Articulus IV. Qua ratione Arnobius ex materia et arte, qua facta fuerant deorum simulacra, ostendat ea ab ethnicis impio cultu adorari, eorumque implorari auxilium, ac quam vana et futilis sit eorumdem gentilium responsio, qua simulacra post eorum tantum dedicationem se venerari profitebantur; ubi de taeniis, veternosis arboribus, et ritu quo ethnici simulacra adorabant.

Nescire ethnici non poterant deorum suorum simulacra, quae humiles, prostrati, atque in faciem, ut ait Arnobius (Arnob., lib. VI, pag. 200) , proni adorabant, quibus tremebundi supplicabant, quorum in adversis rebus opem, et in prosperis, continuationem amoris favorisque adeo submisse postulabant, ab artificibus facta esse ex auro, argento, ebore, 0624D aliaque terrena materia, atque etiam muliebri, immo vero nonnumquam meretricio ornatu, ex cacabulis, id est, vasculis, in quibus pulmenta coquebantur, aliisque ejusdem generis, et obscenioribus vasculis. Quam autem haec vera sint, in superiori dissertatione ostendimus (Dissert. in Minuc., cap. 21, art. 1) . Quis autem inficias ire potest hanc imaginum, simulacrorum, atque statuarum venerationem, de qua non semel alibi a nobis actum est, ab Arnobio juro meritissimo proscribi ac repudiari.

At certe eo magis damnanda erat, quod ethnici sic ab illis opem, favorem et beneficia poscebant, atque exspectabant, tamquam a diis praesentibus, et 0625A quibus divina inerat vis et potentia. Gentilium quippe animis insulsa haec opinio adeo infixa haerebat; ut Siculi apud Ciceronem conquesti fuerint: «Sese jam ne deos quidem in suis urbibus, ad quos confugerent, habere, quod eorum simulacra sanctissima C. Verres ex delubris religiosissimis sustulisset?» (Cicer., orat. 4, in Verr., init., pag. 46.) Eadem quoque fuit, teste Livio, Ambracensium legatorum in senatu Romano querela: «Bona adempta, et quod se ante omnia moveat, templa tota urbe spoliata ornamentis, simulacra deum, deos immo ipsos, convulsos ex sedibus suis, ablatos esse parientes, postesque nudatos. Quos adorarent, ad quos precentur et supplicent, Ambraciensibus non superesse.» (Liv. lib. XXXVIII, cap. 43.) Quis autem ex his verbis 0625B non animadvertat, quam evidenter ac serio homines inter ethnicos clarissimi coram Romano senatu, atque ipsimet Romani adseruerint haec simulacra suos revera esse deos, vel hos in illis, tamquam domiciliis suis habitare, ita ut sublatis hisce simulacris, nullos amplius deos se habere crederent.

Si quis tamen nimium pervicax illud adhuc inficiari, aut in dubium vocare audeat, is certe Arnobii nostri auctoritate, cui nemo, si sanae mentis sit, refragari potest, plane confutabitur. Palam enim, nec sine summo contriti cordis dolore, asseverat (Arnob., lib. I, pag. 22) , se cum gentilium erroribus, sibi plane cognitis, implicatus esset, persuasum omnino habuisse deorum simulacra, et picturatas in veternosis arboribus taenias, eos ipsos esse deos, 0625C quibus adulabatur, quos affabatur, et a quibus beneficia postulabat, tanquam inesset, inquit, deorum vis praesens, vel in eis revera inhabitarent.

Quid hoc testimonio clarius, et expressius? Quis autem abnuet hanc Arnobii opinionem, seu potius, ut ipse fatetur, gravissimum errorem, ipsi cum aliis communem fuisse gentilibus? Quamobrem Tertullianus ante fabricata deorum simulacra: «Deus,» inquit, «ipse nusquam. Nondum enim tunc ingenia Graecorum, atque Tuscorum fingendis simulacris Urbem inundaverant» (Tertullian., Apolog., cap. 25, p. 28) . Sed de illa absurda gentilium opinione, atque impietate aliquid in primo Apparatus nostri et tomo perstrinximus (Apparat., pag. 496 et seq., pag. 750 et seqq.) . De Tertulliano autem suo loco 0625D agendum.

