Epistola VI. Ad Amicum Aegrotum. De viro Perfecto.

Ecce iterum ad te scribo, et nihil dignum quod prudentiam tuam legere deceat invenio: et quid mirum si, te (( Al. tac. te)) absente, velut a sole destitutum, frigidi cordis alget ingenium, et mens a lumine peregrina, stultitiae nubilo suffocata torpescit, ac tanto minus sapio, quanto a te latius separor? Quod si impraesentiarum quid tibi in meo sermone placuerit, tuis mihi orationibus praestabitur. Denique ut omnem stultitiam meam diligentius recognoscas: etiam stomachum meum post illud susceptum ceratum, tuum, te absente, curavi, a quo pejus mereor 0075D pati: cui post sanctum ministerium tuum et angelicam servitutem manus intuli medicorum, quasi propheta non esset in Israel, ut mihi si quid paterer, facilius esse debuerit ad te reverti, quam gentiliter cogitare: et melius vel difficillimi itineris laborem perpeti, quam conspectus tui tam pretiosa visione fraudari, ut quaevis potius compensatio sequeretur, quam ad muscam religionis Accaron devenirem. Haec mihi, te absente, mundus iste suggessit, qui, te praesente, in me non habebat consilium. Tu me enim curiam feceras prophetarum, non conventiculum sirenarum. At nunc in me ad destructionem sancti contra me operis tui omnis stultitiae senatus ingrediens, quadruplici forma mecum agit. Nam fenus de 0076A absente exigit, quod, te praesente, non praesumpsit, ut intelligas si quid apud te juxta Deum sapui, tuum fuisse quod sapui. Sic absente Moyse, populus Israeliticus fornicatur (Exod. XXXII, 1) : sic in navi, Domino dormiente, apostoli tempestate turbantur (Matth. VIII) : sic in Bethsaidae porticibus hominem non habentem aqua piscinae salutaris ignorat (Joan. V, 4) . Quamquam et hic aliud genus culpae advertam. Corpusculum curavi, cum anima langueret: exteriorem hominem fovi, cum interior aegrotaret: humanis subveni, cum divina laborarent, vitio publicae consuetudinis inclinatus, quo omnes sumus in minimis cauti, et in maximis negligentes. Hocque ideo fit, quia ubi vera vita sit ignoramus. Fallit nos videlicet sol iste, decipit dies ista, tractus nos iste circumvenit. 0076B Mundus inducit, dum et sole amplius esse nil putamus, et lucem arbitramur esse quam oculis videmus: et hominem judicamus esse, quem cernimus: et mundum credimus facere cum vita, ignorantes ubi sit homo, et quid sit homo, et quae ejus hominis vita sit: quod si intelligeremus, non aliud generati aliud viveremus. Ita vitae origine deserta, vivendi quoque perdidimus rationem. Ac primum ubi homo sit iste, de quo loquimur, audiamus.

I. Quoniam disputationem quamdam nobis ipsa divisio generavit quem (( Fort. hominem)) intra hoc corpus: quod Dei artificis manu e limo terrae formatum est, velut quodam vasculo intellige contineri, dicente Apostolo: Habemus thesaurum istum in vasis fictilibus (II Cor. IV, 7) : qui ubique 0076C per hoc corpus infusus, vitalem sensum qui sibi non deficit, cum carne mutuatus est. Regit ipse, non regitur, et habet potius quam habetur: ut vitam non accipiat, sed ministret. Nam cum terrenam istam pigramque materiam in usum ministerii sumptam spiritus liquidus animaret, fit dominus corporis, non homo sub corpore. Denique hoc quod dixi vasculum ipso (( Al. pro ipso)) vivit praesente, et ipso moritur abeunte. Hic ergo et visibilis et caducus, illius interioris vel habitatio, vel minister, vel vagina est. Ipse vero, qui vere est homo, quoniam (( Al. tacet quoniam)) sic secundus factae divisionis est locus, ut ipse invisibilis, ita omnia ejus invisibilia sint, necesse est. Non ad illum si aegrotat, manus valet pervenire medicorum: non herbarum succis si deficit reparatur. 0076D Nihil ad eum corporeum intrare potest: substantiae tantum suae illi similitudo descendit, verbo curatur, obedientia convalescit. Denique cum sibi in Ecclesia Laodicensi et beatus, et dives, et bene oculatus, et bene vestitus secundum exteriorem hominem videretur, increpatur a Domino, diciturque illi: Nescis quia tu es miser et miserabilis, et pauper et caecus, et nudus (Apoc. III, 17) ? Qui utique, ut dixi, nec sine veste, nec sine oculis, nec sine divitiis habebatur. Sed ille invisibilis Deus noster illum invisibilem hominem in paupertate, in caecitate, in nuditate esse cernebat: cui etiam suadere dignatur, ut ab ipso aurum mercetur ignitum, et vestem albam qua gloriosissime vestiatur, et collyrium quo recipiat visum. 0077A Habet ergo et suos oculos praeter istos carnales, quos potest vel amittere vel curare: et est juxta se nudus, adeo ut egeat vestimento: sed miro modo ad medicum, ut ipse ait Dominus, loquitur, et jubet illum a se divitias comparare. Quibus mercibus si et nudus et pauper est, vel illam vestem nobilissimam, vel illud aurum purgatum jam igne mercabitur? Unde commercii talis poterit esse impensa? videlicet si aut exterioris hominis emolumenta transfoveat, aut ipsis quibus ipse dives forinsecus videbatur, non utendo ditescat: oculosque corporis, quibus mundialium rapiebatur ardore, despectu corruptae universitatis obcaecet. Ita ille invisibilis homo, qui vere, ut diximus, homo est, et in contemptu hujus exterioris attollitur, et nuditate vestitur, et caecitate illuminatur. 0077B Sic Jacob, Ephraim et Manassen, nepotum suorum, non solum loca, verum etiam merita, corporea caecitate cernebat (Gen. XLVIII, 14) . Nam cum illum Joseph filius suus, qui supradictos parvulos offerebat, nec ante pedes suos cernere judicaret, sensit in parentis responsione illum etiam quae essent futura, prospicere. Sed ut ille interior homo exteriorem istum facit sua vita viventem, et de fonte naturae suae animat irrigando; sic rursum exterior per corruptelam mortiferae materiei suae, illum si cupiditatibus illicitis alligarit, occidit. Et cum alter naturae videatur alterius, transit in victoris unusquisque substantiam, ut aut carnalem quoque spiritualis spiritualem suis virtutibus praestet, aut carnalem animam caro victrix ejus efficiat. Denique cum 0077C Dominus diluvio delere humanum genus cogitaret iratus: Non permanebit, inquit, Spiritus meus in hominibus, quoniam caro sunt (Gen. VI, 3) . Et quia utique omnes carne vestimur, et sine dubio in carne non sumus, qui non secundum carnem ambulamus, hinc etiam gignitur, ut non semper homo isto appellationis nomine censeatur. Nam pro virtutibus suis aut vitiis, et formas sumit et nomina. Denique ait Propheta: Nolite fieri sicut equus et mulus (Ps. XXXI, 9) . Sunt ergo homines qui apud Dominum sunt equi et muli. Et Dominus ait: Nolite projicere margaritas vestras ante porcos (Matth. VII, 6) . Sunt ergo homines et porci. Et iterum ipse Dominus: Ecce ego mitto vos sicut oves in medio luporum (Ibid., XIX, 6) . Sunt ergo homines et lupi; et econtrario homines sunt et 0077D oves. Et ait adhuc Dominus Petro: Pasce oves meas (Joan. XXI, 17) : et ipse prius: Veni post me, et faciam te piscatorem hominum (Matth. XIV, 19) . Sunt ergo homines et pisces. Sed hae formae actuum videntur esse, non corporum. Nam corporis nostri certus est status, ut omnium animantium: sed quoniam apud Deum non de statu corporis nostri, sed de vitae meritis judicamur, apparet omnem hominem mente sua sibi ipsi statum nomenque formare. Quod utique ex illius quem describimus invisibilis hominis, aut culpa aut virtute praestatur. Ipsius siquidem vitium est, si subjectus passus sit esse subjectus; si contra divinam dispositionem sit in dominatu servitus, et in servitute dominatus. Sed ne videar (quoniam 0078A paululum dejecto velut pariete ad illum invisibilem hominem disputatione perveni) corpus omnino destruere, quod adeo magni est sacramenti, ut in hoc ipso, id est, in nostro fragili et infirmo Dominus venerit, non hoc egi, aut hoc ago: sed illud ostendere tentavi, hujus exterioris vitam, illius interioris vita consistere: iterum, interioris mortem descendere hujus de morte: ubi propinatum venenum per vitia fuerit, nihil habere istum de vita: nisi ab illo irrigatus fuerit, nihil tenere: alterumque in naturam alterius, ut dixi, aut infectum vitiis, aut detersum virtute transire. Igitur quoniam jam et ubi sit homo, et quid sit homo, breviter licet ostendi, quae nunc ejus hominis vita sit, videamus.

