis etymo aliter visum. Nam Varro a verbo antiquo viere, seu vincire, illud deducit, quod Venus non quidem vincere, sed vincire et vinciri pudendis scilicet vinculis ipsa velit (Varr., lib. IV de Ling. lat., pag. 12) . Isidorus vero: «Venus,» inquit, «inde dicta, quod sine vi (aliter viro) femina esse virgo non desinat» (Isidor., lib. VIII Origin. cap. 11) . Sed Arnobio haud forsitan immerito probabilior visa est Ciceronis opinio.

Verum quo propius ibi ad eum accedit, eo longius in hoc recedere videtur, quod subnectit inde cognominatam Proserpinam, quia sata in lucem proserpunt 0576C (Arnob., lib. III, pag. 119) . Vult quippe latinus orator Proserpinam graecorum esse nomen; «Ea est enim,» ait, «quae Περσεφόνη graece nominatur, quam frugum semen esse volunt, absconditamque quaeri a matre» (Cicer., loc., cit., lin. 6) . Attamen alios Arnobius habuit sententiae suae asseclas, et fautores. Nam a Varrone hoc litteris consignatum legimus. «Proserpina dicta, quod ut serpens, modo in dextram, modo in sinistram partem late movetur. Serpere et proserpere idem dicebant, ut Plautus, qui scribit: quasi proserpens bestia» (Varr., lib. IV de Ling. lat., pag. 17) . Brevius quidem, sed clarius, ad auctorisque nostri mentem accommodatius Isidorus dixit: «Proserpina, quod ex ea proserpant fruges.» Antea vero Augustinus: «A proserpendo Proserpina 0576D dicta» (Isidor., lib. VIII Origin., cap. 8; August., lib. VII de Civit., cap. 20, pag. 177) . Atque horum sententia quibusdam, etiam Ciceronem numquam non admirantibus, magis quam ipsamet Ciceroniana placuit.

Cum eodem porro Augustino hinc scite Arnobius infert ab ethnicis tolli de medio tria ipsorum numina» (Arnob., lib. III, pag. 319) . Vulcanum, quem omnes ignis elementum; Venerem, quam libidinem per cuncta animantia diffusam; et Proserpinam, qua fruges ac germina subcrescentia moveri venditabant. Quidquid enimvero de illis alii aliter sentirent, falso falsius erat illos, quos res creatas esse dicebant, suprema aliqua divinitate donari.

0577A Prosequitur Arnobius (Ibid.) , et instat ab ethnicis passim jactitari eumdem esse Solem, atque Liberum, et Apollinem. Macrobius quippe id non solum Euripidis et Aeschyli testimonio, sed variis quoque rationibus probare conatus est (Macrob., lib. II Saturnal., cap. 18, pag. 263) . Memoriae autem Servius prodidit illud fuisse ab Stoicis et Porphyrio adsertum: «Stoici,» inquit, «eumdem Solem, eumdem Liberum, eumdem Apollinem vocant.» Prius vero: «Constat secundum Porphyrii librum, quem Solem appellavit, triplicem esse Apollinis potestatem, et eumdem esse Solem apud superos, Liberum patrem in terris, Apollinem apud inferos» (Serv., in lib. I Georg., vers. 17, pag. 59; in quint. Virg. eclog., vers. 64, pag. 27) .

Arnobius itaque ex hac vulgari gentilium persuasione 0577B plane conficit ab illis imminui deorum numerum, ac nullum umquam in rerum natura exstitisse, neque Liberum, ex Semele, uti supra diximus, oriundum; neque Apollinem Pythium, et murium, ut idem auctor noster loquitur, perniciem, de quo nos alibi egimus (tom. II Apparat., lib. III; dissert., cap. 9, art. 1, pag. 754) . Augustinus vero ex iisdem gentilium opinionibus colligit ex una eademque re naturali plures quidem ab illis factos esse deos, sed falsos plane et commentitios.

