Articulus Primus. Excutitur argumentum Arnobii, petitum ex diversis, et contrariis ethnicorum opinionibus de Musarum parentibus, conditione et numero, ac de diis Novensilibus et Indigetibus, ubi de Aeneae morte.

0578D

Magnae ethnicorum de uno eodemque numine dissensiones aliud evidentissimum Arnobio nostro suppeditant argumentum, quo falsa illorum omnium divinitas rursus invictissime demonstratur. Quid enim, quaeso, tanta illa dissidia aliud probant, nisi eosdem ethnicos nihil de quoquumque deo suo habuisse certi et explorati? Quo ergo jure eos tamquam veros deos colere, precari, et adorare poterant, de quibus nihil manifestum et indubitatum umquam se accepisse palam profitebantur? Quis autem non mirabitur quanta fuerint illorum de Musarum verbi gratia parentibus 0579A conditione, et numero divortia pugnae, et contentiones? Mnaseas quippe, uti ait Arnobius (Arnob., lib. III, pag. 121) , illas ex Coelo et Tellure, alii ex Jove et Memoria vel Mente ortas fuisse tradiderunt. Aliqui eas virgines dixere, alii matres; has Ephorus numero tres, Mnaseas quatuor, Myrtillus septem, Crates octo, et Hesiodus novem, quarum nomina singulatim recenset. Servius tamen has omnes diversas opiniones ad tres potissimum redigit: «Musas,» inquit, «multi novem, multi octo, multi septem dixerunt.» At Cicero expressius docet primas quatuor Jove altero, secundas Jove tertio, sive Cretensi et Mnemosyne, tertias Jove tertio, et Antiopa ortas, quas Pieridas, inquit, et Pierias solent poetae appellare (Cic., lib. III de Natur. deor., pag. 247, lin. 41) . Sed haec quaestio longe 0579B fusius ab Lilio Giraldo peculiari de Musis syntagmate tractatur (Girald., syntagm. de Musis, pag. 531 et seqq.) . Nos vero de iis jam aliquid alibi adtigimus. At certe vides quantum de harum Musarum numero, parentibus, et conditione non infimi, sed majoris utique nominis scriptores ethnici inter se digladiarentur (tom. I Apparat., pag. 820) . Quoniam igitur modo hi aliique eas, sibi non satis cognitas, et deas dicere, et illas invocare poterant?

Neque minor profecto erat illorum de Novensilibus diis, eorumque nomenclatione et numero, ac proinde de illorum divinitate controversia. Quidam enim a novenario numero, qui ut citatus ab Arnobio Varro tradidit (Arnob., lib. III, pag. 122) , in movendis rebus potentissimus habetur, sic cognominatos censebant, 0579C alii a novitate rerum, quibus eos praeesse opinabantur; alii ab alio novitatis genere, quo videlicet a victoribus, puta Romanis, uti alibi vidimus (Dissert. in Minuc., cap. 16, art. 2) , in urbes suas ac templa adsportari, nova dedicabantur consecratione. Sed plura de hujus nominis etymologia Vossius et alii disputant ( Voss., in Etymolog., ad verb. Novem).

Tam diversarum autem opinionum varios Arnobius protulit fautores, ac primum quidem Pisonem, qui hos «esse credit novem,» ita ille loquitur, «in Sabinis apud Trebiam constitutos» (Arnob., loc. cit.) . Trebia autem fluvius est non procul a Placentia, qui ex Apennino, ut scripsit Strabo, in Padum incidit. Ad hunc porro fluvium Annibal Scipionem consulem, ut narrat Polybius, clade maxima profligavit (Strab., lib. V 0579D Geogr., pag. 217; Polyb., lib. III Histor., pag. 220, et seqq.) . Unde hic Lucani cantus (Lucan., lib. II, vers. 48 et seqq.) :

O miserae sortis, quod non in Punica nati
Tempora Cannarum fuimus, Trebiaeque, juventus.

De Novensilibus vero diis citatus ab auctore nostro Varro haec brevissime scripsit: «Ferronia, Minerva, Novensiles a Sabinis» (Varr., lib. IV de Ling. lat., pag. 16; Arnob., loc. cit., pag. 122) . At Aelius post Granium hos Musas esse opinatus est; Cornificius vero novitatum praesides, Cincius eos omnes, qui a victoribus, uti paulo ante monuimus, in urbes suas transvectos solebant compendii causa, ac ne quis illorum omitteretur, hoc Novensilium nomine invocari. 0580A Quando autem Decius seipsum pro Romanis legionibus devovit, illos cum pluribus aliis, teste Livio, sic imploravit, et obtestatus est: «Divi Novensiles, dii Indigetes, divi quorum potestas nostrorum, hostiumque» (Liv., lib. VIII, cap. 9) .