II. Si enim ista certe mundialis vita, quae mala 0078B pro bonis habet, et bona pro malis, quam totus orbis sequitur et colit, non haec in affluentia divitiarum est, non in fastigio potentiae, non in jurisdictionis astu, non in pompositate facundiae, non in viribus per praelia gloriosis, non in mercibus, provinciarum mutatione et sui peregrinatione crescentibus, non in lenocinio formarum, non in ambitu munerum, non in his est denique omnibus quae videmus; quoniam cuncta haec occidunt, et sine istis beate etiam juxta saeculum, vivi solet. Sed illa est vita vera, vita veneranda, Deum nosse, timere ejus potentiam, amare pietatem, mundum in opifice mirari, interpellatorem contemnere, esse victu modico pro naturae necessitate contentum, veste vili vel pro pudoris ratione, vel pro temporis injuria communitum. Sic reliquam 0078C creaturam, non ex sui copia, vel pro vitali ratione, sed pro adjumento hujus lucis attingere. Quidquid enim amplius est, a malo est, omnem hominem amare quasi fratrem, nullum laedere, servire omnibus, formam servi sustinere cum Domino, qui nobis praeter ministerium, quod interius continetur, quotidie servit in mundo producendo solem, emittendo lucem, pluvias infundendo, tempora variando, fruges vel gignendo, vel maturando. Nobis enim in totius creaturae facie, vel ubertate deservit, quoniam pro nobis cuncta generavit. Sed ut ad hominis officia revertamur, nudum tegere, alere esurientem, sitientem potare, infirmos visitare, tristibus condolere, mortuos sepelire, nihil apud se habere quasi suum, sed omnia sua cum omnibus judicare communia, ac 0078D tunc magis sibi vivere, cum vivere aestimatur aliis, sibique recondere cum aliis creditur erogare. Et haec tamen adhuc exterioris hominis lineamenta contingunt.

III. Caeterum illa interioris hominis vita in divinarum rerum cognitione consistit: non qua coelum terrae parte volvatur, non an contrario cursu sidera rapiantur, non an Oceano generet plenitudo lunaris augmentum, non an orbem mundi rotunditas ipsa suspendat, an quadriforma angulis prominentioribus astringat, an unus ipse mundus sit, an plures sint. Nam haec ad animae non tendunt utilitatem, et apud Deum stulta judicantur: sed in illis sanis cogitationibus, si quando versatur, tunc vivit, et pascitur. Quae sunt autem istae sanae cogitationes? Illae sine 0079A dubio, cum mens nostra sui recordatur auctoris: cum illum velut per quamdam resipiscentiam sui, opificem suum veneratur, ac contuetur: cum ejus opera, ipsum in ejus operibus visura miratur, dicente beato Paulo: Invisibilia enim ejus a creatura mundi, per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur, et sempiterna quoque ejus virtus et divinitas (Rom. I, 20) : id est, cum ex immensis visibilibus creaturae, ad universitatem invisibilis Creatoris extendimur, et illum per haec dum inaestimabilem discimus, aestimamus, cum ejus altitudinem per donum Spiritus sancti evolventes (quoniam ipse solus nos in ipsum, qui ex ipso est intromittit omnia principia creaturae surgentis) quasi facti ab ipso anteriores aspicimus, et cum ea quae Deus fecit, quasi faciat adhuc, intuemur: 0079B mundique totam originem transcurrentes, seu antiquiores efficimur quam sumus aetate: et cum universa prius quam nos essemus effecta sint, naturam tamen omnium, quasi per nos genitam, dum auctori inserimur, reputamus: in quam non ut serviremus, sed ut dominaremur, intravimus. Separati itaque a sapientia mundiali, quae universa, aut fortuitis, aut atomis ascribit, divinis meditationibus sublimati, et ab illis, qui aut materiam semper fuisse dixerunt, Deumque tantum artificem rerum voluerunt, separati per ipsius adjutorium: aut qui (( Al. quia)) haec ipsa pro diis elementa coluerunt: aut qui familias deorum per sexus, per aetates, per partes, velut per plebem aliquam subjectam sensibus introduxerunt, discreti per Spiritum sanctum, et in altiora 0079C subducti vera vita viventes, hoc est veram sapientiam sapientes, qua stultitia ista caret: recordemur quod mundus ex nihilo a Deo factus est, et quod cuncta animalia per Deum, Verbo opifice, vocata venerunt, quae a natura non fuerunt: quoniam soli ipsi fas est vocare quae non sunt, tamquam ea quae sunt: quod ipsum hominem cui tanta possessio parabatur, ad imaginem suam non aliquis Prometheus ex fabula, sed ille conditor universitatis manu quoque sua, ne qua pars ejus vacaret in nobis, de limo terrae facere dignatus est: quae cogitatio, ut dixi, vita est animae: quoniam haec prima est ratio vivendi, ut cui se debeat anima, non ignoret: ne alium praeter hunc decepta veneretur, ne vitae suae ministeria velut vitae auctores adoret: ne in tantum 0079D elementa miretur, ut non digna judicet quae facta credantur: cum ille magis sit admirandus, qui tam miranda produxit. O quam augusta (( Al. angusta)) est haec divina cogitatio, et quam vitae plena est! O quantum ipsum hominem ad omne studium probitatis accendit! O quantum illi majestatem sui commendat auctoris, cum aliud ille nihil in creatura omni praeter se manu Dei formatum esse considerat non terram, non maria, non coelum, non denique sidera, tam munda, tam pura, tam lucida: hominem solum cujusdam limi et gravioris et sordidioris elementi, illa formatum esse dextera, cujus dexterae palmus coelum mensurat in mensura: cujus pugillus terrae spatia tam infinita jacentis includit: tanti fuit illum fuisse olim.

0080A IV. Videamus tamen quantum illi praeterea applaudat benignitas Creatoris, quae non illum de sideribus effecit, quoniam si esset inde creatus, de materiae potius claritate, quam de artificis dignatione polleret, cum minor ipse sui corporis origine videretur, si de coelestibus factus ad terrarum cultum deduceretur ad terras: cui esset gloriosius mox futurum de humo excitatum sideribus imponi. Suum, inquam, Deus noster, suum proprie voluit esse quod sumus, nihil materiae, nihil elementis, nihil quibuslibet principiis, vel magnis, vel minimis nos debere. Quae cuncta si retractet, et in se mens conversa consideret, ex nostris fiunt moderatiora et angustiora primordiis. At ubi per contactum formati manus Dei desivimus esse quod fuimus, et in novam materiae 0080B qualitatem subjacens, opifici suo per elementi conversionem clarificata natura est, novumque corporis nostri inter elementa, si fas est dici, esse coepit elementum: statim omnibus mundi corporibus sublimiores sumus effecti, non naturae substantia, sed potentia conditoris: per quam de subjacenti caeteris creatura ortum est, quod creaturis omnibus imperaret. Denique si metallum nostrae carnis et corporis intuearis, nihil humilius, nihil vilius, nihil invenies omni injuriae passionique subjectius. Sola terra elementorum caeterorum videtur ancilla: sola in se cunctorum potentias non sine detrimento sui sentit, vel dum ventis pulverulenta dispergitur, vel dum fluctibus humefacta absorbetur; vel dum siderum ignibus cocta devoratur: ut homo ex ea se 0080C esse, non modo gloriari non queat, sed etiam possit erubescere. At vero si statum nostrum contemplemur, quoniam praestantior est caeteris animantibus, dum ad suam imaginem Deus informatum inducit, invenies, terram ipsam semen esse nostri corporis. Si quis in ea sensus est, gaudere potuisset, quod propter nos in quibus imaginem et similitudinem Creatoris accepit, felicior facta sit, demutata, quam sit orta: manus enim Dei contigit eam, cujus contactum sui causa dum fieret, ipsa non meruit. Quid enim hoc statu praeclarius? quid poterimus nosse sublimius? Quid tam diligenter in membra digestum? quid tam decore per articulos inflexum? Quid tam sublimiter in ora et oculos erectum? quid tam vocaliter in verba modulatum? quid in corde tam vivaciter 0080D animatum? quid in sensu ditius? quid in cogitatione secretius? quid in sermone effusius? quid in ingenio fortius? quid in dispositione instructius? quid in memoria tenacius? quid in affectu blandius? quid in cogitatu subtilius? Ut evidenter appareat quod illum protoplastum, jam tum omnibus dignitatibus venustatum, imo statum filii sui Dei nostri ad finem saeculorum pro redemptione nostra venturi in hoc corpus ornarit: cui paradisum etiam illo tempore velut amoenissimum praedium, et urbanis convenustatum, et rusticis consitum, sub lege donatum, mortis ille praeseminator invidit: venenumque suum decipiendo primorum hominum credulam novitatem in corpora nostra latenter immersit: et ex 0081A duabus substantiis, unicam hominis perfectamque naturam quadam divisionis discordia dissecavit: ut cum nobis una mens esset, id est, illa, quam germanitas animae, et corporis gignebat: aliam voluntatem per vitiatam naturam contra animam parturiret. Denique et Apostolus ait: Video aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae: et captivitatem me in lege peccati, quae est in membris meis (Rom. VII, 23) . Et alibi: Caro concupiscit adversus spiritum, spiritus autem adversus carnem. Haec invicem adversantur sibi, ut non quaecumque vultis illa faciatis (Gal. V, 17) .

