Articulus Primus. Quibus argumentis Arnobius ostendat nulla diis aedificanda esse templa, neque tuguriola, neque conclavia, aut cellulas; ubi de primis deorum templis et aliis, quae mortuorum dumtaxat hominum sepulcra fuerunt: item de abscondito Apidis tumulo; et capitolio, quod ab invento Toli capite dictum est, atque de polyandriis.

0609B

Deos gentilium nullos ac plane commentitios esse cum Arnobius tot tantisque rationum, uti vidimus, momentis invictissime demonstraverit, nulla profecto opus erat alia argumentatione, qua illis nulla templa aedificanda probaret. Verum ultra ille progreditur, idque peculiaribus quibusdam argumentis evidenter ostendit. Templa enim, inquit, si diis alicui usui esse possint, cur per plurima, antequam aedificarentur, saecula iis caruerunt? Primus quippe illorum fabricator, ait Arnobius, «aut Phoroneus Aegyptius, aut Merops tibi fuisse monstrabitur: aut, ut tradit in Admirandis Varro, Jovis progenies Aeacus.» (Arnob., lib. VI, pag. 189 et seqq.; Ibid., pag. 191.) 0609C Antea vero Clemens Alexandrinus dixerat (Clemens Alexandr., Admonit. ad gent., cap. 28) : Εἴτε Φορωνεὺς ἐκεῖνος ἦν, εἴτε Μέροψ, εἴτε ἄλλός τις, οἳ νεὼς, καὶ βωμοὺς ἀνέστησαν αὐτοῖς. Seu Phoroneus ille fuerit, seu Merops, seu aliquis alius, qui eis posuerunt templa et altaria. Sed de prima templorum origine, et de Aeaco alibi disputavimus (Tom. I Apparat., pag. 722 et seqq., et pag. 1118) .

Quoquo autem tempore templa diis construi coeperint, quantumvis sint magnifica, quantumvis auro, et gemmis fulgentia; constat sane verum Deum nullo unquam posse includi. Persuasum tamen ethnici habebant deos suos illis totos concludi, quemadmodum in domibus suis homines. Falsae enim hujus opinionis testes quam plurimos ut omittamus, 0609D quid clarius his Ciceronis verbis? «Patrum (aliter deorum) delubra esse in urbibus censeo: nec sequor Magos Persarum, quibus auctoribus Xerxes inflammasse templa Graeciae dicitur, quod parietibus includerent deos, quibus omnia deberent esse patentia ac libera, quorumque hic mundus omnis templum esset et domus. Melius Graeci atque nostri, qui ut augerent pietatem in deos, easdem illos, ac nos, urbes incolere voluerunt. Adfert enim haec opinio religionem utilem civitatibus.» (Cicer., lib. II de Legib., pag. 335, lin. 44.) Sed hic acumen desideramus Ciceronis, qui nesciebat, aut potius nescire se dissimulabat, verum Deum esse immensum, nulliusque loci spatio posse circumscribi.

0610A Lucianus ergo longe potiori ratione suos irridet gentiles, qui templa diis se fabricasse asserebant, ne tectis aut penatibus carerent (Lucian., de Sacrific., pag. 185) . Timaeus autem, teste adhuc Cicerone, vel ut narrat Plutarchus, Hegesias Magnesius, libere joculabatur, cum dixit Dianae Ephesiae templum deflagravisse, quia cum in partu Olympiadis, matris Alexandri Magni, adesse voluisset, abfuisset domo, id est, templo suo (Cicer., lib. II de Natur. deor., pag. 224, lin. 26; Plutarch., in Vit. Alex. Magn., pag. 665) . Quamvis autem quidam peritiores ethnici haec similiter irriserint; caeteros tamen omnes haec opinio penitus pervaserat deos suos non esse immensos, atque idcirco quodam loco includi et comprehendi.

Quamobrem hi iisdem diis suis non sumptuosissima 0610B tantummodo templa condederant, sed, ut ait Arnobius, tuguriola, conclavia et cellulas, id est, sacella, seu privatas quasdam intra magnifica illa templa aediculas, ubi aliquod dei cujuspiam simulacrum collocabatur (Arnob., lib. VI, pag. 191) . Ex A. Gellio siquidem discimus Scipionem, scilicet Africanum, solitum fuisse sub crepusculum in Capitolium intrare, «ac jubere aperiri cellam Jovis, ac ibi solum diu morari, quasi consultantem de Republica cum Jove.» (A. Gell., lib. VII Noct. attic., cap. I, pag. 396.) Quod quidem ab Livio, Valerio Maximo, et Aurelio Victore confirmatur. Sed haud infrequens apud alios scriptores harum cellularum mentio (Liv., lib. XXVI, cap. 19; Val. Max., lib. II, cap. 2, § 2; Aur. Vict., de Vir. illust., cap. 49) . Si quis tamen probaverit Arnobium 0610C tugurioli, conclavis, et cellulae, nomine, de parvis aedibus, quae minoribus diis construi solebant, esse quoque intelligendum, huic non prorsus refragabimur. Sed necesse est ut omnes fateantur illos veros deos non esse, quos gentiles sive parvis, sive maximis aedibus et templis includi posse existimabant.

