Articulus Primus. Quibus rationum momentis Arnobius demonstret deorum imagines, signa, et simulacra impie ab ethnicis coli et adorari: quid leonis facies mero oblita minio, ac de primis simulacris et aliis humana figura repraesentatis.

Ad deorum imagines signa, statuas et simulacra, quae, uti paulo post ostendemus (Arnob., l. VI, p. 194 et seqq.) , vel ipsosmet deos suos esse, vel in eis saltem habitare, ethnici arbitrabantur, venit Arnobius (infr., art. 4) , ac vario argumentorum genere convincit illa, quae multa arte efficta erant, impia prorsus et absurda religione coli et adorari. Primum enim si persuasum Ethnici habuissent deos suos existere, et in coelis habitare, debuissent utique iis ipsis, non 0616C eorum simulacris ferre preces suas. Si illos existere dubitabant, ridiculum erat rei dubiae fingere simulacrum.

Neque dicere poterant eorum, quos nullo pacto videre potis est, praesentiam simulacris exhiberi, tuncque majori pietate coli, eisque officiosa praestari munia. Nam qui haec dicit, quomodo asseverare potest deos revera existere, «cui,» uti ait Arnobius, «opus est videre, quod teneat, ne inane forte sit, quod obscurum videtur» (Ibid., pag. 195) , id est, significat in dubium se vocare an dii sint, quorum nisi videat simulacra, existere non credet.

At deos nostros, inquiebant ethnici, per simulacra honoramus. Sed perperam, sicuti respondet Arnobius. Nulla enimvero si essent deorum simulacra, 0616D nunquam eos coluissent. Deinde vero, quid magis his diis injuriosum quam eosmetipsos, quos existere credis, non honorare, sed colere tantum per omnis sensus expertem, aliquam effigiem, tanquam per aliquod fideicommissum? Denique omnino futilis et nugatoria erat haec responsio gentilium, qui has effigies et imagines deos esse credebant.

Sed hos idololatras vehementius premit Arnobius, palamque facit ab iis sciri non potuisse utrum hi illorum dii, quos nunquam viderant, tales revera fuerint, quales ab eis repraesentabantur. Quod autem alicui simile non est, illius nequit esse effigies, et imago. Atqui ethnici solem, ut hominem; lunam, ut feminam; ventos, ut homines quosdam, inflato ore 0617A buccinam animantes exhibebant. Quis autem has illorum veras esse imagines dicere umquam aususest?

Tum deinde haec Arnobius continuo adjecit: «Inter deos videmus vestros leonis ( ms. cod. reg. leones) torvissimam faciem, mero oblitam minio, et nomine frugiferi (ms. cod. reg. frugiferio) nuncupari» (Ibid., pag. 196) . Mirum autem quantum obscurus hic locus eruditorum ingenia exercuerit. Latinus autem Latinius nodum hujusce difficultatis secare potius, quam solvere videtur, cum haec verba sic corrigi voluit: «Inter deos videmus leones torvissima facie, mero oblita minio» (Latin., Biblioth. sacr. et proph., pag. 98) . Sed mera est conjectura, quae nullius codicis auctoritate fundatur. Quapropter qui in veterum scriptis, nihil nisi certissima 0617B ratione mutatum volunt, ex iis nonnulli suspicantur de Sole intelligenda esse haec auctoris nostri verba. Sed ab aliis redarguuntur, quia de Sole privatim locutus est. Probabilius itaque quibusdam videtur ab illo indicari leones, qui in templorum fastigiis quandoque sculpebantur. Verum haec ad aedificii ornamentum posita potius videbantur, quam ad deorum faciem exprimendam. Nobis itaque facilius persuadebitur auctorem nostrum his verbis eadem significare, quae post Tertullianum Minucius Felix dixit: «De capro et homine mixtos deos, et leonum, et canum vultus deos dedicatis.» Arnobius si quidem post citata a nobis verba adjecit: «Sine reliquo corpore persona est, et facies sola, fremebundis hiatibus, torvis rictibus, sanguineo de ceroto . . . 0617C atque fessi canes» (Tertull., Apolog. cap. 16, et lib. I ad Nation., cap. 12; Min. Felix, pag. 261; Arnob., loc. cit., pag. 196) .

Quis autem facile non concedet utrumque loqui de simulacris, quemadmodum Panis, Satyrorum, aliorumque hujusmodi, sicut in nostra de ejusdem Minutii libro dissertatione ostendimus (Dissert. in Minuc., cap. 11, art. 3) . Quod vero Arnobius ibidem addidit, faciem oblitam minio, ad eum ethnicorum morem plane ridiculum spectat, quo simulacrorum facies minio oblinere solebant. Scriptum quippe ab Plinio legimus: «Jovis ipsius simulacri faciem diebus festis minio illini solitam» (Plin., lib. XXXV Hist. natur., cap. 7, pag. 56) . De Panis vero effigie canit Virgilius:

0617D Pan Deus Arcadiae venit, quem vidimus ipsi
Sanguineis ebuli buccis minioque rubentem. (Virgil., eclog. 10, vers. 26 et 27.)
Quos in versus haec Servius observat: Ebulum genus est herbae sambuco simile. Minio autem ideo, quia facie rubra pingitur Pan, propter aetheris similitudinem.