V. Hinc etiam iste noster conditor, qui vel nos nobis, vel mundum pro nobis fecerat, a primis illis hominibus offensus, maledicta super singulos prout 0081B criminis quantitas exigebat, effudit. Et quamvis iratus, mox tamen mysterium nostrae salutis, ut pius pater ostendit. Neque aequum fuerat alio tempore de salutis nostrae remedio cogitare, nisi eo quo mors esset inventa. Sic a prudentioribus prima fronte morbi adhibetur medicus: ut capite valetudinis deprehenso, facilius remedium salutare succurrat. Non ergo tunc tantum Dominus ac Salvator noster promissus est cum clamat Isaias: Ecce virgo in utero concipiet et pariet filium (Is. VII, 14) ; et tunc cum ad Abraham dictum est: Ad hoc tempus veniam, et erit Sarae filius (Gen. XVIII, 10) . Nam hoc erat pene jam sero, et tanta millia patriarcharum sine spe mortua videbantur: quibus utique vita esse non potuit, si Dominum non speraverunt esse venturum, 0081C dicente Apostolo: Spe enim salvi facti sumus. Spes enim quae videtur non est spes, sed quae speratur (Rom. VIII, 11) . Et qualis (( Al. qualiter)) spes esse potuit, si non fuit repromissa? Imo ut primo homini illa sapientior omnibus bestiis bestia, mortem sapuit: ita oportuit illum Dominum nostrum veram sapientiam, jam tum illo tempore suffragium sapere vitale, quod et fecit. Neque destitit publicare, ne tanta ejus factura uno inimici ariete propulsata, sine praesidio alicujus lapsui potius, quam decori generata videretur: simul ne is validior haberetur, qui tantum opus alienae virtutis obruere potuisset, quam ille, si opus suum, quod super omnes creaturas ineffabiliter fecit, aut servare non potuisset, aut reparare noluisset. Defendit, inquam, ille se hac invidia. 0081D Defendit ille noster conditor et redemptor: pariterque se et posse et velle monstravit, quoniam nec virtus potentiae defuit, nec dignatio pietati. Haec nobis magis adoranda, quod sub ipsa erroris nostri tempestate non substitit: majorque etiam dum exacerbatur erupit, dum ubi poenam merebamur spes redemptionis ostenditur, et dum in naufragii acerbo discrimine portus salutis aperitur: ut novo more quae materia fuerat iracundiae, esse coeperit origo clementiae. Sic arcana operatione manifestans, quod infirmitatem nostram argumentum suae 0082A voluerit esse virtutis: quantumque nos amaret, dum in ipsum peccavimus, ostenderet, quorum oblivisci etiam post errata non posset, imo quos pretiosius redimeret, quam (( Al. quae)) fecisset. Quaerat nunc humana crudelitas criminosis, vel privata ergastula, vel publicos carceres, cum manicis ferreis et duris rigida trabe compedibus irata suspiret, et in poenas multimodas adinventionum laxet ingenia: omnisque judex surrecti capitis, castitatem propriae mentis discrimine probet alieno: hoc magis amicus atrocitati, quo magis alienus est crimini. Ipsi enim solent truculentiores esse in reos, qui sunt a reatu puriores. Hi studiosius maleficia, vel criminosorum contagia persequentes, quo minus ac negligentius facinorum vitavere consortia. O miseros 0082B et omni praeditos caecitate, qui bonum exornant malo, qui continentiam sub gestu crudelitatis attollunt, et crudelitatem propriam aliena infelicitate commendant: quando virtutibus suis miserorum astipulantur exitio, et innocentiae judicantis noxiorum cruciamenta supplaudunt.

VI. Deus autem noster contra omnem spem, contra omnem pene fidem, ex divitiis misericordiae suae in malo bonum nactus, in iracundia generans confirmansque pietatem, peccandi semen, in fructum voluit evadere miserendi: et qui nos propter transgressionem perdere debuisset, propter suam misericordiam reparaturum se esse promisit. Et illo tempore quo supplicia merebamur, argumentum salvationis ostendit: ut intelligere possemus, quantum 0082C valeret praestare non laesus, qui tantum donaret iratus. In primo ergo homine, ut loquebatur, statim nobis judiciarium spopondit auxilium, statim de bono thesauro bona produxit, statim ignotum ipsis angelis sacramentum, quod implendum esset in novissimo tempore, publicavit: et terreno Adae Adam promisit e coelo. Nam cum serpentem pro merito suo maledicto fulminaret, jubet eum terram pro cibo habere, supra ventrem repere: et quoniam mortem illam ipse fecisset, addidit, dicens: Et ponam inimicitias inter te et mulierem, et inter semen tuum et semen mulieris: Ipsa calcabit caput tuum, et tu ejus observabis calcaneum (Gen. III, 15) . Nonne consideras: nonne conspicis, quod eidem tunc minabatur in Christo? Aliud enim semen mulieris nullum prorsus 0082D accipio, nisi illud quod Apostolus ait: Factum ex muliere, factum ex carne (Joan. I, 14) . Illud quod, ut Evangelista ait, Joseph filius putabatur esse (Luc III, 23) : sed non erat: illud utique, quod Verbum caro factum est (Gal. IV, 4) . Nam si generandi publicam istam et naturalem circumspicimus rationem, semina non habent mulieres: denique nulla concipit sine viro: ac per hoc quoniam jam tunc in Adam semen humanae generationis esset transgressione vitiatum, semen coeleste promittitur, ut Apostolus sentit, non ex corruptione viri, sed ex Deo: quod 0083A cum caro fieret muliere, etiam elementa illa corporeae substantiae, id est, humoris et sanguinis, in ipso sibi vasculo, in quo ipsa elementa sita sunt, naturaliter aptaret. Mater itaque Domini nostri Jesu Christi, in illa jam tunc muliere promissa est. Haec inimicitiis opposita est serpentis: Ponam, inquit, inimicitias inter te et mulierem (Gen. III, 15) : non certe pono dicit, ne ad Evam hoc pertinere videretur. Verbum promissionis est, quod transmittitur in futura. Ponam, inquit, inimicitias inter te et mulierem. Illam utique mulierem, quae Salvatorem parturiat, non quae generet fratricidam. Ponam, inquit, inimicitias inter te et mulierem: id est, suscitabo mulierem, quae repudiata facilitate credendi, non solum te non audiat, si aut suavitatem pomorum 0083B pro adapertione monstraveris oculorum, aut diis similem esse promiseris: sed etiam ipso Gabriele deferente verbum, rationem de promissionis exigat novitate, dicendo: Quemadmodum erit istud, quoniam virum non cognovi (Luc. III, 74) ? Illam utique, quam ad visionem angeli pudor aureus tremefecit: fidei tamen ardor et constantia, labi nesciam, ad inquirendam rationem reddidit audacem: et quae advenienti praestitit de pudore, quod tacuerit, haec promittenti de admiratione non cessit. Nam et sollicita de eo quod annuntiabatur, exquisivit. Denique et angelus non infidelitatem redarguit, ut in Zacharia: sed instituit de divinae operationis novitate, dicens: Spiritus sanctus superveniet in te, et virtus altissimi obumbrabit tibi. Ecce istud semen mulieris, 0083C quod non per traducem genitalium ministeriorum, commixtione sexus utriusque infunderetur in uterum, sed claustro clauso, indefloratae Virginis inveniretur in utero. Denique rem novam plenamque miraculi, novo verbo Propheta dum promittit, exsequitur: Ecce virgo in utero concipiet, et pariet filium (Ose. VII, XIV) . Quotidie certe de procreandi necessitate mulierum conceptus et cernimus et audimus, de nulla tamen dicitur: In utero concepit: quoniam substantia futuri hominis, fusa per virum, coalescit in femina: uterusque mulieris non principium est nascituri hominis, sed depositi nutrimentum. Maria autem non tam prima quam sola in utero concepit, cujus pudoris illibatio conceptum uteri fine damno virginitatis expressit: quae sola nobis peperit, 0083D quod non accepit ex nobis, dicente Domino: Vos de inferioribus estis, ego de superioribus sum (Joan. VIII, 23) . Quae sola mater est filio, cum virgo sit marito: cujus conceptionem ignorante virginitate, partus agnovit: quae sola mulier dicta est, non concipiendo, sed pariendo. Ex hac ergo semen promissum est mulieris, quo secundum hominem Dominus Deus noster est: qui non infusus est in utero, sed inventus, evangelista confirmante, cum dicit de Maria: Inventa est in utero habens (Matth. I, 18) . Ecce et ab ipso praecedente Prophetae sermone non deviat quod fuerat nuntiatum: Virgo in utero concipiet; sed in mysterii novitate, sermonis etiam parilitate concordat: eoque stylo facti historia designatur, quo faciendum denuntiat. 0084A Et propheta ait Isaias: Virgo in utero concipiet? (Isa. VII, 14) : Matthaeus refert: Inventa est in utero habens. Verbo ipso promissionis respondet effectus, quod non aliter loquitur evangelista quam vates, nec ad exprimendam operis novitatem inventae elocutionis difficultate confunditur. Ubi sunt grammatici? Ubi consiliarii? Quae istos, ut extra consuetudinem loquantur, schola produxit? Quae tam aperte signatae novitatem monstravit doctrinae? Non indicant humano sensu, quoniam non opus humanum est quod loquuntur. Et tamen rem novam nec antea factam sic notant, ut intelligas cum mirabili opere, et mirabilem natum esse sermonem. Repetamus denique sanctas feminas patriarcharum, videamusque si sic de aliqua scriptum est. Legimus de Sara: Et Dominus visitavit Saram, sicut 0084B dixit: et fecit Deus Sarae sicut locutus est ei, et concepit et peperit Abrahae filium (Gen. XXI, 1, 2) . In Isaac divina benevolentia monstratur his verbis: Et exaudivit illum Deus: et concepit Rebecca uxor ejus (Gen. XX, 21) . Denique et de Jacob uxoribus sic ponitur: Et concepit Lia, et peperit filium Jacob, etc. (Gen. XXV, 12) . De nulla certe harum scriptum est, in utero concepit: quae tamen quidquid concipiebant, extra uterum concipere non poterant: sed quoniam de conventu virili concipere se noverant, quibus non proveniebat salva virginitate conceptus. Sola vero Maria in utero concepit cum irreserato aditu seminali, clauso utero concepit: ad hujus conceptionis semen si recte ratiocinabimur, et interius divina tractaverimus, praecessit in figura pro 0084C tempore illa sententia, quae primogenita benedictionibus, vel obligationibus obligavit, dicente Domino: Omne masculinum quod aperit vulvam, sanctum Domino vocabitur (Exod. III, 23; Luc. II, 23) . Quod est istud masculinum, quod aperit vulvam: cum omnium feminarum vulvas aperiat non puerperii necessitas, sed maritalis agnitio? Denique nulla virgo dicitur post maritum, quod nomen clausis videtur futuris mysteriis convenire. Et superius de Rachel Scripturam habere monstravimus: Et exaudivit illam Deus, et aperuit ejus vulvam, et concepit. Certe non prius dixit, concepit: et post, aperuit ejus vulvam: sed prius, aperuit: videlicet, ut maritus apertis vulvae januis, velut seminaturus agrum paratum seminibus intraret. Denique subjungit, et concepit. Non itaque partu, sed 0084D conceptione, imo conceptio patefacta est: nec illam parturiendus dum nascitur, sed, qui parturiendum seminaturus fuerat, designavit. Et si jam ante conceptum, quippe ut conciperet reserata est, non eam certe ille qui natus est diu post poterat reserare, dum dicitur, nasciturus: qui etiam concipi, dum esset illa clausa, non potuit. Omne masculinum, inquit, quod aperuit vulvam, sanctum Domino vocabitur. Quae est ista ratio, quae nec secundum sensum videtur impleta? Jacob primi locum fratris fraudulenter invadit, nec nascendi ordine prohibetur, nec dolositate damnatur. Joseph filii per avum praepostera secundum nascendi gradum benedictione signantur, nec caecitas errat futura prospicientis, 0085A nec monitor filius dexteram parentis, quae pinguioris benedictionis succo minorem irrigabat, inflexit. Quae utique omnia sunt contraria, si putamus de his dictum esse: Omne masculinum, quod aperit vulvam, qui de virili semine primi nascuntur ex feminis. Sed quoniam aliud interius habet illa sententia, ideo istiusmodi primitivi cedunt et benedictiones perdunt. Jesse filius David, non primus, aut secundus, aut tertius, sed omnium ultimus ungitur a Propheta, et despicabilior cunctis eligitur in regem. Nec illi primo aut secundo contra David sententia legis de primitivis promulgata blanditur, quia judicasset utique maximos, si ab his matrum vulvas meminisset aperiri: quando hoc utique, aut in qua dicimus impletum, quod utique non poterat non impleri. Quae 0085B est ista, cujus vulvam foetus reserat, non maritus? quae virgo concipit, quae non ut conciperet, virgo esse desiit? Non certe illa de qua Scriptura dicit: Cognovit Adam uxorem suam, et peperit ei filium (Gen. IV, 1) ; sed illa de qua evangelista signat: Et non cognovit eam Joseph, donec peperit filium (Matth. I, 25) . Igitur in Maria hoc sine dubitatione perfectum est, cujus vulvam non deflorator virginitatis aperuit: sed partus effusus, quae virgo peperit, quae virgo concepit, quae prius mater facta est quam maritata. De hac istud masculinum, quod vere sanctum vocandum esset, exiit: quique vulvam secundum promissionem partus editus, non secundum consuetudinem naturamque communem, dum concipitur viri semine reseravit.

