Appendix Ad Arnobii Afri Disputationum Adversus Gentes Libros Septem, Auctore J. Conrado Orellio.

1291A Operis Arnobiani, cujus novam hanc, benevole lector, editionem tibi offero, hocce elogium legitur in editione illius hactenus plenissima, Lugduno-Batava: «Reconditae hoc sapientiae promptuarium, quo fatua gentilium religio exploditur, vera confirmatur, omni laude majus est. Quis enim, eloquentiae nervos, rationum pondera, exquisitas sententias cum pervolvit, non abripitur in amorem et desiderium tanti auctoris? Ubique triumphat florentissima ejus dictio, atque ipsi adeo gentiles suo jugulantur gladio. Calamus ille simul omnes tacentes gentilium deos perfodit, confecit. Ipsi dii, si tales dii essent, erubescerent, ubi audirent hic sua crimina, atque insulsas de se confictas fabulas. Libro quidem secundo auctor noster gnosticorum sequitur opinionem de immortalitate animarum, et aliis in locis de veritate christiana nonnihil recedit. Sed hoc condonandum ei, qui ex ethnicismi tenebris recens ad veritatem christianam pervenerat. Idem huic auctori evenit, quod iis solet, 1291B qui e carcere tenebricoso in lucem perducti visum adhuc dubium habent. In caeteris subtilis, disertus, ingenio et facundia pollens, ethnicismi debellator fortissimus.»

Quam laudem si nimiam fortassis egressamque veritatis limites atque ab editore auctoris sui amore velut insaniente profectam putaveris, ipse, quaeso, ἔρχου καὶ βλέπε: perlege totum opus doctissimum aeque ac eloquentissimum; et admiraberis Varronem istum Ecclesiae latinae, quo verissimo nomine Arnobius ornatur a viris eruditis, vel lege tantum partes ejus lucidiores, verbi causa, quae libro I, de Jesu Christo, ejus ingenio, moribus, operibusque miraculosis disserit, et intelliges inter antiquos neminem prorsus, inter recentiores paucissimos veriora et meliora de divino Sotere locutos, adeo ut non veteris Ecclesiae scriptorem inter veritatem superstitionemque nutantem adhuc et vacillantem, sed ex hodiernis theologis sapientissimum aliquem legisse tibi videare. Vel perlustra quae libro II, de humani animi 1291C imbecillitate, vel quae libro III, de Martis et Veneris, hoc est bellorum ac voluptatis, malis effatur eloquentissime, vel quae in eodem et sequentibus libris in irrisionem deorum dearumque gentilium Luciani ingenio digna profert, vel quae de inani templorum aut idolorum magnificentia deque sacrificiorum apparatu vanitatis pleno disserit egregie: et fateberis, etiam ingenii et eloquentiae, unum fortassis Origenem in libris suis contra Celsum si exceperis; nullum fere scriptorem ecclesiasticum ipsi palmam praeripere, discipulumque illius Lactantium, Patrum, ut appellant, Ciceronem, quantum praeceptorem suum antecellat latini sermonis puri tersique elegantia, tantum ab eodem superari ingenio, eruditione veraque, nec aliunde ascita, sed ex ipso pectore fluente facundia. Et, quae non minima ejus laus est, sapiens est scriptor et sobrius: nullae hic subtiles argutiae, nulli otiosi ingenii lusus, nulla luxuriantis imaginationibus somnia, 1291D nullae metaphorae et allegoriae insulsae et e longinquo petitae, in quibus mirifice sibi placent alii Ecclesiae Patres vel celebratissimi, ut Tertullianus, Hieronymus, Ambrosius, et in Exegeticis Origenes, 1292A neque purum ab illis immunemque plane se servavit ipse aureo ore fluens divinus Joannes. Quod autem in secundo libro quaedam habet veritati contraria, eque gnosticorum, cui addictus erat, doctrina petita, verbi causa de animalibus brutis aliunde quam a summo rerum opifice originem trahentibus, deque ipsa hominis anima ob imbecillitatem suam pravitatemque a Deo Optimo Maximo non creata, sed sanctificata tantum et immortalitatis dono ornata, id, spero, facile condonabis homini ex ethnicismi tenebris recens ad christianam lucem emerso, memor quippe, in doctrina de optimo mundo plerosque vel maximi nominis philosophos ante Leibnizium caecutiisse.

