Articulus IV. Perpenditur aliud Arnobii contra gentium deos argumentum, ductum ex multiplicato eorumdem deorum numero, tribus videlicet Jovibus, quinque Solibus, totidem Mercuriis ac Minervis, quatuor Vulcanis, tribus Dianis et Aesculapiis, sex Herculibus, tribusque Castorum et Musarum generibus.

Quam falsi sint gentilium dii evidentissime adhuc probat facta non solum ab imperitis quibusdam, sed ab antiquis etiam ac peritioribus illorum theologis unius ejusdemque dei multiplicatio. Sed audias velim quomodo Arnobius hoc demonstret non minorum quidem, sed majorum quoque, uti jactitabant, deorum exemplis. Sic autem ille: «Aiunt theologi 0587C vestri, et vetustatis absconditae conditores, tres in rerum natura Joves esse, ex quibus unus Aethere sit patre progenitus, alter coelo, tertius vero Saturno, apud insulam Cretam, et sepulturae traditus et procreatus» (Arnob., l. 4, p. 133) . Ex Cicerone autem isthaec decerpta fuisse satis probant haec ipsa latini Oratoris verba: «Principio Joves tres numerant ii, qui theologi nominantur; ex quibus primum et secundum natos in Arcadia, alterum patre Aethere . . . . . alterum patre Coelo . . . . . tertium Cretensem Saturni filium, cujus in insula illa sepulcrum ostenditur» (Cicer., l. III de Natur. deor., p. 247, lin. 34) . At graecorum veterum ea fuisse commenta ex superioribus Ciceronis verbis facile colligi potest: «Nam Joves quoque plures, ait ille, in priscis graecorum 0587D litteris invenimus» (Ibid., p. 245, lin. 45) . Nos vero de hisce atque aliis adhuc Jovibus alibi egimus (tom. I Apparat., p. 752) .

Tum deinde Arnobius objicit quinque ab iisdem ethnicis Soles produci, quorum «primus, Jovis, inquit, filius dicitur, et Aetheris habetur nepos; secundus aeque Jovis filius, et Hiperiona proditus genitrice: tertius Vulcano, non Lemnio, sed Nili qui fuerit filius; quartus Jalysi pater, quem Rhodi peperit heroicis temporibus Achanto: quintus Scythici regis, et versipellis habetur Circae» (Arnob., l. IV, p. 135) . At haec etiam hausta sunt ex Cicerone, qui prius dixerat: «Soles ipsi quam multi a theologis proferuntur. Unus eorum Jove natus, nepos Aetheris: 0588A alter Hiperione: tertius Vulcano Nili filio . . . . . quartus is, quem heroicis temporibus Achanto Rhodi peperisse dicitur, avum Jalysi, Camiri et Lindi: quintus, qui Colchis fertur Aeetam et Circen procreavisse» (Cicer., l. III de Natur. deor., p. 247, lin. 45) . Neque objicias Arnobium ibi paululum a Cicerone variasse; quippe qui secundum Solem ex Jove et Hiperione, Cicero vero ex Hiperione dumtaxat natum dixerit. Nam tametsi responderi possit lectum fortasse ab Arnobio in Ciceronis textu nomen Jovis, ea levissima discrepantia, qua Cicero Apollinis tantum matrem, et Arnobius patrem et matrem nominat, nulli persuadebit hunc Ciceronis locum ab Arnobio non fuisse compilatum.

Urgebis quartum Solem ab Arnobio Jalysi patrem, 0588B et a Cicerone avum vocari. At numquid patris nomine, avus numquam significari potest? Quod tandem quintus Sol a Cicerone Aeetae et Circes, et ab Arnobio Scythici regis et Circae filius dicatur, ambo verbis tantum dissentiunt. Quid enim vetat quominus Scythici regis nomine Aeetas Colchorum, qui Scythis olim accensebantur, rex intelligatur?

In dubium autem nullus umquam vocabit, quae de quinque Mercuriis subjungit Arnobius, ea ex eodem Cicerone fuisse delibata. Sola siquidem verborum descriptio manifestissimum illud omnibus facit. Arnobii autem haec sunt: «Mercurius primus, qui in Proserpinam dicitur genitalibus adhinnivisse subrectis, supremi progenies Coeli est. Sub terra est alter, Trophonius qui esse jactatur. Maia tertius matre, et 0588C Jove procreatus tertio. Quartus soboles Nili est, cujus nomen Aegyptia gens horret et reveretur expromere. Quintus Argi est interemptor, fugitivus atque exsul, et proditor apud Aegyptum litterarum» (Arnob., l. IV, p. 135) . Cicero vero hunc loquitur in modum: Mercurius unus Coelo patre, Die matre natus, cujus obscenius excitata natura traditur; quod aspectu Proserpinae commotus sit. Alter Valentis et Phronoridis filius, is qui sub terris habetur, idem Trophonius. Tertius Jove tertio natus et Maia . . . . . Quartus Nilo patre, quem Aegyptii nefas habent nominare. Quintus, quem colunt Pheneatae, qui Argum dicitur interemisse, ob eamque causam Aegypto praefuisse, atque Aegyptiis leges et litteras tradidisse» (Cicer., l. III de Natur. deor., p. 248, lin. 4) . Vides 0588D sane haec proculdubio ab auctore nostro desumpta fuisse, quae suis verbis, et brevius quidem, sed minus eleganter reddidit.