VII. Sed quoniam divites Dei sensus velociter explicare 0085C non possumus, tantis se Scripturarum molibus ad unam speciem opponentibus, ut lassari sit facilius quam evadi: quando omnis Scriptura cunctorum sensuum unus trames sit, quem humano sermone decurrere quis valebit, nec si angelicas pennas mortalium linguis spiritus ascribat: redire ad propositum convenit, et parvo navigio non in altum vela configere, ne in periculum currat audacia, sed pro infirmitatis solatio in conspectu littoris navigare, ut si quid formidinis oriatur, vel spes sit facile teneri posse quod cernitur. Dicebamus semen mulieris Dominum sanctum, quia secundum carnem patrem hominem non haberet: eumque jam infestum esse serpenti, quem in utero virginis Dei Spiritus, non materialis generasset humor. Denique quod sequitur 0085D majorem ab homine virginis promittit effectum, dicendo: Ipsa tuum calcabit caput (Gen. I, 15, sec. LXX) : quis ambigit, quod praeter Dominum nostrum caput serpentis nemo calcavit? Ipse enim solus super dracones et scorpiones ambulavit: ipse captivam duxit captivitatem. Nam quod subditur: Et tu ejus observabis calcaneum, ad quem alium credimus pertinere? Calcaneus quidem pars extrema vestigii est. Et Dominus post Joannis baptismum, post dierum quadraginta jejunium, cum ab eodem serpente tentatur, tertiae illius dolositatis jam victor, exclamat: Vade retro post me, Satana (Matth. XVI, 2) . Quid aliud nisi a tergo positum, vel relictum, jubet suum observare calcaneum? Haec supra dixi, et inde 0086A ad hoc nos ipsa deduxit oratio, quod homo ille interior cum cogitat, non in hoc mundo, sed supra ipsum mundum, cum illo opifice rerum ac suo vivere videtur, dicente David: Beati qui scrutantur testimonia ejus (Psal. CXIX, 2) , ut pene hoc sit, si fas est dici, Deum fieri, divina meditari: illum Dominum nostrum salutis nostrae jam tunc prodidisse mysterium. Unde et in Psalmis ait: In capite libri scriptum est de me (Psal. XL, 8) . Caput libri est Geneseos principium, quoniam omnis Scriptura unus est liber, et unus, de quo scriptum est Deus, et istam promissionem de ipso esse videmus in capite, et caput vitae nostrae spes est, et ideo caput libri vitalis spes facta per Deum. Illum inquam, ut saepe diximus, conditorem, senescente jam mundo, quod in prima 0086B mundi aetate promiserat, praestitisse. Unde Propheta ait: Virga tua et baculus tuus ipsa me consolata sunt (Psal. LIII, 4) . Virga mater est Domini, ex qua baculus iste, fesso jam per aetatem mundo, qui eum sustentaret exiit. Illum ergo in Virginis uterum delapsum, ut redemptionis nostrae totam historiam retexamus, partu effectum hominem, se exhibuisse pro homine, et creaturam suam se de Creatore fecisse. Illum formam servi accepisse, sed se exinanisse potestatis voluntate, non natura deitatis, per quam non poterat non esse quod fuerat. Illum maledicta pro salutaribus meruisse miraculis. Illum sputa, illum palmas, illum coronam spineam, illum postremo crucem fuisse perpessum: illum inferna penetrasse, illum tertia die resurrexisse in id corpus quod cruci fuerat 0086C affixum: illum hominem post mortem Deum vivum coelum petiisse victorem, sedere ad dextram Dei, venturum suo tempore ad judicium faciendum: illum spiritu Dei per sanctorum suorum ora quotidie celebrari. Haec cogitasse vixisse est, haec cogitatio pastus animae est: in haec relabi vel recurrere, cum Domino jungi est, et cum ipso per haec humiliari, est cum ipso pati, cum ipso mori, et cum ipso etiam suscitari. Quid dicam de ipsa resurrectione, in qua cum rideamur a gentibus, non separamur a Christo: licet et multi qui se Christianos dicunt resurrectionem carnis excludant. Sed sic sint illi sine corpore, quibus forte conceditur, si fas est dici, aliter repraesentari Domino, quam Dominus remeavit ad patrem, nos ut credimus, et loquamur.