Neque censet Arnobius audiendos esse gentiles, qui respondebant se diis templa aedificare; ut cum eis, ibi quodammodo praesentibus, coram et cominus colloquerentur, ac dii illos de proximo loquentes audirent. Verus enimvero Deus, immensus, et ubique praesens audit homines quoscumlibet, quacque in mundi parte loquentes et precantes, atque omnia etiam eorum cogitata penitus cognoscit. Neque enim 0610D ille, sicut Jupiter fingitur, coenatum venit ad Aethiopas, immo vero locum mutare numquam potest (Homer., Iliad. I, pag. 20; Lucian., de Sacrific., p. 186; Diodor. Sicul., lib. I Biblioth., pag. 62; Athen., lib. VIII Deipnos., pag. 363; Greg. Naz., orat. 1 in Jul., pag. 263) .

Instat Arnobius ex hac ethnicorum, qui deos suos loco moveri credebant, opinione sequi spem nullam hominibus reliquam fore, ut ab illis audiantur. Plurima etenim uni eidemque Deo in diversis, et a se invicem remotissimis terrae regionibus posita erant templa, in quorum dumtaxat uno illum habitare opinabantur. Non alios itaque, quam qui in hocce templo orabant, deus ille audire poterat. Frustra ergo 0611A alii homines illum aliis precabantur in templis, a quibus absens, nequibat illos audire, multo minus aliquid eorum concedere postulatis.

Sed auctorem nostrum Ethnicos adhuc urgentem sequamur. Templa, inquit (Arnob., lib. VI, pag. 193) , et delubra deorum sunt mortuorum hominum sepulcra, vel sicut ipse loquitur, mortuorum superlata bustis. Gentiles itaque in hisce templis, aut pro diis immortalibus colebant mortuos homines, aut contra eorum decus, illis viventibus mortuos homines socios adjungebant, vel utrosque similiter et mortuos, et sepultos fuisse arbitrabantur. Quae autem divinae majestati contumelia major fieri poterat? Exemplis tamen propemodum innumeris cum Arnobius id probare potuisset, satis ad propositum suum esse duxit 0611B nonnulla certo certiora seligere, quae hunc proposuit in modum: «In historiarum Antiochus nono, Athenis in Minervio memorat Cecropem esse mandatum terrae. In templo rursus ejusdem, quod in arce Larissae est, conditus scribitur atque indicatur Acrisius: Ericthonius Poliadis in fano; Dairas et Immarus fratres in Eleusino consepto, quod civitati subjectum est. Quid? Celei virgines non in Cereris Eleusinae humationis habuisse perhibentur officia? Non in Dianae delubro, quod in Apollinis constitutum est Delii, Hyperocha, Laodiceque, quas advectas illuc esse finibus ex Hyperboreis indicatur? In Didymaeo Milesio Clearchum dicit habuisse suprema Leandrius funeris. Leucophrynae monumentum in fano apud Magnesiam Dianae esse Myndius profitetur, 0611C ac memorat Zeno. Sub Apollinis arula, quae Telmessi apud oppidum visitur, Telmessum esse conditum vatem non scriptis constantibus indicatur? Ptolemaeus Agesarchi, de Philopatore quem edidit primo, Cyniram regem Paphi cum familia omni sua, immo cum omni prosapia in Veneris templo situm esse litterarum auctoritate declarat.» (Ibid.) Ea autem omnia ex graecis proculdubio desumpta sunt hisce Clementis Alexandrini verbis: Ἐν τῷ νεῷ τῆς Ἀθηνᾶς ἐν Λαρίσσῃ, ἐν τῇ ἀκροπόλει τάφος ἐστὶν Ἀκρισίου. Ἀθηνῄσι δὲ ἐν ἀκροπόλει, Κέκροπος, ὥς φησιν Ἀντίοχος ἐν τῷ ἐννατῷ ἱστοριῶν. τί δὴ Ἐριχθόνιος; οὐχὶ ἐν τῷ νεῷ τῆς Πολιάδος κεκήδευται; Ἴμμαρος δὲ ὁ Εὐμόλπου καὶ Δαείρας, οὐχὶ ἐν τῷ περιβόλῳ τοῦ Ἐλευσινίου τοῦ ὑπὸ ἀκροπόλει; αἱ δὲ Κελεοῦ θυγάτερες, οὐχὶ 0611D ἐν Ἐλευσῖνι ἐθάψαντο; τί σοι καταλέγω τὰς Ὑπερβορέων γυναῖκας; Ὑπερόχη καὶ Λαοδίκη κέκλησθον· ἐν τῷ Ἀρτεμισίῳ ἐν Δήλῳ κεκήδευσθον. τὸ δὲ ἐν τῷ Ἀπόλλωνος τοῦ Δηλίου ἐστὶν ἱερῷ. Λεάνδριος δὲ, Κλέαρχον ἐν Μιλήτῳ τεθάφθαι ἐν τῷ Διδυμαίῳ φησίν. ἐνταῦθα τῆς Λευκοφρύνης τὸ μνημεῖον οὐκ ἄξιον παρελθεῖν, ἑπομένους Ζήνωνι καὶ Μυνδίῳ, ἣ ἐν τῷ ἱερῷ τῆς Ἀρτέμιδος ἐν Μαγνησίᾳ κεκήδευται. οὐδὲ μὲν τὸν ἐν Τελμισσῷ βωμὸν τοῦ Ἀπόλλωνος, ὃν μνῆμα εἶναι καὶ τούτον Τελμισσέως τοῦ μάντεως ἱστοροῦσι. Πτολεμαῖος δὲ ὁ τοῦ Ἀγησάρχου, ἐν πρώτῳ τῶν περὶ τὸν Φιλοπάτορα, ἐν Πάφῳ λέγει, ἐν τῷ τῆς Ἀφροδίτης ἱερῷ Κινύραν τε καὶ τοὺς Κινύρου ἀπογόνους κεκηδεῦσθαι (Clemens Alexandr., Admon. ad gent., pag. 29) . Totum porro hunc Clementis Alexandrini 0612A et Arnobii locum exhibemus; ut ab omnibus facile intelligatur illum ab Auctore nostro transcriptum, ac latine ita redditum, ut alia interpretatione non opus sit. Quae autem diversae in utriusque textu lectiones, ac quae obscura et difficilia occurrunt, alibi enucleavimus (Tom. I Apparat., lib. III, dissert. 1, cap. 7, art. 3, pag. 725 et seqq.) .