Manilium vero citat adhuc Arnobius (Arnob., loc. cit.) , qui quidem hosce deos, sicut Piso, novem esse existimabat, sed quibus solis Jupiter fulminis sui jactandi detulerit potestatem. Denique nonnulli arbitrabantur illos ex hominibus factos esse deos, quales, inquit Arnobius, erant Hercules, Romulus, Aesculapius, Liber et Aeneas. Et illud quidem his confirmatur Servii verbis: «Sane quidem veteres illos deos Novensiles dicunt, quibus merita virtutis dederint numinis dignitatem» (Serv., in lib. VIII Aeneid., vers. 0580B 187, pag. 498) .

Quod vero ad memoratos ibi ab auctore nostro Romulum, Aesculapium et Liberum spectat, de iis supra disseruimus. De deo autem sane praeclaro Hercule haec Cicero tradidit: «Quos ab hominibus pervenisse dicis ad deos, tu reddes rationem quemadmodum idem fieri potuerit, aut cur fieri desierit, et ego discam libenter. Quomodo nunc quidem est, non video quo pacto ille, scilicet Hercules, in domum aeternam patris sui pervenerit» (Cic., lib. III de Natur. deor., pag. 245, lin. 38) . Sed de illo hacque funesta, deoque indignissima ejus morte supra disseruimus (Supr., cap. 12, art. 2) .

Superest quintus ad Arnobio appellatus Aeneas, quem Augustinus tribus annis in Latio regnasse testificatur: 0580C sed cum postea in praelio, sicut Dionysius Halicarnasseus, Livius, auctor anonymus, Servius narrant, cecidisset, nec inventum fuisset ejus corpus, jactitarunt illum ad deos abiisse, ac ipsi tanquam deo ad Numici fluminis ripas, ubi in pugna occisus fuerat, templum aedificaverunt cum hac inscriptione: «Patri deo Indigeti, qui Numici amnis undas temperat» (August., lib. XVIII de Civit., cap. 19 et 21, pag. 502 et 503; Dionys. Halic., lib. I Antiq. Roman., pag. 52; Liv., lib. I Histor., init.; auctor., lib. de Orig. gent. rom., pag. 598; Serv. in lib. XII; Aeneid., pag. 702) . Ea propter Tibullus cecinit:

Impiger Aenea, volitantis frater amoris,
Troica qui profugis sacra vehis ratibus.
0580D Jam tibi Laurentes assignat Jupiter agros,
Jam vocat errantes hospita terra Lares.
Illic sanctus eris, cum te veneranda Numici
Unda deum coelo miserit Indigetem. (Tibull., lib. II, Eleg. 5.)
Tibullo concinit Ovidius, qui de eodem Aenea haec metrice etiam decantavit:

Lustratum genitrix divino corpus odore
Unxit, et ambrosia, cum dulci nectare mixta,
Contigit os, fecitque deum: quem turba Quirini
Nuncupat Indigetem, temploque arisque recepit. (Ovid., lib. XIV Metam., § 13.)

Verum ibi Aeneas a Tibullo et Ovidio, quemadmodum a Virgilio (Virg., lib. XII Aeneid., vers 794) , aliisque, jam a nobis citatis scriptoribus, non in Novensilium, sed Indigetum deorum numero ponitur. 0581A At certe Arnobius his alibi subscripsit, ubi eumdem Aeneam, suppresso tamen ejus nomine, et alios deos sic irridet: «Indigetes illi, qui flumen repunt, et in alveis Numici cum ramis et pisciculis degunt» (Arnob., lib. I, pag. 20) .

Neque alii proculdubio illi Indigetes, quam Novensiles dii esse videntur. Nam sicuti ait Servius, «Indigetes proprie sunt dii ex hominibus facti, quasi in diis agentes» (Serv. in lib. I Georg., p. 94) . Tales autem erant Novensiles, de quibus egimus. Addit Servius, «Abusive omnes dii generaliter possunt dici Indigetes, tanquam nullius rei egentes» (Idem, in lib. XII Aeneid., pag. 702) . Sed haec quidem ille uberius alibi edisserit. Macrobius etiam priorem illius explicationem Hesiodi auctoritate confirmat: 0581B «Hesiodus divinae,» inquit (Macrob., lib. I in Somn. Scip., cap. 8, pag. 52) , sobolis assertor, priscos reges cum diis annumerat; hisque exemplo veteris potestatis etiam in coelo regendi res humanas assignat officium. Et ne cui fastidiosum sit, si versus ipsos, ut poeta Graecus protulit, inseramus. Referemus eos, ut ex verbis ejus in latina verba conversa sunt:

Indigetes divi fato summi Jovis hi sunt,
Quondam homines, modo cum superis humana tuentes
Largi ac munifici, jus regum nunc quoque nacti.»
Arnobius vero noster hos fuisse asseverat crudelitate, stupris, adulteriis, sacrilegiis, et caedibus infames (Arnob., lib. II, pag. 39) . Videsis Giraldum, Vossium, Lescalopierium et alios (Girald., Syntagm. I, p. 15; Voss., in Etymolog.; Lescal., in Cicer. lib. I 0581C de Natur. deor., § 62) . Quis ergo ferat hujusmodi factos ab hominibus deos, quorum nec parentes, nec originem, nec numerum compererant? Numquid in potestate hominum est aliis tribuere divinitatem?