0086D VIII. Quid, inquam, hac cogitatione laetius? Quid hac spe esse poterit erectius? fixumque magis in nostris animis inhaerere debet, nos aliquando cum hinc exierimus ad corpora nostra esse redituros, et animae interim et corporis divortium, non id agere ut nihil simus omnino, sed ut meliores per Dei spiritum reformemur: quoniam jam hic Dominum id pignus nobis promisisse, accepimus. Et hoc corpus quod in sui natura caducum est, et merito pristinae transgressionis gravatum, ut maledictione divina fertur, ad terram ibit (Gen. II, 27) : id rursum post multa tempora, id est, in fine saeculorum, cum minima pars favillae sit, aut forte jam nulla, ab eadem terra, quae illud corrumpit in nihilum: quoniam ipsa liberanda 0087A est a servitute corruptionis, in integram membrorum suorum soliditatem, et in statum pulchritudinis decoremque renovandum. Quem talis cogitatio non cum admiratione delectet? Reliquias, inquam, corporum nostrorum, aut nullas aut minimas certe, et quantulascumque: attamen sordidas, et animi numquam sine horrore inspectas, in suum iterum hominem, non ut Pythagoras mentiens et delirans in Euphorbo esse credatur, sed in proprium suum corpus et nomen, per ossa, et nervos, per venas, per cuncta vitalia, non modo artuatim, verum etiam articulatim recompaginandum. Hoc autem non est angustum, cum omnium vel frugum, vel stirpium semina, majora et pulchriora in graminibus redeant, quam in terra vel ab hominibus sata sunt, vel sua sponte ceciderunt. 0087B Quis non seminari se in terra, ut ita dixerim, laetetur, quae nos meliores quam acceperat, reddet, dicente Apostolo: Resurrectio mortuorum seminatur in corruptione, surget autem in incorruptione (I Cor. XV, 42) . Quae possessio praesentium huic spei poterit comparari? Aut quid erit aliud quod ad contemptum mortis attollat, quam haec meditatio divinis promissionibus et prophetarum vocibus excitata? Quid tale Cleombrotus Ambraciota in Platonis libro disputante didicerat, qui homicida sui esse non timuit, ac se altissimo praecipitavit e muro, dum et nullum post mortem autumaret esse judicium: et sine discrimine meritorum aliquo, omnes animas post corpora aequaliter ferri arbitraretur ad coelum. Quod adeo omnes pro vero tenuerunt, et sic omnes 0087C illos saeculi sapientes una nebula hujus erroris involvit: ut et ipse tam laudabilis, ut putant, doctor Socrates, homicidam ipsum se privatim, ne publice occideretur, occiderit. Aliud longe beatus Apostolus praemeditatum habebat et cognitum: Qui non ab hominibus, sed per revelationem Domini nostri Jesu Christi (Gal. I, 12) , quod docebat, acceperat, nec Academiae nemorose obscuris tectus umbraculis, sed coelesti illustratus lumine: nec in ludo aliquo litteratorio inter puerulos oscitantes, sed in tertio coelo inter angelos coruscantes imbutus, in contemptum vitae praesentis exclamat: Mihi vivere Christus est, et mori lucrum (Phil. I, 21) . Non certe murum de quo se praecipitet ad mortem, sed Christum Dominum, per quem hoc mortale ab immortalitate absorbeatur, 0087D inquirit. Etenim intelligit ei lucrum esse mori, cui sit vita futura cum Christo. Sine Domino autem nihil prodest, etiamsi totum mundum lucretur, animae autem suae detrimentum esse passurum. Credebat igitur vir ille, vas electionis, se per Christum Dominum nostrum de hac terra, quae numquam sine usura reddit quod accipit: sed alia minore, alia plerumque majore cum fenore: ut tricesimum et sexagesimum et centesimum, Domino ipso in Evangelio germina quae plantaverat sic legente: de qua terra, etiam veritas, quam Pilatus ignorabat: quam nemo utique principum hujus saeculi vidit: Si enim cognovissent, numquam Dominum gloriae crucifixissent (I Cor. II, 8) : de ipsa, inquam, se Apostolus transformatum 0088A corpori claritatis Domini in lucentia membra rediturum ait (II Cor. III, 18) : per Salomonem quoque istud sapientia promittente, cum dicit: Fulgebunt justi, et tamquam scintillae in arundineto discurrent. Et ideo in hanc vocem: Mihi vivere Christus est (Phil. I, 21) , securus erupit, in qua utique quae fuerunt merita victura sunt: qui autem longe, ut ignoraverunt, ita et ignorabuntur. Nunc si videtur, quid sententia illa Salomonica promiserit, inquiramus? Fulgebunt justi, et tamquam scintillae in arundineto discurrent (Sap. III, 7; Matth. XIII, 43) . Quid est ut quibus flammarum claritas condonatur, his tam humilis locus ubi discurrant, et abjectus offertur, ut loci despectu decrescere videantur, qui corporum luce creverunt? Quid est, inquam, quod 0088B astris per arundineta comparati volitabunt, et in siderei forma fulgoris, stirpes terrarum miserrimas permeabunt: cum longe incongrue misceantur, vel fulgores arundinetis, vel arundineta fulgoribus? Animadverte, oro te, divini verba mysterii, cui ut non de bobus, ita nec de arundineto cura est, aut in resurrectione arundineta quid faciunt, nisi quod nos per omnium formas, vel pecudum, vel stirpium laborat ostendere, ac per hoc, ut Apostolus ait, pro nobis cuncta scripta sunt (Rom. XV, 4) . Intellige per arundineti imagines, infideles homines et incredulos demonstrari: eorumque corpora, superficie grata et interius cassa virtutibus, quae ubi primum spiritus vanitatis inflarit, sibila serpentis imitentur, et sanos partus, viperarum progenies obsequantur. 0088C Scintillae, inquit, in arundineto. Sancti ergo inter peccatores, quoniam non omnis caro eadem caro. In arundineto, ait, id est, vacua luce corpora, et alienis arsura fulgoribus, quibus sanctorum claritas futura pro poena est: quoniam Deus ignis consumens est, et justi in imaginem deitatis advenient. Fecit enim Deus hominem, ad imaginem suam fecit illum (Gen. I, 27) : et Apostolus testatur credere, se, quod illi similis sit futurus. Necessarie. Si enim similis Deo fuit cum factus est, et similis futurus est cum resurget: quoniam quidquid nunc in nobis dissimile videtur auctori, id omne vitio transgressionis impressum est: et vivam veritatis formam, artifex mendaciorum strumosis actibus deformavit, suamque pravitatem, nostris etiam membris, dum 0088D mentes corrupit, inscripsit: quae per resurrectionis gloriam male adjecta, aut imminuta diluentur: et id solum quod auctorem rerum tamquam in speculo reddat, emicabit: ut interpolator opus suum se doleat perdidisse, et homo tandem se integrum esse glorietur. Non tamen hoc omnes, ut jam diximus, sed justi tantum in luce erimus: Quoniam omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur (Thes. VI, 15) : discretionem enim faciet personarum, diversitas meritorum. Nam etsi inter ipsos sanctos erit aliqua de operatione distantia, dicente Apostolo: Stella a stella differt in claritate (I Cor. XV, 41) : quam diversitatem vel de impiis, vel de peccatoribus sentiemus: quorum alii in judicio, alii in sanctorum 0089A consilio resurgunt? Qui etsi resurrectionis ipsius tempore segregantur, quid de habitu formaque dicemus? Quae, ut mihi videtur, non veste aliqua textili, neque mulierum elaborata pensis, sed suis meritis et orationibus erit inventa: beato Joanne hoc in revelatione monstrante, qui sanctos, ait, indutos byssinum se vidisse (Apoc. XIX, 14) . Et ne forte subtegimina byssini, aut stamina quaereremus, et materiale, vel corruptibile ac fluxum aliquid exerceri in coelestibus opinaremur, subdidit: Byssinum autem justificationes sanctorum sunt. Tunc ergo, ut intelligo, in superficie corporis nostri venient, quae nunc sunt testa sub corpore. Tunc unicuique, miserum me, conscientia sua vestis fiet. Tunc ea, quae de fundamento illo, quale aliud non potest poni (I Cor. XIII, 11) , 0089B ab unoquoque superaedificata sunt praeeminebunt, ut aut mercedem accipiat, qui mansura constituit; aut detrimentum patiatur, qui arsura construxit. Jam quid illa commemorem quae sequuntur, quae tota sanctorum sunt carnem sine terra, corpus sine doloris sensu, animam sine metu, vitam sine fine, aetatem sine tempore, lucem sine nocte, beatitudinem sine fine. Video hominem, et in homine Deum: quoniam Deus omnia in omnibus est (Ibid., XV, 28) . Totum quidquid nunc impossibile homini cernitur, id tum fieri per munificentiam perpetui regis velare et revelare, liquescere ac resolidare, eumque fieri quem et intrare ad discipulos concreta et corporea parietum valvarumque non senserunt: et discipuli tamen stare omnes ante se intus conspexerunt: et omnia quae sine hoc corpore 0089C Dei spiritus fovebat, corpus cum Dei spiritu esse facturum. Satiari delectatione harum cogitationum Christianitas non potest. Haec illi requies, hoc oblectamentum est, haec voluptas, hae deliciae ire mente in sedem Dei, ibique sibi locum et partem sedis, non sua praesumptione, sed divinitatis pollicitatione usurpare. Nec hoc illi arduum videtur, postquam jam ibi in Christo Domino suum esse hominem cognoscit. Vendicat sibi aequum jus de cognatione per Deum carnis assumptae: quoniam de carne ejus sumus, et de ossibus ejus. Ipse enim est caput corporis Ecclesiae (Col. I, 18) , ipse principium omnis principatus et potestatum, evangelizante sic Apostolo: Ex quo totum corpus sic compactum et productum per conjunctionem, et copulatum, crescit in augmentum Dei. Quid ergo venturum 0089D judicium, et diem Domini, piis optabilem, et impiis fugiendum; quid illud igneum diluvium non aquarum, fumante terra, fugiente mari, coelo in libri speciem complicato, loquar?