Caeterum Arnobius dixit taenias, graece ταινίας, id est, fascias, sive, ut Servius animadvertit (Serv., in lib. V Aeneid. Virgil., pag. 374) , vittas, aut vittarum extremitates, in arboribus veternosis, hoc est, senio, seu morbo vetere confectis, ut explicat Donatus (Donat., in Terent., Eunuch., act. 4, scen. 4) . Significat itaque Auctor noster, secum ethnicus adhuc esset, coluisse in arboribus, longa aetate consumptis, vittas et coronas, seu potius antiquas arbores vittis et coronis redimitas. Arbores siquidem deo alicui dicatas, sicut deos, aut eorum sedes olim ethnici adorabant. «Haec,» inquit Plinius, «fuere numinum templa, priscoque ritu simplicia rura etiam 0626A nunc deo praecellentem arborem dicant. Nec magis auro fulgentia atque ebore simulacra, quam lucos et in iis silentia ipsa adoramus.» (Plin., lib. XII Hist. natur., cap. 1, pag. 4.) De Phaenicibus vero haec Philo ex Sanchoniatone, et hic ex Taauto, si Eusebio fides, retulit: Οὗτοί γε πρῶτοι ἀφιέρωσαν τὰ τῆς γῆς βλαστήματα, καὶ θεοὺς ἐνόμιζον, προσεκύνουν ταῦτα. « Illi omnium primi germina terrae,» ac proinde arbores, «consecrarunt, iisque deorum in loco habitis adorationis cultum tribuerunt.» (Euseb., lib. III Praepar. Evangel., cap. 10, pag. 34.) Mentionem quoque Arnobius facit, lubricati lapidis, de quo in superiore nostra dissertatione, ubi etiam de arboribus aliquid attigimus (Dissert. in Minuc., cap. 19, art. 2) . Declarat itaque Arnobius se olim 0626B cum insulsas gentilium superstitiones sectaretur, coluisse et adorasse simulacra, arbores, et lapides ab illisque beneficia poposcisse, persuasumque falso habuisse haec ipsosmet esse deos, et in illis vim potestatemque inesse divinam.

Quamvis autem ille christianus factus, non sine acerbo animi sensu, sinceraque poenitentia se deorum simulacra coluisse confiteatur (Arnob., lib. III, pag. 101) ; tanta tamen erat gentilium obstinatio, ut ea ipsa quae ex vilissimo luto facta esse nescire non poterant, in templis tamen suis posita, pro diis haberent, ac venerarentur. Caeci enimvero homines, ut aliquid ab iis, quemadmodum ait Arnobius, impetrarent, «Deorum,» sive simulacrorum, «ante ora prostrati, limina ipsa converrebant osculis» (id. lib. I, 0626C p. 29) . Qui quidem adorantium ritus erat, ut satis ex Suetonio, Livio, Polybio, et aliis colligitur (Sueton., lib. VII, in vita Vitell., paulo post init.; Liv., lib. XXX, cap. 8; Polyb., lib. XV, init.) . Quamobrem Tibullus canebat:

Nec ego tellurem genibus prorepere supplex,
Et miserum sancto tundere posse caput.
Nec ego si merui, dubitem procumbere templis,
Et dare sacratis oscula liminibus. (Tibull., lib. I, eleg. 5.)
Verum Lucretius, a Lactantio citatus (Lactant., lib. II Instit., cap. 3, pag. 150) , impium illum gentilium suorum cultum his versibus explodit:

Nec pietas ulla est velatum saepe videri
Vertire ad lapidem, atque omnes accedere ad aras,
Nec procumbere humi prostratum, et pandere palmas,
0626D Ante deum delubra. (Lucret., lib. V, vers. 1198 et seqq.)
Lege adhuc, si velis, Plutarchum, Lucanum, et Brissonium, qui plura de his gentilium ritibus observarunt (Plutarch., Quaest. roman., pag. 266; Lucan., lib. II, vers. 128 et seqq.; Brisson., lib. I, de Form., pag. 46) .

Arnobius porro hanc impietatem acerrime eo insectatur, «quod, si liceret,» inquit, «in simulacri alicujus introire pendigines,» seu, ut clarius paulo post loquitur, «in omnes sinus et commissuras» (Arnob., lib. VI, pag. 201 et seqq.) , nihil aliud cerneretur, quam variae illius partes, quas catenae ferreae, unci, ansulae, et suffusum plumbum retinebant. Ad 0627A haec vero illa simulacra, «quorum plantas et genua ethnici orantes contrectabant» (Veget., lib. II, cap. 44) . semiplena et vacua, ac minime animata et spirantia, temporum injuriis putrescunt, ac dissolvuntur. In iis etiam sorices, stelliones, blattae nidificant, araneis vero coinquinantur et hirundinibus. Arnobius itaque sicuti Minucius Felix, aliique, ut vidimus (Dissert. in Minuc., cap. 19 art. 2) , Ecclesiae Patres hinc recte concludunt, nihil omnino in hisce simulacris et signis inesse posse divinitatis.