Hujus itaque praestantissimi scriptoris ante hos octo annos (quo tempore primum ad illum legendum accesseram) incredibilem quemdam amorem cum concepissem, subiit cogitatio in illo vires meas qualescumque tentare novamque ejus editionem parare, quae cum eorum quae priores interpretes in emendando illo explicandoque praestitissent delectum, 1292B tum eorum quae isti intacta reliquissent illustrationem continens viam ad intelligendum scriptorem difficilem sane et reconditae eruditionis expeditiorem redderet sacrarum aeque ac humanarum litterarum cultoribus, praesertim cum, una excepta Oberthuriana (quae tamen destituta est omnibus interpretationis subsidiis in hoc scriptore vel maxime necessariis), caeteras ejus editiones plerasque raras admodum et magno pretio constantes cognovissem: neque etiam (ut dicam quod res habet) ulla earum justis legentium desideriis satisfacere mihi visa est: alias enim (ut Lugduno-Batavam) commentariorum multa quidem bene docteque explicantium, at non pauciora, quae vel maxime indigere viderentur illustratione, intacta prorsus relinquentium, alia contra leviuscula et vel tironibus nota, vel adeo ἀπροσδιόνυσα et ad alia potius omnia quam ad Arnobium pertinentia attingentium mole nimia; alias, ut priorianam eorumdem defectu laborantes inveni: neque, 1292C unum Heraldum si excipias, omnium qui in emendando illo explicandoque operam posuerunt, ullus omnino omni ex parte defunctus videtur officio interpretis: Gelenius enim, qui, post editionem principem romanam foedissimis erroribus commaculatam, primus textum Arnobii recensuit, nimia abusus ingenii fiducia, auctorem suum plerisque in locis corrupit potiusquam emendavit, et Arnobium nobis dedit sui dissimillimum. Plura praestitit Theodorus Canterus, vir exacti judicii et diligentiae accuratae, qui loca haud pauca cum acute correxit, tum docte illustravit, sed longe plura eaque difficillima praeteriit: optandumque fuisset, ut promissis suis de altera locupletiore editione Arnobii adornanda stetisset vir doctissimus: Fulvius etiam Ursinus nonnulla emendavit egregie. Meursius in Critico suo proprio marte et juvenili audacia emendavit Arnobium et, ut ipse fatetur, haud raro extra propositos excurrit limites 1292D attamen locis aliquot medelam attulit verissimasque lectiones nonnullas neglectas a primo editore, Fausto Sabaeo, e codice manuscripto revocavit et, quod praecipuum ejus meritum est, antiquiorem latinitatem, 1293A quam, ut Apuleius aliique scriptores Afri, etiam affectavit Arnobius, e Plauto, Lucretio, aliis docte illustravit. Godescalcus Stewechius haud pauca quidem habet docta bonaque, at vero archaismo ultra modum velificatur, nimioque antiquorum more loquendi pruritu abreptus, quoties vocem aliquam vel locutionem priscam et obsoletam inque latinae linguae infantia ortam in Fragmentis ennianis aut pacuvianis vel in inscriptionibus vel glossariis antiquis reperisse sibi videbatur, illam, velit nolit, intrudere conatur Arnobio suo. Elmenhorstius quamquam in animadversionibus suis brevitati se studuisse fateatur, constat tamen, in commentariis illius multa inveniri supervacanea prorsus atque inutilia, quibus saepe res clarissimae atque notissimae absque ulla necessitate exponuntur confirmanturque, plura etiam extra oleam et auctoris propositum. Maxime autem vir iste sibi placuisse videtur in explicandis rebus obscoenis atque turpibus, quibus, si quae ejus generis Arnobius 1293B tangit, verbi causa, in libro II, c. 42, super verbis ad oris stuprum paratae, plures saepe paginas complet. Omnium autem interpretum Arnobii facile princeps verusque illius sospitator dicendus est Desiderius Heraldus, qui vir doctissimus multa acute correxit, plura docte explicuit, difficillimorumque locorum plerorumque verum sensum primus aperuit. Nec etiam contemnendus est Nicolaus le Nourry, vir eruditionis eximiae et antiquitatum peritissimus, qui plurima ad res mythologicas et antiquarias spectantia doctissime exposuit locisque haud paucis, quae priores interpretes intacta reliquerant, primus lucem attulit. Maximopere autem dolendum est Salmasii commentarium, quo vir eruditionis immensae Arnobium illustrare voluerat, vix inchoatum, nedum absolutum fuisse, nihilque nobis a tanto viro in hunc scriptorem superesse, nisi emendationes quasdam quantivis pretii, quas Thysius recepit in editionem suam plenissimam Lugduni-Batavorum anno 1651 excusam.

