Articulus II. De templis, quae humanis affectibus aut virtutibus impie consecrata fuerant, nimirum Pietati, Concordiae, Saluti, Honori, Virtuti, Felicitati, Victoriae, Paci, Aequitati, et apud Aegyptios felibus, scarabaeis, et buculis, ac quam recte probetur ex templorum eversione nullum falsis diis aedificandum.

0613A

Non solis hominibus mortuis, sed vivorum etiam affectionibus et eventibus, tamquam veris diis, templa ab Ethnicis condita sunt. Tam absurdam autem et caecam illorum, ac praecipue Romanorum impietatem ab initio quarti sui libri Arnobius sic castigat: «Interrogare vos libet, ipsosque ante omnia Romanos, dominos rerum ac principes, utrumne existimatis, Pietatem, Concordiam, Salutem, Honorem, Virtutem, Felicitatem, caeteraque ejusmodi numina, 0613B quibus aras videmus a vobis cum magnificis exaedificatas delubris, vim habere divinam, coelique in regionibus degere?» (Arnob., lib. IV, pag. 127.) Paulo post vero adjecit templa, Victoriae, Pacis et Aequitatis, ab iisdem Ethnicis fuisse similiter exstructa. Quam autem haec vera sint, breviter inquirendum.

Celebris est paucisque incognita sive plebeiae, sive ingenuae cujusdam filiae historia, quae matrem suam (Val. Max., lib. II, cap. 5, § 7, pag. 268 et seqq.) , aut ut alii tradunt, suum patrem, in carcere constitutum, ne inedia conficeretur, lacte suo aluit. Narrat autem Plinius, ac post illum Solinus in facti hujus memoriam conditum eodem in carcere, C. Quinctio, et M. Acilio consulibus, Pietatis templum, ubi theatrum Marcelli erat. Nec desunt qui existiment illud 0613C ipsum esse, quod Marcius Acilius Glabrio, ut ait Livius, in foro Olitorio positum dedicavit (Plin., l. II Natur. hist. cap. 36, p. 57; Solin., Polyhist., cap. 1, pag. 11; Liv., lib. 40, cap. 34) .

Ab eodem Livio adhuc accepimus a C. Flavio aedem Concordiae in area Vulcani consecratam, et aliam, quam Duumviri, ad eam rem creati, in arce locaverunt (Idem, lib. IX, cap. 46, et lib. XXII, cap. 33) . Testatum etiam Cicero facit, Cotta consule, templum Concordiae, tactum de coelo fuisse, et illius quoque mentio in Dionis historia, et fastis Magistratuum romanorum facta est (Cicer., lib. II de Natur. deor., pag. 223, lin. 5; et lib. I de Divinat., pag. 252; Dion., lib. XLIV Rom. hist., pag. 275, et tom. XI 0613D Antiquit. rom., pag. 189) . Quamobrem canebat Ovidius:

Te quoque magnifica Concordia dedicat aede
Livia, quam charo praestitit illa viro. (Ovid., lib. VI Fastor., ante fin.)
Sed haec pro merito irridet et explodit Augustinus, quem adire poteris (Aug., lib. III de Civit., cap. 25, pag. 82) .

Cicero autem non solius Concordiae, sed Virtutis etiam, Honoris, Salutis et Victoriae templa, tamquam omnibus nota memorat. Nos autem admonuit templum Honoris a M. Marcello fuisse renovatum (Cicer., lib. II de Natur. deor., pag. 223, lin. 6) . Livius vero memoriae prodidit aedem Salutis, quam 0614A consul bello Samnitium voverat, a C. Junio Bubulco exaedificatam fuisse, et ab ipso Dictatore dedicatam (Liv., lib. IX, cap. 43, et lib. X, cap. 1) .

