Articulus II. De variis vatibus, sive hominibus nimirum Sibylla, Bacide, Heleno, Martio; sive diis Jove Dodonaeo, Apolline Clario, Pythio, Didymaeo, Philesio, quorum mentionem Arnobius fecit.

0672A

Quadruplici vatum exemplo Arnobius confirmat humanam Christi naturam, divina tamen integra perseverante, mortuam revera fuisse (Arnob., l. I, p. 38) . Nam qui vates illos afflabant, ac per eos loquebantur, cum ipsis morientibus, vita dici non possunt privati.

Prima autem ex his vatibus ab auctore nostro aplatur Sibylla, de qua non semel disputavimus (t. I Apparat., l. III, dissert. 2, c. 2, p. 20; art. 2, p. 1176) . Secundus nuncupatur Bacis. At de illo a nobis etiam alibi actum est. Dionem tamen Chrysostomum praeterea, si vacat et lubet, consulere poteris (Dion, Orat. 0672B 13, de Exsil.) .

Bacidem excipit Helenus haud dubie Priami et Hecubae filius, qui a Cicerone in aliorum vatum numerum merito aggregatur (Cic., l. II de Natur. deor., p. 214, lin. 41) . Ille enim vero cum Pyrrho naufragium praedixisset, Pyrrhus ei Andromachen uxorem in matrimonium, ac regni partem concessit. Unde Virgilius haec, quae a Pausania comprobantur (Pausan., l. I, p. 10, et l. II, p. 66) , cecinisse legitur:

Hic incredibilis rerum fama occupat aures,
Priamiden Helenum Graias regnare per urbes,
Conjugio Aeacidae Pyrrhi, sceptrisque potitum,
Et patrio Andromachen iterum cessisse marito. (Virgil., lib. III Aeneid., vers. 294 et seqq.)
Qua autem vaticinandi scientia polleret, idem poeta 0672C his versibus postea explicat:

Trojugena, interpres divum, qui numina Phoebi,
Qui tripodas, Clarii lauros, qui sidera sentis,
Et volucrum linguas, et prepetis omina pennae. (Ibid., vers. 359 et seqq.)
Legesis hos in versus Servii annotationes.

Quartus tandem et ultimus Martius ab auctore nostro vocatur, quem Livius, et Amimanus Marcellilinus vatem illustrem appellant (Liv., lib. XXV, c. 12; Ammian. Marcell., lib. XIV, p. 5) . Duos autem illius versus Livius exhibet, quorum priore, inquit, Cannensem cladem praedixerat: posteriore vero Romanos, quemadmodum etiam Macrobius testificatur, ad ludos Apollini vovendos faciendosque induxit (Macrob., lib. I Saturnal., c. 17, p. 254 et seqq.) .

In vatum porro mentionem quandoquidem incidimus, 0672D non inutile forsan, nec a proposito nostro prorsus alienum erit, aliquid de iis dicere, quae Arnobius de divinis quibusdam, sicuti gentiles opinabantur, vatibus, seu fatidicis, et divina oracula fundentibus hunc in modum enarrat: «Trophonius . . . Dodonaeus, aut Jupiter . . .; Delius Apollo, vel Clarius, Didymaeus, Philesius, Pythius, et is habendus divinus (Arnob., lib. I, p. 14) . Ita sane in quibusdam horum librorum editionibus. Sed in antiquioribus pro Trophonius legimus profanis, et profanus; in regio codice manuscripto prima manu profanius. Tam foede autem adulteratum est hoc nomen, ut vix absque alio meliore codice resarciri posse videatur.

0673A At si de Trophonio locutum fuisse Arnobium recte probetur, id confirmari poterit testimonio veterum Scriptorum, qui memoriae prodiderunt illius oracula, ex quodam Labadiae specu olim reddita fuisse. Narrat vero Pausanias quibus ritibus ii, qui Trophonium consulebant, in hanc specum descenderent, atque antea deberent expiari. De hoc autem oraculo praeter Strabonem, Ciceronem, Livium, Origenem, Suidam, legendus est Erasmus, qui varias de illo opiniones retulit. At de illo etiam Tertullianus egit, ut suo loco videbimus. (Pausan., lib. IX, pag. 313, et seq.; Suid., ad verb. Τροφώνιος; Strab., lib., IX Geogr., pag. 414, 421, et lib. XVI, pag. 762; Cicer., lib. I Tuscul., pag. 134, et lib. III de Nat. deor., pag. 247; Liv., lib. XLV, cap. 27; Origen., 0673B lib. III contr. Cels., pag. 131; Erasm., Adag. Chil., cent. 7, Adag. 77; Dissert in Tertullian., cap. 7, art. 3.)