IX. Tristia haec sunt divitibus saeculi, sed exspectanda pauperibus Christi, pro quibus in Psalmo Dominus suspirat, dicens: Propter miseriam inopum, et gemitum pauperum nunc exsurgam (Psal. XII) . Quid tribunal illud ex majestate judicantis immensum, et duodecim sedibus adorandum, tantamque datam a filio potestatem, ut in judicando habeant etiam angelorum substantias, quasi eorum creator addictas, dicente Apostolo: Nescitis, quoniam et angelos judicabimus (I Cor. V, 3) ? Et quid erit quod non 0090A mancipandum illis esse credatur, quibus et spiritualis illa nequitiarum natura subjicienda est? Quid ergo tunc facient, qui nunc in honoribus gloriantur: qui per terribiles praefecturas, et fasces, et aeternos, ut existimant, consulatus, Deo se comparare nituntur rapina, non natura? Quid faciet qui conjungit domum ad domum (Isa. V, 3) ? qui perturbata civitate, et cunctis quibus stringebatur hinc inde limitibus fractis, montes, flumina, mariaque transiliens, quantum ad ipsum pertinet, unam vult possessionem esse, quae communis omnium terra est, et insatiabili cupiditate latitudinem immensi orbis excedens in Alexandri Macedonis anxietatem, et innumerabiles Epicureorum mundos diffunditur: acquisitisque per aviditatem mundi hujus angustiis, in alium credulus 0090B non aestimata proprii corporis possibilitate accenditur, autumans passurum se damnum esse de jure, si fidem non adhibuerit de furore? Quid hi facient, qui tamquam correptores morum, Domini familiam attentius castigatiusque viventem, aut in vestibus humili colore, aut in cibi arida parcitate, aut in vigiliarum non otiosa sobrietate, velut aut indumentis mollioribus delicatam, aut epulis copiosioribus saginatam, aut thoris calidioribus oscitantem, divellunt ac vexant, nescientes quod in sanctis Dei, martyribus, confessoribusque oculi ejus pupilla feriatur? Peribunt sine dubio, peribunt in illa die omnes cogitationes eorum: nec eos apud tribunal illud aut Lucius Crassus defendet, aut M. Antonius, aut istis eloquentior Tullius: quoniam omnis tunc saeculi lingua 0090C obmutescet, et sola erit in rusticulis suis facunda justitia: quae infantium fecit ora diserta, et mutorum linguas novum solvit in canticum, coelestemque sibi harmoniam per sui misericordiam de suis oviculis acquisivit. Ad cujus gloriam celebrandam, etiam si hominum studia cessaverint, in confusionem generis humani, lapides clamaturi monstrantur. Sed quo ego a materia proposita, velut mortalium improbitatem increpaturus excessi? et uniformis mali, tamquam publicus accusator, mundanis vitiis, dum me aliquorum miseret, non peperci: cum etsi judicandi tempus esset, lapidem tamen mittere super adulteram non auderem: et si ad innocentis judicium purioris conscientiae me armaret auctoritas, tempus tamen exspectare debebam, docente Apostolo, qui 0090D sanctis non judicium sustulit, sed distulit. Ait enim: Nolite judicare ante tempus (I Cor. IV, 5) . Illud nempe resurrectionis tempus innuens exspectandum, quo per incorruptionis gloriam rediviva caro miranda assistet judici. De aeternitate jam manente constantia, cum absistet formido de lapsu, non trepidabit tunc in alium ferre sententiam, cum de se meruerit esse securus. Caeterum nunc cuncta sunt dubia, cuncta nutabunda, dicente Apostolo: Considerans te ipsum, me et tu tenteris (Gal. VI, 3) , qui alium utique status tui nescius, facile judicas de ruina. Quid et si miseris fiduciam, ut beatis Deus det? Praemia potius sanctorum, id est, vera laudemus, quam improvidi, aut intempestivi, 0091A vel de conscientia, vel de tempore denotemur.

X. Redeamus ergo ad illas sanctorum nobilissimas et laetissimas cogitationes: nam nihil laetius est, quam mortalem de promissa sibi haereditate meditari. Illum quidem quem diximus, ante oculos collocemus: quandoquidem securius est vera celebrare, quam miseranda culpare: licet vera felicia sine peccatorum non possint infelicitate narrari. Cernamus utique, ut constituimus, Dei sanctos cum facibus per omnia volitare, et coruscantibus ad vindictam dextris, ancipites gladios stringere. Haec enim est gloria sanctorum Dei; haec in hoc saeculo despicabilis militia: haec linguis omnium in detractionibus dissipata. Hic tunc patientiae nostrae fructus, haec sufferentiae merces erit. Haec praemia pro nomine 0091B blasphematorum, subjecta sibi habere omnem animam superbam, et omnem extollentem hominem, potentissimos quondam reges mundi, et toto adoratos orbe cum manicis ferreis compedibusque sistendos, nobilesque eorum immanium pondera catenarum, collo et cervicibus sustinentes, ante fulgorem illius augusti tribunalis, his quibus aliquando contempserant, despexerant, irriserant, offerendos. Mutata enim vice, ut hoc saeculum lautorum sit, aliud futurum credere miserorum. Vae enim divitibus, quoniam perceperunt consolationem suam: sed illis divitibus, quibus dicendum erit: Esurivi, et non dedistis mihi manducare: sitivi, et non potastis me (Matth. XXV, 35) . Illis utique divitibus, qui de injusto mammona amicos facere noluerunt: qui meditati 0091C sunt in cogitationibus suis exuberante fructu, quo neminem refrigerabant, nova immensis fructibus receptacula moliri: qui in crastinum comederent, ignorabant. Anima eorum eo tempore expostulabatur, sub una tamen nocte vana solitudine occupata, cum thesaurizare non cessaverint, nec defossis vigilare opibus omiserint. Hinc Lazarus pauper cum eo patriarcha, qui peregrinus vixit in mundo, laetatur in cubili suo. At dives econtra in aeternis flagrat incendiis, et omnis exspoliatus dignitate atque substantia, despecti quondam inopis divinum implorat auxilium, ejusque vel minimo exoptat digitulo contigi, cujus egestatem inter opimas dapes suas, et copiosa convivia ne micis quidem de mensa decidentibus sustentabat. Cum itaque praescriptum judicium per nos, id 0091D est, per sanctos est celebrandum, nobis vindicta in nationes et in populos est donata. Quod cum cogitatur, quae in nobis mens? quis ardor animi? quod desiderium futurorum? quis praesentium contemptus? facilius sentiri quam dici potest. Aut quis est, qui non ad ista festinans dissolvi se cupiat, et esse cum Christo (Philipp. I, 23) ? Aut quid magnum est si pro tantis ac talibus bonis mors contemnatur, pro quibus etiam haec vita contemnenda est: quoniam pro iis qui perdiderit animam suam, salvat illam. At contra qui hic salvaverit animam suam, perdet eam (Matth. X, 39) . Etenim cum plerique in hoc mundo velut furialibus flammis, ita sint animi ambitione succensi, ut non opibus conditis, nec patrimoniis, 0092A nec ipsis quoque filiis parcant, quos etiam de avaritia accusati opponere consueverunt, dum praefecturas consularitatesque mercentur, quas potestates et mors admittit, et successor excludit: quae dementia est non ea potius impensis omnibus et detrimento vitae ipsius comparare, quae promotos faciant vel de vitae aeternitate securos, vel de judicii perpetua dignitate gloriosos?

XI. Tempus admonet, et locus ipse suggerit, nec materia videtur aliena, quoniam de meritis coepimus tractare sanctorum, ut infelicissimae infelicitatis blasphemias diluamus, quae ad hanc videtur speciem pertinere. Exstiterunt enim qui virtutes egregias et coelestes per sanctorum reliquias jam utique prope nostris temporibus operantes, maluerunt detractione 0092B mordere, quam veneratione suscipere: antiquum illud venenum in Dei famulos Judaicae infidelitatis evomentes, quod illi quondam in ipsum Dominum viperinis linguis et mortiferis sibilis effuderunt, dicentes: In qua potestate hoc facit? Et, quis tibi dedit hanc potestatem? Recitabant namque nobis juxta positis, quae divinis et beatissimis Gervasio et Protasio infidelitas stulta loquebatur, quos dum papae Ambrosio aliqui decerpere machinantur, violare sacrilegis sermonibus non timeant, hoc modo rationem miraculorum conquirentes. Quid est istud, quod ex eo quod martyres sunt, virtutum dona meruerunt? Cur tam tarde, quod jam pridem illis concessum est, exercetur? Aut si ea tempestate cum passi sunt, non ostenderunt, quomodo nunc operati sunt? quid 0092C est hoc, quod modo videntur ostendere? Aut illos majores revelatione Ambrosius fecit, quam dignatio martyrii? Agnoscitisne aliis licet verbis, ita mendaciter quod de Domino prodidimus, martyribus ingestum: In qua potestate hoc facis? Et, Quis tibi hanc dedit potestatem (Matth. XXI, 23) ? Tepida, ut arbitror, consolatio, et de livore generata, quaerere, an divinum sit, quod videas esse divinum et rationem poscere, cum credere sit necesse. Et cum Apostolus dicat: Charitas omnia credit (I Cor. XIII, 7) : quis dubitat, quod sine charitate Dei sunt qui fidem tantis non applicuere virtutibus? Negat autem fidem, qui quasi tentator inquirit. Unde haec potestas? Quasi non manifestum sit in ea sanctos martyres nunc in spiritu miracula facere, in qua potestate adversarios 0092D suos prius in carne et in passione vicerunt. Conferamus pedem contra istos, si dici fas est, filios Judaeorum, et ut nuper eorum parentem, id est, Judaeum qui se in sacrilegio prudentem nimium putabat, dono Deitatis oppressimus: ita et hanc sub Christiano nomine blasphemiarium sobolem destruamus, per eum qui dixit: Perdam sapientiam sapientium, et prudentiam prudentium reprobrabo (I Cor. I, 17) : ut et nos in triumpho gemino per Dominum gloriemur; et illi agnoscant intelligentiam rerum divinarum in fide catholica, non in sapientia saeculi constitutam, monente Domino: Nisi credideritis, non intelligetis (Isai. VII, 9) : ut manifestius constet, et fidelibus patere infidelitatis obscura, et 0093A ab infidelibus fidelitatis etiam plana non cerni.