Quid plura? Non indocti, uti ait Arnobius (Arnob., lib. III, pag. 119) , apud gentiles viri docebant Dianam, Cererem, et Lunam tres non esse personas, a se invicem distinctas, sed triplici hoc nomine Lunam appellari. At docti illi homines erant haud dubio 0577C Stoici de quibus haec Servius narrat: «Stoici eumdem Solem . . . . . Item Lunam eamdem Dianam, eamdem Cererem, eamdem Junonem, eamdem Proserpinam dicunt; secundum quos Virgilius pro sole et luna, Liberum et Cererem invocavit» (Serv., in lib. I Georg., vers. 7) ; at hoc quoque ultimum Macrobius observavit. Augustinus vero: «Apollinem..,.. Solem esse dixerunt, Dianamque germanam ejus similiter Lunam, et viarum praesidem» (Macrob., lib I Saturn. cap. 18, pag. 266; August., lib. VII de Civit., cap. 16, pag. 174) .

Atqui si Diana et Ceres illud revera sint astrum, quod luna vocatur, inde Arnobius optime arguit extinguendam omnino, et penitus delendam esse non solum Cererem, frugum, uti opinabantur, et alibi 0577D observavimus (Dissert. in Minuc., cap. 15, art. 1) , inventricem; sed Dianam quoque, Apollinis germanam, uti citatus paulo ante Augustinus, animadvertit. Solum enimvero superest astrum, quod luna quidem appellatur, sed non potest esse deus. Tollenda etiam e medio Diana illa, «quam,» sicut ait Arnobius, «quondam puris in fontibus abluentem membrorum sordes corniger ille venator inspexit et poenam curiositatis invenit» (Ibid., pag. 120) . Quibus sane verbis fabulam adtigit Actaeonis, qui propterea quod Dianam lavantem vidisset, in cervum conversus esse fertur. Videsis Ovidium, Diodorum Siculum, Pausaniam, Natalem Comitem et alios (Ovid., lib. III Metamorph., fab. 2; Diodor. Sicul., 0578A lib. IV, pag. 195; Pausan., lib. IX, pag. 283; Nat. Com., lib. VI Mythol., cap. 24) .

Postremo Arnobius alia generali ratione cunctos, jam a nobis memoratos, gentilium de diis suis errores concutit ac destruit (Arnob., lib. III, pag, 120) . Philosophorum enim, inquit, doctissimi et crediderunt, et definiverunt mundum esse animal rationale et sapiens. Sed itane arguet aliquis, res se habet, ac quinam illi sint, nobis indica? Nihil dictu promptius. Nam haec non solum Platonis, uti ex Ciceronis libris liquet, verum etiam Zenonis, Stoicorumque illius sectatorum, sicuti ex Cicerone, Lactantio, Laertio, Lipsio, aliisque discimus, genuina constansque sententia fuit (Plato, in Timaeo, tom. III, pag. 0; Cicer., lib. I de Natur. deor., pag. 199; item, idem Cic., lib. II 0578B de Nat. deor., pag. 216, et seqq.; et lib. III, pag. 243; Lactant., lib. II, cap. 5, pag. 166; Laert., lib. VII, § 142 et seqq.; Lips. dissertat. 10 de Phys. Stoic., tom. IV, pag. 569 et seqq.) . Atqui si mundus rationale sit animal, inde necessario sequitur solem, lunam, tellurem, aliasque mundi partes, sive suo, sive alio ut vidimur, nomine nuncupentur, falso et frustra ab illis in deorum numerum adgregari. Qui fieri enim potest, ut si mundus unum sit animal, sicut singularis quilibet homo, in varias scindatur partes, diversaque membra, quae singula sint aliquod ab aliis distinctum animal, atque, ut volunt, unus et singularis Deus. Simili quoque modo argumentatur Lactantius: «Si deus mundus est; ergo omnia illa, quae sunt in eo, dii non sunt, sed dei membra; quae utique solius 0578C Dei nomen accipere non possunt. Nec enim recte quis dixerit membra hominis unius multos homines esse.» Quin etiam Cicero hunc errorem funditus evertit. Lege si velis, quae ab eo, et si animus est, quae ab Eusebio disputata sunt (Lactant., lib. II, cap. 5, pag. 168; Cicer., lib. II de Natur. deor., pag. 243, et Euseb., lib. III de Praeparat. Evangel., cap. 10, pag. 103 et seqq.) .