Ethnici vero, ut hoc argumentum, cujus pondere se opprimi sentiebant, quoquo modo infirmare possent, respondebant se numquam credidisse ea simulacra esse per se deos: sed in illis hos tantum colere ac venerari, «quos dedicatio infert sacra, 0627B et fabrilibus efficit inhabitare simulacris» (Arnob., lib. VI, pag. 203 et seqq.) . Verum auctor noster illud ridiculae opinionis commentum variis rationum momentis plane comminuit, penitusque dissipat. Eccui enim, si sanus sit, unquam, ait ille, persuadebitur deos ridiculo quodam dedicationis jure, aut ad terrena simulacra inhabitanda cogi, aut sidereis sedibus suis, sponte sua relictis, ad ea toties commigrare, quoties homini statuam dedicare placuerit? Quid vero, quod dii nulla vi humana compelli possunt, ut in simulacris illis semper maneant? Nihil enim ea necessitate miserius, nihilque Deo magis indignum. Deinde vero, si in eis tamdiu tantum commorentur, quamdiu ipsis libuerit, certe simulacra aliquando, illis recedentibus, dii esse desinent. In dubio 0627C igitur stabit quando eis sacra fieri, et ea adorari debeant. Praeterea vero, cum plura, inquit Arnobius unius ejusdemque dei simulacra, modo parva, modo maxima fabricantur, numquid dii in illis aut se contrahunt, aut se porrigunt, suumque corpus pro simulacri componunt forma ac figura? Quid autem absurdius de Deo dici aut cogitari potest?

Sed agedum; constat sane plurima unius ejusdemque dei simulacra in diversis, et a se invicem longissimo terrarum intervallo disjunctis regionibus posita fuisse. An in iis omnibus deus ille adesse poterat? Non divisus quidem, quia verus Deus dividi nequit. Non integer; nam deus ille, uti putabant corporeus erat, nec proinde potest in pluribus simul esse locis.

Denique si haec simulacra aut dii essent, aut 0627D eorum habitatio, nonne divina potestate sua se ipsos adversus quoslibet casus tutari debebant? Cur ergo ethnici, arguit auctor noster (Ibid., pag. 205.) , illa ne qua injuria afficerentur, validissimis claustris, repagulis, pessulis claudebant, ac muniebant? Cur, ne a furibus clam noctuve raperentur, «edituis mille» ita ille loquitur, (Ibid.) «protegebant; atque excubitoribus mille.» Eodem modo argumentatur Tertullianus, ac qui sint illi excubitores clarius explicat: «Jam utique suas,» inquit, «primo statuas, et imagines, et aedes tuerentur, quae, ut opinor, Caesaris milites excubiis suis salva praestant» (Tertullian., Apolog., cap. 29, pag. 29) . Antea vero auctor epistolae ad Diognetum sic ethnicos affatur, et corripit: Nonne 0628A deos vestros illuditis, dum lapideos quidem, et testaceos veneramini, custodibus carentes: Τοὺς δὲ ἀργυρέους καὶ χρυσοῦς ἐγκλείοντες ταῖς νυξὶ, καὶ ταῖς ἡμέραις φύλακας παρακαθίσαντες, ἵνα μὴ κλαπῶσι (Epist., ad Diognet., post. init.) : Argenteos autem et aureos includitis noctu, aut interdiu custodes apponitis ne furto auferantur. Similiter Cyprianus, nec minus acri styli sui aculeo eos pungit: «Sic illos,» inquit, «laesos ultio vestra defendit, quomodo et clausos ne pereant, tutela vestra custodit. Pudeat tutelam de iis sperare, quos tu ipse tueris. (Cyprian., tract. ad Demetr., pag. 191.)

Satis porro gentilibus non erat simulacra, sive deos suos hominum custodiis, ac diurnis nocturnisque vigiliis tueri, sed eamdem, pergit Arnobius, 0628B ob causam, canes et anceres alebant. Et certe scriptum a Cicerone legimus: «Anseribus cibaria publica locantur, et canes aluntur in Capitolio; ut significent, si fures venerint. (Cicer., orat. 2, pro Rosc. Amer. 1, pag. 24.) Quod etiam Livii, Plinii, Plutarchi, Aeliani, et aliorum testimonio confirmatur (Liv., lib. V, ante fin., Plin., lib. X Hist. nat., cap. 22, pag. 408; Plutarch., in vit. Camill., pag. 142, et Quaest. roman., pag. 284; Aelian., lib. XII de Animal., cap. 33) . Atqui hae custodiae, arguit Arnobius, tam inutiles, quam diis injuriosae erant. In simulacris siquidem si ipsi saltem inhabitassent, illis profecto nec aliis, ea a quolibet casu, et injuria protegendi cura relinquenda erat. Nullus enimvero gentilis dicere unquam potuit illos aut dormire, 0628C aut non posse se tueri. Unde etiam Augustinus ex, proxime memorata anserum custodia, sic eosdem gentilium deos irridet et explodit. «Tunc tota romana urbe in hostium potestatem redacta, solus collis Capito nus remanserat, qui etiam ipse caperetur, nisi saltem anseres, diis dormientibus, vigilarent. Unde pene in superstitionem, aegyptiorum bestias avesque colentium, Roma deciderat, cum anseri solemnia celebrabant.» (August., lib. II de Civit., cap. 22, pag. 51.)

Quis autem diffiteri potest ex his omnibus rationibus recte ab Arnobio confici gentilium simulacra, vel ante, vel post suam consecrationem, nec deos esse, nec hos in illis inhabitare, multo minus ad ea, coelo relicto, inhabitanda posse compelli? De illa 0628D porro simulacrorum dedicatione, alibi diximus (Dissert. in Minuc., cap. 19, art. 1) .