1293C Horum itaque interpretum e commentariis omnia quae bonae frugis ad Arnobium ipsis inesse viderentur, sedulo excerpsi. Ac primo quidem consilium erat annotationes Heraldi, ut quae doctissimae essent et multa aliorum scriptorum loca egregie cum emendarent, tum illustrarent, omnes integras dare. At mutavi consilium, veritus ne hac ratione libri moles ac pretium nimis augeretur, praesertim cum intellexissem, omnia fere aut pleraque, quae in illius animadversionibus alios scriptores, Lucianum maxime, Artemidorum et T. Livium attingunt, ab istorum auctorum editoribus, Reitzio, Drakenborchio, Reiffio, jam fuisse in usum adhibita; quamobrem illas partim integras dedi, partim in brevius contraxi, alias licet paucas plane omisi, ubi alii interpretes meliora dedissent. At vero his omnibus, quae ex prioribus Arnobii interpretibus delibare licuerat, vix dimidia pars laboris absoluta erat: etenim restabant plurima vel emendanda vel illustranda, quae illi altissimo praetermiserunt silentio. Aliunde itaque lux quaerenda 1293D Arnobio. Legendi et alii permulti, qui obiter et alia agentes illi lucem aliquam attulerunt. Excutiendi Salmasianae eruditionis thesauri in Solinum, Tertullianum de Pallio et scriptores Historiae Augustae, ubi plures in Arnobio nodi solvuntur egregie; perlustrandae editiones veterum scriptorum Heinsianae, Burmannianae, Gronovianae, Davisianae, Oudendorpianae, aliique libri philologici, verbi causa, Epistolarum collectio burmanniana, Justi Lipsii Opera, Barthii et Heinsii Adversaria, Gronovii Observationes in scriptores cum sacros tum profanos, etc., etc., in quibus haud pauca eaque minime contemnenda in Arnobium. Verum et sic supererant loca permulta vel obscura vel ulcerosa, quibus proprio marte vel lux affundenda vel medela adhibenda. Excurrendum in omnem fere qua patet eruditionis campum, artesque et disciplinae multifariae, quas attingit in opere suo doctissimus scriptor, philosophia cum antiqua omnium 1294A fere scholarum sectarumque, tum gnostica primorum christianorum, mathesis, arithmetica, astronomia, historia porro, geographia, mythologia, archaeologia, jurisprudentia, medicina, physica, historia naturalis, res rustica et herbaria, ars theatralis, immo nonnunquam ipsa ars culinaria, omnes erant in auxilium vocandae; percurrendi auctores latinitatis tum priscae illius et obsoletae, quorum, ut et Apuleius, imitator est Arnobius, tum recentioris et ecclesiasticae, cujus subinde vitia traxit; ut brevi dicam, sexcenti omnis generis libri evolvendi, donec prodiret editio, quam aliquo saltem modo probatum iri a viris doctis sperare possem.