Narrat praeterea idem Livius, cui Plutarchus suffragatur, Marcellum bello Gallico ad Clastidium, Honori et Virtuti vovisse aedem, cujus dedicatio impedita est a pontificibus, qui negabant unam cellam amplius, quam uni deo rite dedicari (Liv., lib. XXVII, cap. 25; Plutarch., in vit. Marcelli, pag. 314) . At Valerius Maximus testificatur memorata illa pontificum admonitione effectum; ut Marcellus separatis aedibus Honoris ac Virtutis simulacra statueret (Val. Max., lib. I, § 8, pag. 9) . Utriusque autem templi mentionem fecit Vitruvius, quemadmodum Symmachus qui ad Ausonium haec scripsit in verba: «Bene 0614B ac sapienter majores nostri, ut sunt aliae aetatis illius, aedes Honori atque Virtuti gemellas junctim locarant, commenti quod in te vidimus, ibi esse praemia honoris, ubi sunt merita virtutis.» Plinius vero hanc Honoris et Virtutis aedem ab Vespasiano Augusto restitutam fuisse tradidit. Denique ex Livio rursum discimus aliud templum Virtutis a M. Marcello, memorati a nobis Marcelli filio, ad portam Capenam consecratum (Vitruv., lib. III, cap. 1, et lib. VII, in Prooem.; Symmach., lib. I, epist. 14; Plin., lib. XXXV Natur. hist., cap. 10, p. 224; Liv., lib. IX, cap. 11) .

Ad Felicitatem quod spectat; testis est Plinius facta fuisse a Praxitele duo signa, quae ante hujus Felicitatis aedem posita fuerant (Plin., lib. XXXIV, 0614C cap. 8, pag. 120) . Ciceroni autem si credas, «Ille L. Mammius, sicuti loquitur, Thespiis ea, quae ad aedem Felicitatis sunt, caeteraque profana ex illo oppido signa sustulit.» (Cicer., orat. IV, in Verr., pag. 160, lin. 39.) Ab Dione porro, Augustino, et aliis factam adhuc legimus templi Felicitatis mentionem (Dion., lib. XLIV Histor. roman., pag. 278; August., lib. IV de Civit., cap. 18 et 23, pag. 100 et 104) .

Posthumius autem, si Livio fides, «aedem Victoriae, quam aedilis curulis ex mulctatitia pecunia faciendam curaverat, dedicavit.» (Liv., lib. X, cap. 33.) Alio adhuc in libro alias duplicis Victoriae aedes his verbis commemorat: «Aediculam Victoriae virginis, prope aedem Victoriae M. Porcius Cato dedicavit, 0614D biennio postquam vovit.» (Idem, lib. XXXV, cap. 9.) Pausanias quoque, et Dionysius Halicarnasseus de Victoriae fano loquuntur (Pausan, , lib. I, pag. 20; Dionys. Halicar., lib. I Antiquit. rom., pag. 26) . Nos etiam alibi animadvertimus Symmachum, cum ab Imperatore Valentiniano postulasset aram Victoriae in curia restitui, ab Ambrosio fuisse confutatum (Observ. in Ambros., epist. 18, et Symmach. relat., tom. II) .

Discimus praeterea ex Suetonio conditum a Vespasiano Imperatore templum Pacis, foro proximum, cujus Plinius, Xiphilinus, Josephus et alii meminere. Chimenis autem statua attestante Pausania, Romam in Pacis templum deportata est (Sueton., 0615A in Vit. Vespas., cap. 9, pag. 739; Plin., lib. XII Hist. natur., cap. 19, pag. 36, et lib. XXXVI, cap. 15, pag. 309, et alibi; Xiphil., epist., pag. 221; Joseph., lib. VII de Bello jud., cap. 24, pag. 979; Pausan., lib. VI, pag. 179) .