Duo addidit Arnobius, et primum quidem: «Nec exactam desiderat curam, quam is poenam constituerit Aegyptius in eum qui publicasset quibus Apis jaceret absconditus» (Arnob., lib. VI, pag. 164) , id est, ubi sit Apidis sepulcrum. Apis autem, uti Strabo aliique testificantur, idem est atque Serapis et Osiris, de cujus sepulcro loqui Arnobium, ex iis plane demonstratur, quae alibi annotavimus (Strab., 0612B lib. XVII, pag. 807; Dissert. in Minuc., cap. 14, art. 4) .

Secundo Arnobius quatuor auctorum, scilicet Sammonici, Granii, Valeriani, et Fabii testimonio probat Capitolii nomen derivatum fuisse ab effosso et invento in illius fundamentis capite Toli, quem a fratris sui servis occisum, cives inhumatum reliquerunt (Arnob., loc. cit., pag. 194) . Pluribus vero aliis testibus id facile potest confirmari. Scribit enim Varro: «Capitolium dictum, quod hic cum fundamenta foderentur aedis Jovis caput humanum inventum dicitur.» Livius vero: «Hic Capitolium est,» inquit, «ubi quondam capite humano invento, responsum est, eo loco caput rerum, summamque imperii fore.» Verum haec fusius a Dionysio Halicarnasseo 0612C et Plinio narrantur, quos adire cuilibet facile et promptum est. Qua ergo ratione Theodorus Canterus aliique nonnulli asserere potuerunt, horum qui meminerit, praeter Arnobium inveniri neminem? Cui porro honori fuit Jovi templum omnium maximum habere non tam suo, quam hominis mortui nomine aedificatum et nuncupatum? (Varr., lib. IV de Ling. lat., pag. 10; Liv., lib. V, sub. fin., cap. 54; Dionys. Halic., lib. IV, pag. 257 et seqq.; Plin., lib. XXVIII Natur. Hist., cap. 2, pag. 558; Cant., lib. I Var. lect., cap. 11.)

Denique petit Arnobius, «Polyandria Varronis quibus in templis contegantur?» (Arnob., ibid., pag. 194.) Polyandrium autem, uti ex sacris profanisque scriptoribus liquet, locus erat, in quo 0612D plura hominum corpora sepeliebantur. Sensus itaque Arnobii est templa deorum esse communia cum mortuis sepultisque hominibus, quos tamen in eorumdem deorum fastis ascribere ausi non fuerant. In superiori porro dissertatione ostendimus plura fuisse templa, in quibus ethnici deos suos sepultos esse palam praedicabant (Dissertat. in Minuc., cap. 15, art. 2) . Quis ergo indigne cum Arnobio nostro non ferat talibus diis templa, aedesque sacras aedificari et consecrari, quae soli Deo viventi et aeterno debentur?