Articulus III. Quomodo eadem gentilium responsio ab aliis scriptoribus penitus infirmetur et destruatur.

Exposuimus quam brevius clariusque fieri a nobis potuit, omnia Arnobii contra datas ab gentilibus allegoricas et mysticas deorum mysteriorumque suorum interpretationes, argumenta; ut omnes facilius intelligant illas tanto planius ab eo confutari, quanto saepius ethnici ad eas tanquam ad maximum religionis suae propugnaculum confugiebant. Non solus tamen Arnobius, sed alii etiam scriptores cum christiani, 0602A tum ethnici, illos ex hac levissima defensione dejecerunt.

Cicero siquidem in tertio de Natura deorum libro Balbum, his explicationibus opiniones stoicorum propugnantem, Cottae Academici nomine, sic refellit: «Jam vero quid vos,» inquit, «illa delectat explicatio fabularum, et enodatio nominum . . . . . Magnam molestiam suscepit, et minime necessariam primus Zeno, post Cleanthes, deinde Chrysippus, commentitiarum fabularum reddere rationem; vocabulorum, cur quidque ita explicatum sit, causas explicare. Quod cum facitis, illud profecto confitemini longe aliter se rem habere atque hominum opinio sit; eos enim, qui dii appellantur, rerum naturas esse, non figuras deorum. Qui tantus error fuit; ut perniciosis 0602B etiam rebus non modo nomen deorum tribueretur, sed etiam sacra constituerentur. Febris enim fanum in palatio . . . . . Omnis igitur talis a philosophia pellatur error; ut cum de diis disputamus, dicamus digna diis immortalibus: de quibus habeo quid sentiam, non habeo autem quod tibi assentiar» (Cicer., lib. II de Natur. deor., pag. 248 et seq.) . Audisne quam recte Tullius has stoicorum interpretationes, tamquam absurdum penitus errorem, a philosophia repellendum, explodat? Nec minore facilitate animadvertisti quanta evidentia demonstret iis nihil, uti etiam Arnobius contendit, Deo immortali dignum proferri.

Eusebius vero, et post eum Theodoretus, transcriptis 0602C Platonis ex ipsius Timaeo verbis ostendunt illum diserte et explicate docuisse vulgares illas de diis fabulas, sive historias, omnesque allegoricos earum sensus, quos Ethnici ad philosophiam accommodatos esse rebantur, excludendos esse prorsus et coercendos (Euseb., lib. II Praepar. evang., cap. 7, pag. 76 et seq.; Theodor., serm. 3, de Angel. et daemon., tom. IV, pag. 512 et seq.) . Ad haec vero idem Eusebius, Dionysii Halicarnassei verbis, ex secundo illius Antiquitatum romanarum libro desumptis, probat a priscis Romanis statutum fuisse, ut universa illa Graecorum physiologia, tanquam plane inutilis, nec sibi cohaerens, ab universis theologiae finibus ejiceretur exterminareturque.

Non mirum itaque, si antiquissimi Ecclesiae patres 0602D tanto animi ardore eosdem allegoricos sensus insectati sunt. Nam ut Recognitionum Clementis nomine inscriptarum et Clementinarum auctorem qui eas similibus atque Arnobius noster rationibus impugnat, missum faciamus, Athenagoras evidenter demonstrat ethnicos, ac nominatim stoicos hisce allegoriis ne hilum quidem ad religionis suae defensionem proficere. Certum quippe esse debet iis divinitatem rebus dumtaxat creatis et corporeis attribui. Veri autem Dei una tantum esse potest ingenita, incorporea et aeterna substantia. At hinc plane conficitur Saturnum, Jovem, et alios ejuscemodi numquam fuisse deos (Clem., lib. X Recogn., cap. 35 et seq., pag. 517; Clement., hom. 4, cap. 24 et seq., pag. 607, et hom. 6, 0603A cap. 17 et seq., pag. 625 et seq.; Athenag., Leg. pro christian., pag. 22 et seq.) .

