Articulus Primus. Examinatur prima historia, qua Numa Pompilius a Jove, Fauni et Pici artibus evocato, fulminis procurationem didicisse jactitabatur; et alia Cybeles, Agdestis, et Attidis historia, annuis celebrata festis diebus, ubi de Abderitanorum stupore et insania.

Quam falsa sit superstitiosa gentilium religio, alio Arnobius argumento manifestissime convincit (Arnob., lib. V, pag. 154) . Illud autem petit ex gravibus seriisque illorum historiis, quas veras esse ita persuasum habuere; ut eas quotidiano usu probatas, annuis celebrarent festis, variisque simulacris repraesentarent.

Primam itaque Arnobius ex secundo Antiatis, hoc 0590D est, illius Annalium libro excerpsit. Ibi vero ille narrabat Numam, ut procurandi fulminis scientia informaretur, Egeriae monitu Faunum et Picum deos agrestes, cum extinguendae sitis causa ad fontem quemdam venissent, dolo et arte inebriatos, ac postea sopitos, a duodecim, quos Numa ipse in insidiis posuerat, juvenibus constrictos fuisse vinculis. Non prius autem illos solvi voluit, quam a Jove, in terras evocato, et variis verborum ambagibus deluso extorsissent, quam rex Numa scire volebat, fulguris procurationem, seu expiationem. Procurare enim fulmen idem est, ac solemni expiare illo ritu et sacrificio, quo illud credebatur arceri et removeri. Unde Seneca: «Procuranda,» inquit, «existimant fulmina, 0591A et expiationes non dubitant prodesse aliquando, ad submovenda pericula, aliquando ad levanda, aliquando ad differenda.» (Senec., lib. II Nat. qu., cap. 36, pag. 422.)

Hanc porro historiam non solum Antiates, sed Ovidius quoque et Plutarchus, atque hic quidem brevius, ille vero fusius descripserunt. Livius autem haec de Numa scriptis tradidit: «Quaeque prodigia fulminibus, aliove quo viso missa susciperentur atque curarentur: ad ea elicienda ex mentibus divinis, Jovi Elicio aram in Aventino dicavit.» (Ovid., lib. III fastor., § 3, pag. 529, et seqq.; Plutarch., in Vit. Numae, tom. II, pag. 70; Liv., lib. I, cap. 20.)

Verum Arnobius hanc historiam nulli, sicut etiam fatetur Plutarchus (Plutarch., loc. cit.) , esse credibilem 0591B variis probat rationum momentis. Cui enim, inquit, umquam persuaderi poterit Faunum et Picum, ad fontem, ut sitim sedarent, venisse, ibique illis vino, pro aqua potato inebriatis, et somno oppressis injecta vincula, nec ab alio, quam a Jove disci potuisse fulminis procurationem? Neque facilius ulli probabitur eumdem Jovem, ut remedia contra fulmen suum suppeditaret, incantamentis evocatum, et in verricula, uti loquitur Arnobius, seu parva verruca, id est, loco edito et aspero, sicut ex Catone docet Gellius, cum homunculis conversatum, atque ambiguis illorum verbis deceptum fuisse (Gell., lib. III Noct. Attic., cap. 8, pag. 224) . Omnem denique fidem superat Jovem, sicuti aiebant, crudeli humani capitis sacrificio, de quo nos supra disseruimus (Supr., 0591C cap. 4, art. 1) , tum voluisse fulmen expiari.

Porro autem notat Arnobius factam incantationem illam mola falsa, thure, sanguine, verbenarum suffitione, et terribilium, id est, magicorum, fremore verborum. At quaedam ex his expressa videbis istis Virgilii versibus:

Effer aquam, et molli cinge haec altaria vitta,
Verbenasque adole pingues, et mascula thura:
Conjugis ut magicis sanos avertere sacris
Experiar sensus; nihil hic, nisi carmina desunt. (Virgil., eclog. 3, vers. 64 et seqq.)
Sed de praestigiis et magicis artibus jam aliquid alibi annotavimus (tom. I Apparat., pag. 1239) . Narrat tamen Augustinus Numam hydromantia usum, testemque citat Varronem, a quo ille dicitur nympham Aegeriam duxisse uxorem; quia aquam, unde hydromantiam 0591D faceret, egesserat, seu exportaverat (August., lib. VII de Civit., cap. 35, pag. 188) . Valerius autem Maximus, Florus, Aurelius Victor, Dionysius Halicarnasseus, aliique tradunt eum simulasse se omnia sacra facere uxoris suae Egeriae nymphae monitis et consiliis (Valer. Max., cap. 2, § 1; Florus, lib. I, cap. 2; Aurel. Vict., de Vir. illust. rom., cap. 2: Dionys. Halicarn., lib. II Antiquit. rom., pag. 122) . Sed de his in sequenti dissertatione (Dissert. in Lactant., cap. 30, art. 2) .