Prosequitur ille, ac quinque etiam Minervas ab gentilibus venditatas ita recensuit: «Prima non virgo, sed ex Vulcano Apollinis procreatrix. Nili altera proles, et quae esse perhibetur Aegyptia. Stirps Saturni est tertia, et quae usum excogitavit armorum. Jovis quarta progenies, quam Messenii Coryphasiam nuncupant. Et quae Pallantem occidit patrem, incestorum appetitorem, est quinta» (Arnob., l. IV, p. 135) . Tullius vero: «Minerva prima, quam Apollinis matrem supra diximus. Secunda orta Nilo, quam Aegyptii Saitae colunt. Tertia, illa quam Jove generatam 0589A supra diximus. Quarta Jove nata et Coryphe Oceani filia, quam Aracades Coriam (al. Coryphasiam) nominant, et quadrigarum inventricem ferunt. Quinta Pallantis, quae patrem dicitur interemisse, virginitatem suam violare conantem, cui pinnarum talaria affigunt» (Cicer., loc. cit., lin. 31) .

Clemens etiam Alexandrinus totidem Minervas dinumerat (Admon. ad Gent., p. 17) , ita ut non minus auctor noster ad illum, quam ad Ciceronem accedere videatur: Εἰσὶ δὲ οἱ πέντε Ἀθηνᾶς ὑποτίθενται, τὴν μὲν Ἠφαίστου, τὴν Ἀθηναίαν. τὴν δὲ Νείλου, τὴν Αἰγυπτίαν. τρίτην τοῦ Κρόνου, τὴν πολέμου εὑρέτην. τετάρτην τὴν Διὸς, ἣν Μασσήνιοι Κορυφασίαν, ἀπὸ τῆς μητρὸς ἐπικεκλήκασιν. Ἐπὶ πᾶσι, τὴν Παλλάντος καὶ Τιτανίδος τῆς Ὠκεανοῦ, ἣ τὸν πατέρα δυασσεβῶς καταθύσασα, τῷ πατρῴῳ 0589B κεκόσμηται δέματι, ὥσπερ κωδίῳ: «Sunt et qui fingunt quinque Minervas, unam quidem Vulcani filiam, Atheniensem: alteram vero Nili» ((de qua Plato ab ipsomet Arnobio (Arnob., l. IV, p. 137; Plato, in Timaeo, t. III, p. 21) postea citatus)) «Aegyptiam: tertiam Saturni, belli inventricem: quartam Jovis, quam Messenii Coryphasiam a matre cognominarunt: postremam, filiam Pallantis et Titanidis, filiae Oceani, quae patre impie ab ipsa sacrificato, ornata fuit pelle patris tamquam vellere. Utrumque Ciceronis et Clementis Alexandrini locum integrum retulimus, quia mutuam sibi et Arnobio lucem afferunt, ac facilius quivis judicabit utrum ipse Arnobius ad unum potius respexerit, quam ad alterum, aut ad utrumque, aut aliquid ab uno, et aliud ab alio mutuatus 0589C sit.

Porro autem etiamsi ille cum utroque, Cicerone et Clemente Alexandrino, asserat Minervae Coryphasiae, nomen a matre ejus Coryphe formatum (Arnob., lib. IV, pag. 137) ; postea tamen ipse nos admonet inde etiam illud potuisse derivari, quia ex Jovis vertice armata prodiisse ferebatur. Nec forsitan prorsus immerito. A nonnullis enimvero observatum est graeco nomine, Κορυφὴ, significari verticem, et partem capitis inter sinciput et occiput mediam et summam. Non desunt tamen, qui ex Coryphasio monte sic appellatam velint.

At ex Cicerone ea similiter Arnobius decerpsit, quae de aliis diis, sed verbis retulit paucioribus. Tot namque insulsas de illis ethnicorum fabulas fusius 0589D enarrare pertaesus, caetera sic scrictim perstringit: «Aiunt iidem theologi quatuor esse Vulcanos, et tres Dianas, Aesculapios totidem, et Dionysios quinque, ter binos Hercules, et quatuor Veneres, tria genera Castorum, totidemque Musarum, pinnatorum Cupidinum trigas, et quadrigas Apollinarium nominum» (Arnob., lib. IV, pag. 136) . At Cicero eos omnes, sicut et alios priores singillatim recenset. Apud eum itaque reperies horum omnium et expositionem et probationem. Nos vero alibi de quibusdam aliquid attigimus (Cicer., lib. III de Natur. deor., pag. 245, 247 et 248; tom. I Apparat., pag. 851) .

Cotta autem, cujus nomine Cicero ea omnia explicat, inde haud dubitanter concludit iis, quae ex Graecia 0590A vetere sunt collecta, plane resistendum, ne perturbentur religiones. At certe Arnobius noster perspicue ostendit quonam religiones modo his plane perturbentur. Nam si plures sint, inquit, ejusdem nominis dii, a se invicem distincti, conturbata haesitabit religio hominum, qui sane ad quem vota precesque dirigant, scire non poterunt. Quid vero, si sacrificium aliquod Minervae, aut Jovi, aut alteri fiat, nonne unusquisque ex iis sibi soli factum existimabit? Nonne cum alio, si sibi fieri contendat, illico rixabitur, atque ambo inter se digladiabuntur?

Non patitur autem Arnobius sibi ab aliquo responderi incompertum esse, an theologi gentiles certa et explorata, aut ficta et falsa pro libidine scripserint. Satis enimvero nobis est, inquit, ostendisse illos de 0590B rebus publicis et vulgaribus loqui, quarum unaquaeque se ipsam prodit, et omnibus manifesta est. Si vero hi theologi mentiti sunt, ab ethnicis demonstrandum est, unde certi de diis suis aliquid didicerint. At quomodo hoc demonstrabunt, nisi ex eorumdem theologorum suorum scriptis, ex quibus acceperunt quid de diis divinisque rebus statutum factumve olim fuerit? Denique si libri theologorum, pontificum, vel philosophorum mendaciis fabulisque scateant, rejiciendi prorsus sunt, ac penitus abolendi, omnesque eorum religiones exterminandae.