Tandem post integrum biennium, aestate scilicet anni 1808, absolutum opus, haud paucis lucubratum noctibus statim cum adversis tempestatum procellis conflictari coepit et per septem amplius annos infesto adeo sidere usum est. Apographum enim per omnes fere Germaniae provincias iter faciens portumque sibi quaerens librariam aliquam, in qua typis expressum 1294B exiret in lucem, iterum iterumque in littus quasi rejectum, infecta re, ad patrios editoris sui lares rediit. Nam turbae bellicae per tot annos in Germania grassantes infestaque rei librariae tempora impediebant, quo minus redemptorem inveniret, qui ejus imprimendi curam susciperet. Quid quod et opinio falsissima omnino haud parum nocuisse videtur Arnobio meo, esse scilicet hunc scriptorem minime auctoribus classicis, sed potius patribus ecclesiasticis accensendum, cumque istorum studium jam pridem deferbuerit in Germania, paucissimos ideo inventurum lectores. Quae temporis mora, quantumvis taediosa editori visa fuerit, haud parum tamen ipsi Arnobio fuit proficua, quippe quae, quoties ad me rediret Apographum, plus sexies mihi occasionem dederat auctorem meum retractandi, plurima vel conjectata male vel praeter rem annotata emendandi, multisque, quae interim nancisci licuit, interpretationis subsidiis illum augendi, inprimis Nourrii annotationibus 1294C doctissimis, cujus Apparatum cum in omnibus fere Helvetiae bibliothecis frustra quaesivissem, tandem commodatum accepi benevolentia duum virorum humanissimorum, Januarii Frey, abbatis cenobii rhenovencis in pago turicensi, viri summe venerandi, et Blasii Hautingeri, ejusdem coenobii bibliothecarii plurimum reverendi. Tandem cum jam omnem spem Arnobium meum typis expressum videndi prorsus abjecissem, fructuque, quem ipse ex ejus pertractatione perceperam, eximio, scientiaque mea qualicumque antiquarum litterarum per eum haud parum adaucta atque laborum praestantissimo scriptori tributorum recordatione dulcissima me consolari coepissem, ecce benevolentia G. H. Schaeferi, viri clarissimi, cujus humanitatis et amicitiae verissimae in me manifestata documenta sentire possum, verbis exprimere dignisque laudibus praedicare non possum, inventus est, qui ejus imprimendi curam susciperet, Fred. Christ, Guil. Vogelius, vir honestissimus pluribusque auctoribus classicis in sua 1294D libraria, cum accuratissime editis tum nitide impressis, de humanioribus litteris optime meritus.

Jam quid in hac editione praestitum sit, paucis accipe. Textum dedi maxime editionis Oberthurianae (cujus etiam capitum distinctionem secutus sum), pluribus tamen in locis ex Salmasii potissimum in editione Lugduno-Batava exhibitis aliorumque virorum doctorum correctionibus, ubi res flagitare videretur, emendatiorem. Annotationum, ut dixi, delectum tantum exhibere volui lectorum sumptibus consulens, non autem integrum apparatum Arnobianum (qualem a doctissimo viro Guil. Te Water, professore Ultrajectino, aliquando exspectari post absolutam demum editionem meam ab amico quodam comperi), quo editio haec duobus voluminibus satis spissis constans ad numerum sex septemve ejusdem magnitudinis voluminum facile excrevisset. Praemisi cum notitiam litterariam Arnobii plenissimam 1295A e Schoenemanni Bibliotheca patrum latinorum, tum conspectum operis singulorumque capitum argumentum ex Gallandi Collectione patrum Ecclesiasticorum Venetiis 1765 seq. excusa. Indices tandem adjeci tres plenissimos auctorum ab Arnobio citatorum, rerum ac verborum, vel potius indices editioni Lugduno-Batavae adjectos pluribus vocabulis auxi. Gratissimum porro auctarium huic editioni accedit annotationibus in primum Arnobii librum doctis et acutis, quas benevolentissime mecum communicavit civis meus, Jacobus Ochsnerus, professor catechetices et historiae sacrae in gymnasio turicensi, vir doctissimus et accurata latinae linguae cognitione cum paucis comparandus, jamque de Nicolao meo Damasceno optime meritus. Cui et alteri civi amicissimo, Leonhardo Kellero, professori matheseos in schola artium turicensi, qui Goettingae versatus Heraldi observationes in Salmasii Jus atticum et romanum curas ejus secundas in Arnobium continentes, Behotii Apophoreta aliosque libros rariores et in 1295B alma patria non inveniendos in usum meum benevolentissime excerpsit, hac occasione gratissimi animi sensa testificari liceat.