Eodem quoque modo Tatianus, quemadmodum alibi annotavimus, corripit gentiles, ac praesertim Metrodorum Lampsacenum, qui omnes deos, eorumque historias, ad allegoricum sensum trahere moliti sunt (Tom. I Apparat., pag. 522 et 550; Tatian. Orat. contr. Graec., pag. 160) .

At Eusebius aliis adhuc rationibus hanc novam, uti loquitur, et insolentem ethnicorum contumaciam reprimit (Euseb., lib. II Praepar. Evang., cap. 6, pag. 74) . Post inventas enimvero illas allegoricas physicasque interpretationes, iidem ethnici patrios colendorum deorum ritus non mutavere. Quin immo pecudes, homines, ipsasque humani corporis partes, 0603B quas nominare pudet, iisdem divinis honoribus, hymnis, sacrificiis, aliisque religiosis ritibus sunt prosecuti. A Julio autem Firmico eadem propemodum rationum momenta contra ethnicos adhibentur (Jul. Firm., de Error. prof. relig., pag. 4) .

Quamobrem Augustinus scite docet eum qui scelestis turpibusque rebus, res alias naturales colit, bis peccare (Augustin., lib. VII de Civitat., cap. 27, pag. 183) : tum quia verum Deum non colit, tum quia illum eo modo non colit, quo colendus est. Alibi vero illas allegoricas et physicas turpium deorum explicationes a doctioribus allatas explodit, quia parum interest utrum «hoc,» inquit, «in veracibus libris homines instruat religiosos, illud in fallacibus ludis daemones delectet impuros, quos tamen illi religiosi 0603C tanquam deos colunt; et cum de illis haec negant, ab omni eos crimine purgare non possunt; quoniam ludos iis ritibus exhibent, ubi turpiter aguntur, quae velut sapienter negantur; et his falsis ac turpibus dii placantur, ubi etsi fabula cantat crimen numinum falsum, delectari tamen falso crimine, crimen est verum» (Idem., ibid., libr. XXVIII, cap. 12, pag. 497) .

Nobis porro ethnici objicere non poterant sacrarum quoque nostrarum Scripturarum abstrusos, latentes, et allegoricos esse sensus. Nam hi plane penitusque ab illorum expositionibus discrepant, quemadmodum Gregorius Nazianzenus, hisce verbis disertissime explicat: «Apud nos quoque,» inquit, «abditi quidem et abstrusi sermones sunt; nec enim inficias ivero. Verum quaenam duplicis eorum sensus 0603D est ratio, et quae vis, quae facultas? Nec externa species indecora et inhonesta est; et quod occultatur admirandum est, iisque qui in penetralia ipsa incuduntur, mire splendidum, ac pulcherrimi cujusdam corporis instar, haud aspernanda veste contegitur. Rerum enim divinarum, mea quidem sententia, ne indicationes quidem ipsas externasque species inhonestas esse convenit, rebusque significatis indignas, ac denique tales, ut homines quoque ipsi eas de se praedicari permoleste laturi sint, veram aut maximam omnino pulchritudinem habere, aut certe a summa turpitudine abesse, ut partim eruditiores oblectent, partim vulgi animos minime labefactent. Apud vos contra, nec quod intelligendum proponitur, fidem 0604A meretur, et quod externe oculis objicitur, funestum et exitiosum est.» (Greg. Naz., orat. 39, seu 1 in Julian., pag. 250.) Prius vero Origenes ubi contra Celsum disputat, scite quidem ostendit christianorum gentiliumque allegorias eo inter se differre, quod hae Dei offendant majestatem (Origen., lib. IV contr. Cels., pag. 196) : illae vero omnibus sive indoctis, sive doctis, ac quibuscumque, qui cupiunt veros sacrae Scripturae sensus scrutari, optime conveniant, atque ut ex Augustino audivimus, non impediant quominus verus Deus, eo, quem decet, ritu modoque colatur.