Arnobius itaque hinc concludit summae temeritatis esse eam deorum figurare speciem et formam, quam talem esse nemo umquam probare potuit. Quamobrem Lucianus alicubi disertissime scripsit: Ναοὺς ἐγείραντες, ἵν᾽ αὐτοὶ μὴ ἄνοικοι, μηδὲ ἀνέστιοι δῆθεν ὦσιν, εἰκόνας αὐτῶν ἀπεικάζουσι παρακαλέσαντες ἢ Πραξιτέλην, ἢ Πολὺκλειτον, ἢ Φειδίαν. οἱ δὲ οὐκ οἶδ᾽ ὅτι ἰδόντες ἀναπλάττουσι (Lucian., de sacrific., pag. 185) . Fanis 0618A erectis, ne tectis videlicet aut penatibus (dii) careant, formas illorum exprimunt, adhibito ad id vel Praxitele, vel Polycleto, vel Phidia. At hi artifices haud scio ubinam visam eorum effigiem repraesentant.

Tantam porro audaciam, auctor noster, ut magis comprimat, rem ipsam a prima sua origine sic repetit: «Ridetis temporibus priscis Persas fluvium coluisse, memoralia ut indicant scripta: informem Arabas lapidem; acinacem Scythiae nationes; ramum pro Cinxia Thespios; Lignum Icarios pro Diana indolatum; Pessinuntios silicem, pro deum Matre; pro Marte Romanos hastam, Varronis ut indicant Musae; atque ut Aethlius memorat; ante usum disciplinamque fictorum, pluteum Samios pro Junone» (Arnob., lib. VI, pag. 196 et seqq.) . Sequitur ibi Clementem 0618B Alexandrinum, cujus haud dubie haec graeca verba legerat: Πάλαι μὲν οἱ Σκύθαι, τὸν ἀκινάκην. οἱ Ἄραβες τὸν λίθον· οἱ Πέρσαι τὸν ποταμὸν προσεκύνουν, καὶ τῶν ἄλλων ἀνθρώπων οἳ ἔτι παλαίτεροι ξύλα ἱδρύοντο περιφανῆ, καὶ κιόνας ἳστων ἐκ λίθων, ἃ δὲ καὶ ξόανα προσηγορεύετο, διὰ τὸ ἀποξεῖσθαι τῆς ὕλης· ἀμέλει ἐν Ἰκάρῳ τῆς Ἀρτέμιδος τὸ ἄγαλμα ξύλον ἦν οὐκ εἰργασμένον. καὶ τῆς Κιθαιρωνίας Ἥρας ἐν Θεσπίᾳ πρέμνον ἒκκεκομμένον. καὶ τὸ τῆς Σαμίας Ἥρας, ὥς φησιν Αἔθλιος, πρότερον μὲν ἦν σανίς, ὕστερον δὲ ἐπὶ Προκλέους Αέρχοντος ἀνδριαντοειδὲς ἐγένετο . . . . . ἐν Ρώμῃ δὲ τὸ παλαιὸν δόρυ φησὶ γεγονέναι τοῦ Ἄρεως τὸ ξόανον Οὐάῤῥων ὁ συγγραφεύς. οὐδέπω τῶν τεχνιτῶν ἐπὶ τὴν εὐπρόσωπον ταύτην κακοτεχνίαν ὡρμηκότων (Clemens Alexand., admonit. ad gent., pag. 29 et seqq.) . Scythae quidem antiquitus adorabant 0618C acinacem; Arabes autem lapidem; Persae vero fluvium: et ex aliis hominibus ii, qui adhuc erant antiquiores, ligna erigebant insignia, et columnas ponebant ex lapidibus, quae etiam appellabantur ξόανα, eo quod eraderentur et expolirentur ex materia. In Icaro certe imago Dianae lignum erat non elaboratum, et Citheroniae Junonis Thespiae trunctus excisus: et Samiae Junonis, ut ait Aethlius, prius quidem erat tabula, postea autem, Archonte Procleo, in formam statuae efficta est . . . . . . . Romae autem antiquitus statuam Martis fuisse hastam ait Varro, cum nondum pervenissent artifices ad hoc speciosum quidem, sed improbum artificium. Vides sane quomodo Arnobius, cum haec ex Clemente Alexandrino delibavit, verbis latinis fuerit interpretatus, quaedam demendo et aliquid addendo, 0618D illud nimirum quod dixit de silice effigiem matris deorum repraesentante, de quo paulo ante disseruimus (Cap. super., art. 2) , sicut de aliis omnibus in superiori apparatus nostri tomo (tom. I Apparat., lib. III, dissert. 1, cap. 18, art. 1, pag. 734 et seqq.) . Nobis porro liceat illud his omnibus adjicere, quod Lucanus de luco, quem Caesar in Massiliensi obsidione excidi jussit, hisce cecinit versibus:

Arboribus suus horror inest, tum plurima nigris
Fontibus unda cadit, simulacraque moesta deorum
Arte carent, caesisque exstant informia truncis. (Lucan., lib. III, vers. 394.)

At, inquit Arnobius, si haec merito ridebant ethnici, non minori profecto caeteri omnes irrisione 0619A digni erant, qui diis immortalibus humana forma effictis supplicabant (Arnob., lib. VI, pag. 197) . Quis enim credere unquam potuit deos humanis membris componi? Quapropter si datum, addit ille, nobis esset, in intimas ethnicorum cogitationes introspicere, eos utique videremus eadem nobiscum sentire; sed id malle, quod aliquando absque ratione fecerunt, pertinaciter defendere, quam agnitae cedere veritati.