XII. Forsitan quaeras pro tua sollicitudine, et vigilantia, diligentiaque, vitali, quae fuerit illa quaestio, in qua trophaeum nobis Dominus de falso Israelita donavit. Referam, nec tacebo, quoniam his rebus paginam tibi amas extendi. Et si enim non congrue, necdum prioribus absolutis, alia coepta videantur interseri: tamen pro te malo aliqua etiam non suo ordine loqui, quam tuis mihi modo orationibus donata praeterire. Quidam de inimicis crucis Christi, inter familiares Dei, et quidem doctores, de scandalo illo gentis suae, quod in Dominum nostrum susceperunt, spiritu blasphemiae Dominum pulsans, protulit exempla de lege. Et ut quondam pater ejus homicida in pinna Templi Dominum tentans, quid de 0093B ipso promissum esset in lege improbus praedicabat: ita hic ne aut minus doctae perfidiae videretur, aut nudum pateret sine majori auctoritate mendacium: Plura, ait, miracula propheta noster fecit Elisaeus, quam Dominus vester Christus. Nam cum pro magno Lazarum de morte in lucem revocatum esse referatis (Joan. XI, 14) , quid amplius dicere poteritis, quam a vivo mortuum resuscitatum? Profero quod verum esse, etiam vestra confessione censetur. Elisaeus enim noster jam mortuus appositis ossibus ejus, mortuum (quem juxta corpus ejus piratarum fugiens adventum, supremi officii deserens munus turba projecerat) exanimis animavit, et de frigidis ossibus atque exsangui corpore, alienum cadaver vitali calore perfudit: nec quod habuit, dedit: sed alii, 0093C quod ipse tunc non habebat, indulsit (II Reg. XIII, 21) . Hoc credo vobis majus caeteris virtutibus videatur, mortuum in auras vitales remissum esse per mortuum: et eo tempore quo ipse esset naturali lege constrictus, alteri legem solvisse naturae. Hoc si praestat cunctis operationibus, cur hic potior non habeatur, quem tamen prophetam, non Dominum confitemur: aut si vel simile huic aliquid nostis, edicite, ut et honore praecellat, qui fuerit merito virtutis excellentior. Obstupuere ad haec dicta proceres nostri, et nullum referentes responsum, nec quod telum repercuteret producentes, pene sub inani adversarii machina, inutilique ariete conciderunt: adeo ut ille qui profuga omnium, ut aiunt, esse debuisset, etiam victoris gloriam sine certamine reportaret. Quod ubi 0093D mihi est nuntiatum, ingemui, tantam nobis inesse negligentiam, ut nec veritatem possimus astruere, cum alii valeant inculcare pro veritate mendacium: rogatoque Domino, quoniam nihil nostrum est, ut suis arma suggereret, quo ejus ignaviae auferretur opprobrium. Cedo mihi, inquam, istum magniloquum dicentem: Labia nostra a nobis sunt, quis noster Dominus est (Psal. XII, 5) ? Proferam profecto per eum qui disperdit linguam magniloquam, ut intelligant Domino famulum non aequandum: licet ipsi noverint Judaei, prophetas veteres nulla miracula propriis edidisse virtutibus. Denique ipse Elisaeus cum spiritu magistri haereditatis, velut insolentior donorum remuneratione venisset, scindere tamen aquas nisi 0094A Dei invocatione non potuit (II Reg. II, 4) . Sed fateor ipsius hanc quae proposita est interim fuisse virtutem, ut major gloria nostrae fidei sit, si tentatorem etiam dum credimus, opprimamus. Quid ais, Domini blasphemator? Elisaeus, inquit, ipse mortuus alium mortuum contactu sui corporis suscitavit. Hoc loco plene, ut in omnibus, Domino suo prohetae virtus assurgat, quae in Domino Jesu Christo cum sepulcrum ejus lapidibus infidelitas vestra muniret, lapidem milites obsiderent, credo ne resurrectio ejus idoneis testibus indigeret. Nam resurrecturum si volebatis credere, noveratis. Subito enim ille infernis terrae cardinibus concussis, cum stupore militum et ruina saxorum, non alium aliquem, sed se suscitavit in lucem. Elisaei haec propria dona si fuissent, 0094B sibi dare maluisset: nec praestare alii poterat, quo indigeret sibi. Denique hoc majus esse vestri etiam prodiderunt majores, dum Dominum in cruce deriderent, dicentes: Alios salvos fecit, seipsum salvum faciat, descendat de cruce, et credimus ei (Matth. XXVII, 42) : vestrorum ergo sententia vincimus. Vestri promiserunt se credituros esse, si praestitisset sibi, quod aliis praestare consuevisset. Cur non creditis, quod esse praestantius non negatis? Nemo certe hanc habuit potestatem. Denique et Dominus dicit de anima sua: Potestatem habeo ponendi eam, et potestatem habeo resumendi eam (Joan. X, 18) . Recense superbas majorum tuorum imagines, et patriarcharum retexe virtutes, et inveni quis talem habuit potestatem. Quare non ei credam, quod possit liberare animam 0094C meam, qui potuit et suam? Plura dicturo, suggessit recordatio, volumen crescere, et ideo cursum hujus quaestionis esse revocandum: quoniam adhuc prior illa astat in januis, cui aeque sua spatia etsi habenis restrictioribus, tamen adhuc illibata debentur. Et vere non fuerunt necessario in hac parte multa dicenda, ne et ille cresceret: si tamen magnum protulisse aliquid putaret se, quod quaereret prolixa disputatione victoriam: cujus non sapientiam, quae nulla in eo erat, sed superbiam, quae abundabat, infregimus.

XIII. Repudiato vero isto Israelita: vel ne pugnam se fecisse gloriaretur (quandoquidem quae diximus ad instructionem nostrorum potius, quam ad illorum certamen conflictumque protulimus, qui nec tunc vult credere cum vincitur) ne aut sanctum 0094D canibus impudenter dedisse, aut margaritas porcis sparsisse judicemur (Matth. VII, 6) , revertendum est illuc, unde ad illum locum pene praecisis sensuum tramitibus deviavi: et oves domus Israel diligentius circumeundae sunt: quoniam si charitas Dei in nobis est, quis infirmatur, et ego non infirmor? quis scandalizatur, et ego non uror (II Cor. XI, 20) ? Docendique magis sunt, ne usque ad blasphemias loquantur, si forte aut non teneant, aut non intelligant prophetata. Quaerunt an divina virtus sit, quae nunc coepit in martyribus apparere. Cujus legis homines hoc requirunt? Nempe Christianae: quae sic est prophetationibus instructa, ut nihil tam novum, tam inopinatum nostris temporibus possit ingruere, quod 0095A fides aut admiretur electior, aut blasphemetur (( Al. blasphemet)) infirmior. Omnia usque ad Dominum, prophetae veteres praedixerunt. Omnia post Dominum, quae deerant, apostoli prophetarunt: beato Paulo per libertatem sancti Spiritus non tacente, qui ait: Ex parte scimus et ex parte prophetamus (I Cor. XIII, 12) : non quod omnia nesciat, aut omnia non prophetet, in quo praesertim loquitur Christus: sed ex parte de toto prophetat, et ex parte de toto scit. Prophetat nobis id, quod scit illius temporis esse, quod futurum erat. Quod vero prophetat, venturae utique prophetizat aetati. Prophetat autem totum, etsi prophetat ex parte. Haec enim prophetat, quorum apertione pars ejus temporis, quae usque ad finem superest, indigebat. Ex parte ergo 0095B prophetat, quoniam jam ex parte fuerat prophetatum: et ideo propheta sciebat ventura quae prophetabat. Cujus prophetiae particulas plenitudo, ut ipse dixit, temporis abolevit, hoc modo: Cum venerit quod perfectum est, quod ex parte est, destruetur (I Cor. XIII, 10) : scilicet, cum in conclusione mundi, nec scientia major, nec prophetia ulterius sit quaerenda. Denique intelligentiae istius virtutem, ut apertius demonstraret, subjunxit: Videmus nunc per speculum in aenigmate: tunc autem facie ad faciem. Per figuram interim sunt universa, et quibusdam imaginum lineis obumbrata, ut infirmitas carnis nostrae, terrenaque substantia, magis se ad spiritualium extendere veritatem, ut ea illi desiderium pulchritudinis suae etiam per speculum tenuiter ostensa faceret: quantaque 0095C ipsa esset in sua substantia nos doceret, cum tam admirabilis etiam in repercussis luce sua aenigmatibus appareret: et ideo nunc per speculum pollicita conspicimus, non tamen propter virtutum merita possidemus: et ostensa adhuc miramur, non tradita tenemus. Tunc vero prophetia scientiaque cessabunt, quae promittebatur erit ingressus. Hinc etiam prophetia semper obscura est, quod alio tempore canitur, alio cernitur. Quod dicitur, dum non videtur, quasi non praedictum non creditur. Denique Isaias cum redemptionem nostram tanto ante in Virginis utero agnoscere, eamque velut jam praesentem populo demonstraret, dicens: Ecce virgo concipiet, et pariet filium, et vocabitur nomen ejus Emmanuel (Isa. VII, 14) : praesentem et futuram infidelium Israelitarum turbavit 0095D aetatem. Nam et illi veteres prophetam suum, quoniam non viderent quod ostendit, interemerunt: et hi prophetatum sibi, quoniam prophetiam non receperunt, occiderunt. Quod nobis etiam ut non in Dei martyres accidat, praecavendum est, si eos quos prior aetas insecuta est, nostra blasphemet. Et quoniam, ut diximus, quod praedictum fuerat, venit: venturum nihil est, quod non fuerit ante praedictum: Domino ipso sic dicente: Ecce praedixi vobis omnia (Mar. XIII, 23) . Videamus potius si haec aliquando majorum auribus probantur infusa, quae modo nostris oculis tamquam impleta finguntur. Videamus si haec omnia operatur unus atque idem spiritus (I Cor. XII, 11) . Si denique nec angelus de coelo evangelizet, praeterquam 0096A evangelizatum est nobis: licet ipsae quae fiunt virtutes Domini per daemonum tormenta testentur, quando Satanas non dejiciat Satanam: quia uniformitas nequitiae, indivisa naturaliter societate conflata, similitudinis accessione non detrimentum sui metuat, sed capiat augmentum. Nam et multos in unius formam legionis pravitatis spiritus (( Al. tacet spiritus)), et iniquitatis viperinae confoederatio conglobaverat: nec sibi oberat multitudo, quae sicut acquirebat miseram sociata infirmitate virtutem: ita formidabat incurrere divisa permixtione inanis substantiae vacuitatem.