Tum deinde Arnobius appellat Jovem Dodonaeum ejusque oracula, de quibus praeter alios mentionem fecerunt Pausanias, lib. I, pag. 15; Cicero, lib. I de Divinatione, pag. 268; Plinius, lib. IV Hist. Nat., initio, pag 404; Solinus Polyhist., cap. 7. At plura de illo Servius in suis ad Virgilii carmina annotationibus, ubi observat lebetes in templo Dodonaei Jovis, in finibus Aetolorum, illi et Veneri a veteribus fuisse consecratos (Virgil., lib. III Aeneid., vers. 446) . Inde etiam aes Dodonaeum, de quo a nobis alibi actum est (Tom. I Apparat., lib. III, dissert. 1, cap. 10; art. 1, pag. 770 et seq.) , quemadmodum de Apollinibus 0673C Clario, Pythio, et Didymaeo, ab Arnobio citatis. Qui vero plura de Apolline Clario voluerit, is adeat Plinum lib. II Natur. histor., cap. 103, pag. 254; Strabonem, lib. XIV Geograph., pag. 642, et Cornelium Tacitum, lib. II Annal., post med., ubi de Germanico disserit. De Didymaeo autem, eumdem Strabonem, lib. citato, pag. 634; Pausaniam, lib. I, pag. 15; Melam, lib. I, ubi de Jonia; Apuleium, sub fin. lib. IV Metamorph., pag. 70; Plinium, lib. VI Natural. hist., cap. 16, pag. 678; Sozomenum, lib. I, cap. 7, pag. 409. De Pythio, Ovidium, lib. I Metamorph., circa med.; Diodorum Siculum, lib. XVI Biblioth., pag. 323, et seq.; Herodotum, lib. I, § 65; Pausaniam, lib. X, pag. 320, et seqq.; Plutarchum, lib. de Pythiae oraculis, pag. 394, et seq.; Macrobium, lib. I Saturnal., 0673D cap. 17; atque Origenem, initio lib. VII contra Celsum.

Ab auctore nostro adhuc appellatur Philesius, de quo Macrobius haec litteris mandavit: «Ἀπόλλων Φιλήσιος, quod lumen ejus exoriens amabile amicissima veneratione oculorum consalutamus» (Macr., lib. I Saturnal., cap. 17, pag. 259) . Plinius vero: «Canachus Apollinem nudum fecit, qui Philesius cognominatur, in Didymaeo, Aeginetica aeris temperatura» (Plin., lib. III Hist. nat., cap. 3, pag. 12, E) . Eumdem proculdubio Pausanias memorat aeneum in Branchidis Apollinem, a Xerxe Darii filio, et Persarum rege ablatum, quem Milesiis Seleucus post annos multos remisit (Pausan., lib. VIII, p. 275) . Strabo autem addidit ibi esse lucum pretiosum, et 0674A alia delubra, quae hujus Apollinis oraculum et sacra continent. Giraldum etiam, si animus est, adire haud difficiliter poteris (Strab., lib. XIV, pag. 634; Girald., Syntagm. 7 de diis gent., pag. 225) . Denique de variis Apollinibus haec Statius cecinit:

Quidquid es, aeternus Phoebo dolor, et nova clades
Semper eris, mutisque diu plorabere Delphis.
Haec Tenedon, Cyrrhamque dies, partuque ligatam
Delon, et intonsi claudet penetralia Branchi:
Nec Clarias hac luce fores, Didymaeaque quisquam
Limina, nec Lyciam supplex consultor adibis. (Stat., lib. VIII Thebaid., longe post init.)