At nolo te longiore praefamine morari, benevole lector. Igitur quae bona fortassis et ad rem pertinentia in nova hac editione Arnobii inveneris, haec quaeso boni consulas: in quibus autem erratum fuerit quae ne permulta sint, maximopere vereor, his, spero, ignoscas, memor quippe, quam facile sit labi in scriptoribus multo facilioribus, nedum in tali, qui e difficillimis sit et plurimis in locis a librariis pessime habitus, cujusque in toto terrarum orbe, quod sciam, unus extet codex manuscriptus bibliothecae regiae parisiensis, ex quo omnes omnium editiones fluxerunt. Viros doctos imprimis, qui in Ephemeridibus litterariis Arnobio meo censendo operam daturi sunt, rogatos velim, ut aequum justumque de illo judicium ferant, utque, quod maximopere optaverim, sententiam suam de duobus locis difficillimis, de quorum 1295C vera lectione et interpretatione etiamnum dubius haereo, lib. III, cap. 40: «Hos Consentes et Complices Etrusci aiunt et nominant, quod una oriantur et occidant una, sex mares et totidem foeminas nominibus ignotis et miserationis parcissimae;» et lib. VI, cap. 23: «Et obserata pandentes remedorum obscuritate Canacheni,» candide aperiant. Quibus si novum hoc laboris mei in hoc litterarum genere specimen non displicuerit, aliquando, si Deus Optimus Maximus vitam viresque concesserit, reliquos etiam 1296A christianae fidei defensores latinos, Minucium Felicem, Julium Firmicum, Cyprianum, Tertulliani Apologeticum et adversus Nationes libros II, fortassis etiam Graecorum praecipuos, Clementem Alexandrinum, Justinum Martyrem, Tatianum, Athenagoram, Hermiam, eadem cura recensitos et illustratos luci daturus sum.

Scripsi mense novembri MDCCCXV. Turici Helvetiorum. Orellius.

Versiones Arnobii nusquam me commemoratas invenire memini praeter Belgicam, interprete Joachimo Oudaen Harling., 1677, in-8º, apud Fabricium, Bibl. Lat., lib. IV, cap. 3, p. 291, ed. Venet.

Codex tantummodo unicus hactenus repertus est, ex quo primum fluxit, et iterum iterumque Arnobius emendatus est, qui jam in bibliotheca regia parisiensi extat. Optandum vero esset, ut Doctus aliquis, cui aditus ad Cod. hunc regium patet, eum accurate describeret, 1296B quo saeculo scriptus esse videatur, rationibus justis probaret, imprimis vero num foedis adeo characteribus aut scripturae compendiis exaratus sit, ut toties a viris insigniter eruditis, quos suo loco nominamus, nec umquam sine nova variarum lectionum messi exerceri potuerit. Nam licet Gelenii judicium de editoribus primae romanae nequaquam contemnamus, nec hi tamen fucum nobis facere voluisse putandi sunt; immo verum sit, quod universim de hoc libro ms. testati sunt: «Scatebat Arnobius antea tot mendis, quot litterae insunt. Innumera sustulimus, quaedam de industria praeteriimus, quae vel nullo modo intelligerentur vel omnino desiderarentur: arrogantis enim ingenii esset, ea restituere velle, quae omnino ignores.»

De Flacii Illyrici, postea Petraei Codice, quem in Stewechii usum Franciscus Modius contulit, nescio utrum scriptum alicubi legerim, an ipse primus animadverterim, eum nihil aliud quam apographum 1296C Regii fuisse. Certe plane jam persuasum illud habeo, postquam curiosius Cod. hujus lectiones, quas diserte in margine ed. suae Stewechius exhibuit, cum excerptis a Scaligero Cod. Parisini lectionibus ad calcem Meursii Critici Arnobiani contulimus; quo miram quamdam inter utrumque convenientiam deprehendimus; quamquam non eadem prorsus, sed pro diverso arbitrio diversa loca Modium et Meursium, et illum quidem multo parcius elegisse et excerpsisse simul apparuit.