Caeterum vides quam validis rationum momentis Arnobius ostendat qua insulsitate gentiles annuis festis ea celebrarent; quae nullam prorsus habebant veri speciem. Si autem vera esse putarent, Jovem 0592A suum maximum et omnipotentem penitus infamabant. Palam enim fatebantur illum magicis evocatum esse carminibus, iisque coactum cedere, ac docere fulminis procurationem.

Secunda Magnae deorum matris, sive Cybeles et Attidis historia ab Arnobio, ad sempiternum ethnicorum decus deinde retractatur (Arnob., lib. V, pag. 157 et seqq.) . Eam autem a prima sua origine ex Timotheo non ignobili theologo, et aliis etiam, ac reconditis antiquitatum libris, et intimis mysteriis erutam, sic ille descripsit: In Phrygiae finibus petra erat inauditae vastitatis, cui ab regionis illius incolis nomen Agdus impositum. Sumpti inde lapides, ex quibus a Deucalione et Pyrrha Themidis jussu jactatis, magna Mater cum caeteris hominibus procreata 0592B fuit. Jupiter vero illius postea amore captus, cum sibi promissa impetrare nequivisset, voluptatem fudit in petram, ex qua decimo post mense ortus est puer, Agdestis cognominatus. Invicti autem hic fuit roboris animique adeo ferocis, ut nec homines curaret, nec deos, atque omnia pro libidine et innata ferocitate ageret. Quapropter postquam de frangenda ipsius audacia dii deliberassent, tandem artibus Liberi, qui ei vinum pro aqua propinaverat, virilitate privatus fuit. Tum ex profluente ejus sanguine nascitur malum punicum; cujus pulchritudinem Nana, filia Sangarii regis, admirata, ex eoque in sinum admisso, praegnans, tanquam vitiata in carcerem fame enecanda conjicitur. A deum autem Matre pomis sustentata, parvulum enixa est, quem Sangarius jubet 0592C exponi: sed a Phorba lacte nutritus hircino, idcirco Attis appellatus est. Ubi autem adolevit, illum Mater deum et Agdestis nefarie ac deperdite amaverunt. Midas vero, rex Pessinuntius, ut puerum tam infami amore liberaret, filiam suam in matrimonium ei collocandam destinavit. Ne quid porro indicta nuptiarum die illis accideret funesti, jussit urbis portas occludi. Sed Deum Mater, muris civitatis capite sublevatis, urbem ingressa est. Tum omnibus ab Agdesti, ira percito, in furorem et insaniam actis: Mammas, ait Arnobius, sibi demetit Galli filia pellicis, et Attis sub pinu sibi amputat virilia, et moritur. Ex cruore autem virilium, quae Mater deum veste defuncti tecta in terram injecerat, viola nascitur. Sponsa vero Attidis, 0592D quam Valerius pontifex Iam vocat, fusis cum Agdesti lacrymis, se ipsam interficit, et sanguis ejus vertitur in violas. Has cum Mater deum suffudisset, inde oritur amygdalus. Dehinc pinum, paulo ante a nobis memoratam, in antrum defert, atque ibi illa et Agdestis lacrymantur, tunsumque pectus sauciant. Postea Agdestis Jovem rogat, ut Attim ad vitam revocet. Sed nihil aliud ab eo impetravit; nisi ut corpus illius non putresceret, comae crescerent semper, ac minimus digitus viveret, perpetuoque motu agitaretur.