Aequitatis tandem nomine Arnobius justitiam haud dubie intelligit, de qua Ovidius videtur haec condidisse carmina:

Principe nec nostro deus est moderatior ullus:
Justitia vires temperat ille suas.
Nuper eam Caesar, facto de marmore templo,
Jam pridem posuit mentis in aede suae. (Ovid., lib. III, ex Pont., epist. 6, vers. 23 et seqq.)
Quidam tamen censent nihil de eo templo apud idoneos auctores inveniri, atque idcirco poetam allusisse ad Martis ultoris aedem, quandoquidem vindicta, 0615B de qua loquitur Ovidius, pars quaedam est justitiae. Verum numquid Arnobius non satis idoneus testis habendus, qui suo adhuc tempore Aequitatem, sicut Victoriam et Pacem templo a Romanis honoratam affirmat? Porro autem Juvenalis plurium deorum, ab Auctore nostro nominatim appellatorum, templa his duobus versibus comprehendit:

Ut colitur Pax atque Fides, Victoria, Virtus,
Quaeque salutato crepitat Concordia nido. (Juvenal., satir. 1, vers. 114 et seqq.)
Noc vero de iis aliquid alibi attigimus (tom. I Apparat., pag. 766) .

Jure igitur merito Arnobius stupiditatem exagitat gentilium, qui commentitiis ejusmodi numinibus templa aedificaverant. Sed praevium haud dubie secutus 0615C est Ciceronem, qui haec confutatione nulla indigere his declarat verbis: «Num igitur censes subtiliori ratione opus esse ad haec refellenda? Nam mentem, fidem, spem, virtutem, honorem, victoriam, salutem, concordiam, caeteraque ejusmodi, rerum vim habere videmus, non deorum. Aut enim in nobismet insunt ipsis, ut mens, ut fides, ut spes, ut virtus, ut concordia: aut optandae nobis sunt, ut honos, ut salus, ut victoria. Quarum rerum utilitate video etiam consecrata simulacra. Quare autem in his vis deorum insit, tunc intelligam, cum cognovero.» (Cic., lib. III de Nat. deor., p. 248, lin. 41.)

Ast si haec gentium impietas ethnico oratori indigna visa sit, quae refellatur, quanto magis confutatione erit indigna longe major amentia Aegyptiorum, 0615D qui, ut ait Arnobius, felibus, scarabaeis, et buculis, sive novellis bobus templa sublimibus elata fastigiis exstruxerunt (Arnob., lib. I, pag. 15) . Quamobrem Origenes jure merito dementissimam castigat Celsi temeritatem, qui vult etiam, inquit, conferre nostras res cum rebus Aegyptiorum, ad quos venienti offerunt se splendida fana cum lucis, et templa cum vestibulis atque porticibus, eximia magnitudine pulchritudineque mirandis, caeremoniaeque admodum religiosae, ac mysticae: introgressus autem videbit adorari felem, aut simiam, aut crocodilum, aut hircum, aut canem: Παραβάλλειν δὲ τὰ τῆς πίστεως ἡμῶν τοῖς Αἰγυπτίων θέλει πράγμασι. παρ᾽ οἷς προσιόντι μέν ἐστι λαμπρὰ τεμένη, καὶ ἄλση, καὶ προπυλαίων μεγέθη τε, καὶ κάλλη, 0616A καὶ νεῲ θαυμάσιοι, καὶ σκηναὶ πέριξ ὑπερήφανοι, καὶ θρησκεῖαι δεισιδαίμονες, καὶ μυστηριώτιδες. ἤδη καὶ εἰσίοντι, καὶ ἐνδοτέρῳ γενομένῳ θεωρεῖται προσκυνούμενος αἴλουρος, ἢ πίθηκος, ἢπροκόδειλος, ἢ τράγος, ἢ κύων (Origen., lib. III, contr. Cels., pag. 120 et seqq.) . Sed de his nos in superiori Apparatus nostri tomo, et alibi disputavimus (tom. I Apparat., pag. 496-767, et Dissert. super. in Minuc., cap. 12, art. 2) .

Examinavimus etiam aliud Arnobii contra deorum templa argumentum, quod ex illorum eversione et ruina deprompsit (Ibid.) . Si quid tamen in eo novi occurrat, in sequenti capite, ubi de deorum simulacris, quibus illud conjunxit, more nostro expendetur et illustrabitur.