Ad eum sane modum haec Cybeles et Attidis historia ab Arnobio describitur. At certe quamvis eam ex reconditis atque intimis antiquitatis monumentis, a se decerptam esse significet, certum nihilominus 0593A est ab aliis scriptoribus a nobis alibi citatis (Dissert. in Minuc., cap. 20, art. 2) , longe aliter narrari. Ne quis tamen illum secretis veterum commentariis, et Timotheo fidem facilius praebuisse arguat, alius testis antiquissimus proferendus est Pausanias, qui ad ejus narrationem caeteris omnibus propius accessit. Quia vero longius foret hujus verba et graece et latine transcribere, haec quae ab omnibus intelligantur proferemus: «Alius,» inquit, «sermo de Atte est apud ipsos,» Gallo graecos Pessinuntis incolas, «memoriae consecratus. Jovem fabulantur per somnium in terram semen profudisse. Ex eo terrae conceptu genium humana quidem figura, sed ambiguo sexu in lucem prodiisse, Agdestim appellatum; deos monstro exterritos virilem ei partem exsecuisse; ex ea amygdalam 0593B enatam, cujus cum maturos fructus appetisset Sangarii amnis filia, eosque in sinum abdidisset, evanuisse illos quidem, verum puellam gravidam factam, puerum enixam: hunc in sylva expositum, a capella educatum, cum adolevisset, eximia fuisse, et multo quam humana excellentiore pulchritudine. Quocirca ejus amore captum Adgestim, cum ad virilem aetatem pervenisset, Pessinuntem eum propinqui sui miserunt. Ibi cum regis filiam uxorem esset ducturus, et jam nuptiale carmen cantaretur, Agdestis interveniens, tantum Atti immisit furorem; ut sibi pudenda praecideret. Hoc item socer ejus fecit. Agdestim facti poenituit. Quare a Jove impetravit, ne qua corporis Attae pars putresceret, aut tabesceret.» Intelligis sane plura ibi Arnobii narrationi de Attide 0593C et Agdesti similia, quaedam vero diversa, ac praesertim altum de deorum Matre silentium. Sed quae sibi invicem conveniunt, ea certe probant Arnobium nec temere, nec immerito ethnicis Timothei, et aliorum, quos secutus est, objecisse auctoritatem.

Ex omnibus autem hujus historiae circumstantiis, quas ille singillatim resumit, nec a nobis repeti necesse est, evidentissime demonstrat nihil plane fingi posse non solum cuilibet deo, sed cuicumque honesto moderatoque homini magis contumeliosum, nec quo proinde tota ethnicorum religio magis proteratur, et radicitus convellatur. Quin immo vel id solum, quod de Matris deorum ortu et amore, et obscenis aliorum factis dicitur, invicte probat eam, caeterosque deos, ortum aliquando habuisse, et infames fuisse homines, 0593D qui idcirco nec aeternae nec divinae naturae compotes umquam esse potuerunt.

Jure igitur merito exclamavit auctor noster: «O Abdera, Abdera, dares quantas vias mortalibus irridendi, talis si apud te esset fabula ita conflata?» (Arnob., lib. V, pag. 164.) Abdera autem urbs erat Thraciae, Democriti philosophi, et aliorum insignium virorum patria. Sed alii ejus cives erant stupori atque insaniae obnoxii. Unde illud, de quo Erasmus disserit adagium: Abderitica mens (Erasm., Adag., chil. 4, et cent. 6, adag. 28, pag. 877) ; et hoc Martialis carmen:

Abderitanae pectora plebis habes. (Martial., lib. XX, epigr. 25.)
Sensus itaque Arnobii est Abderitanos, quantumvis 0594A stupidos et insanos, numquam sine irrisione passuros aniles hujusmodi fabulas, diis indignissimas, et ineorum ludibrium confictas, apud se venditari ac praedicari. Et vero Tullius haud prorsus absimili modo post explicatam Democriti illius Abderitani in sulsam de deorum natura et imaginibus opinionem, adjecit: «Quae quidem omnia sunt patria Democriti, quam Democrito digniora» (Cicer., lib. I de Nat. deor., pag. 212) .

Nec erat sane ullus ethnicis respondendi locus, in tota illa historia nihil prorsus subesse veri. Christianorum enimvero nihil interest utrum haec falsa aut vera dicatur. Nam si vera sint, quae in ea narrantur, dii certe irasci non debent christianis, qui tantas illorum turpitudines nec ullis umquam scriptis prodidere, 0594B nec ullibi aliquando divulgarunt. Si vero falsa sint, justam sane deorum iram ethnici concitarunt, qui haec in eorum opprobrium litteris et sempiternae memoriae mandare ausi sunt. At dic tandem, obsecro, qua isti ratione asserere poterant haec aliaque plurima eis similia esse falsa, quae, sicuti Arnobius ait, et nos alibi annotavimus, annuis festis, et sacris, ac solemni, uti Apuleius, Tertullianus et Hieronymus testificantur, ciborum abstinentia celebrabant? Sed haec Augustinus fusius insectatur, cujus verba, quae quidem longe plura sunt, quam hic referri debeant, in ejus libris te legisse non poenitebit. (Arnob., lib. I, pag. 54; tom. I Apparat., pag. 759; Dissert. in Minuc., cap. 20, act. 2; Apul., lib II Metam., pag. 206 et 209; Tertull., lib. de Jejun., cap. 2; Hieronym., epist. 0594C 7, ad Laetam, et lib. II adv. Jovin., pag. 91; August., lib. VII de Civit., cap. 26, pag. 172.)