XIV. Sed hac parte interim argumentationis omissa, sicut proposuimus ea quae in Ecclesiis Domini, sanctorumque coemeteriis admiramur, credenda esse divinitus fieri, si prophetata fuerint, comprobemus. 0096B Atque in hac tam dura difficilique materia, nec ab aliquo antea pertractata, Dominum consulere deberemus, si, cessante merito, repudiari non timeremus prae audacia: quoniam quae ipsius sunt, nemo extra ipsum poterit explicare. Etenim mirum unde miseris tanta fiducia: unde est interpellandi Dominum familiaritas tam amica, ut in hanc vocem audeamus erumpere: Osculetur me osculo oris sui (Cant. I, 3) ? Quis tantum concepit optatum? Quis tam grandia vota, sui aestimator negligens suspiravit: ut ipsius os cominus concupiscat attingere? Atque vel utinam nos eorum dignetur osculo, quos ipse dignatus est osculari; ut in secundis postremi tertiique sistentes, de eorum labiis aliquam ex parte scientiam trahere mereamur, qui totam sapientiae plenitudinem de Domini 0096C ipsius ore didicerunt. Quamquam etsi magnorum meritorum privilegiis fulciremur, posita erant in exemplis, velut alta quaedam repetita fundamina verecundiae: ne quid indecens et inordinata praesumptio levitatis auderet. Quidnam electius beato Petro? quid ad spem erectius, quid liberius in fide, quem oris sui osculo Dominus se osculatarum esse promisit, dicens: Tibi dabo claves regni coelorum. Et illud: Super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam (Matth. XVI, 29) . Tamen hic pondere se quodam pudoris incurvans, fiduciam, quam elatior habebat ex merito, verecundior ad interroganda submittit, cum in coena Domini, non per se quis Dominum esset traditurus, inquirit, humiliterque pudibundus osculum Domini, ore petit alieno: quod illi etsi apud Dominum fiducia 0096D erat, ut subinde etiam homini inconcessa praesumeret: ut ibi, cum per maria gradientem Dominum audet poscere, ut ipsum pariter solidata sub vestigiis aquarum terga sustentent: aliquid sibi diffidentior, sed consultior nobis, quibus suo actu imitabiles formas tamquam in speculo collocabat. Si per legatum praescientiam Domini cautus explorat, quid hac instructione dignius, quid hac consulendi arte subtilius? Quod nos facere debemus, quibus cum fiducia nullius sit meriti, debet esse saltem pudor exempli: imitantes vel in hac parte beatum Petrum, qui non solum qua humilitate, verum etiam per quae ad desiderata pervenire possimus, ostendit? Ab illo absolutionem quaestionis hujus, quam ipse non erubuit interrogare, 0097A quaeramus. Ab illo, inquam, qui in ipso Domini pectore, velut super arcam novi veterisque Testamenti recumbens, non modo ad vestibulum aliquorum divinorum oraculorum diligens inquisitor accessit, sed ipsum penetrale secretae dispositionis, tamquam familiaris sacerdos intravit: et ideo solus vidit in principio verbum, quando illi velut exterior sacrosancti templi ara, sic interior metienda committitur. Ipse nos de eo libro, quem septem signaculis clausum flevit, reseratumque laetatus est, non per aliquem pseudothyrum, sed per patentes januas in suum pectus veritatis inducat.

XV. Atqui ne, dum consulitur, immoremur, praevenit, inquirentes, etiam praescientiae compendio: quod trepidum aliquando nostris mentibus futurum cernebat illuminat. Reddit enim velut percunctatus responsa 0097B de Pathmos. De eo utique loco ubi coelorum secreta praeclusa Caesari, non alienus intravit, et angelorum sacramenta pulsus ab hominum conversatione cognovit. Ait enim: Vidi sub ara Dei animas occisorum martyrum propter verbum Dei, et testimonium Jesu, quod habebant: et datae sunt illis singulae stolae, et clamaverunt voce magna, dicentes: Usquequo, Domine, sanctus et verus, non vindicas sanguinem nostrum ab iis qui in terris habitant? Et datae sunt eis singulae stolae albae, et dictum est eis, ut requiescant adhuc parvo tempore, donec compleatur numerus conservorum et fratrum eorum, qui occidentur postea exemplo eorum (Apoc. VI, 9, 10, 11) . O Apocalypsim vere divinam, et tanto Apostolo merito confessionis tempore patefactam, ut magis ad 0097C tolerantiam duraretur, cum illi passorum merita monstrarentur. Non ergo errandum est, per folia sibyllarum, quarum ut paginae incertis mundi malis spiritibus luctabuntur: ita loca ventis hujus aeris turbabantur. Ecce evidentissime Apostolus hoc quod habebat, enucleat: et obscurissimae quaestioni lumen infert. Senserat haec aliquando dicenda, quae nunc sinisterior lingua, tamquam oleo mollitis arte sermonibus, in audientium et suum jaculatur interitum. Et propterea: Vidit, inquit, sub ara Dei animas occisorum martyrum. De fide testis nullus ambigit: testimonium ventiletur, intelligentia responsi nutet, non dicentis auctoritas.

XVI. Ac primum istud est animadvertendum, quod animas occisorum martyrum Apostolus testatur se 0097D vidisse, ne quis cum de muneribus disputare coeperimus, post resurrectionem dicat tribuenda martyribus, quae adhuc animis docentur indulta: praesertim cum istud astipuletur nobis, quod de mora judicii conqueruntur: quam resurrecturus utique, non qui jam resurrexit, accusat: quoniam aliud est poscere ut teneas, aliud jam tenere. Stolae autem martyrum donantur exercitui: et tamquam tantae libertatis ingratus, magna coelum pulsat invidia de tarditate vindictae: quia non levi pondere sermonis exprobrat, dicendo: Quousque, Domine, hoc est dicere: Quousque non vindicas, quos statim vindicare debuisses? Quousque, Domine, hoc est dicere: numquid nos ultra finem differs saeculorum? Nam jam ad finem usque 0098A perventum est, et de nostra ultione non loqueris. Quod cum dicunt, mirabiliter subjungunt: Non vindicas sanguinem nostrum ab iis, qui in terris inhabitant? Ergo non quousque, si adhuc illi mortales versantur in terris, qui Domini famulos fuste, lapide, ungula, flagris, plumbo, ferro, bestiis, igne sunt persecuti. Quousque enim imputatio est prolixioris aetatis, ut aut quousque, sit sine fine: sed adhuc persecutores morantur in carne, aut illi vita excesserunt: etiam si in terris habitant, si quousque non fallit. Sed nihil falsum profertur a testibus veritatis: et ideo magis interpretatio, non fides quaerenda est, quae sub obscura elocutione non excluditur, sed velatur. Cum ergo dicunt: Quousque, Domine sanctus et verus, non vindicas sanguinem nostrum ab iis qui 0098B in terris inhabitant: non eorum mortalium sanguinem mortesque desiderant, qui in eos quondam, aut populari seditione saevierunt, aut tribunalibus suffulti, capitales sententias promulgarunt, quoniam in terris adhuc inhabitant. Nec fas est ut accusentur defuncti, qui, dum viverent, sunt defensi his verbis: Ne statuas illis, Domine, hoc peccatum (Act. VII, 60) : ignorant enim quid faciunt. Quod si inter passionum tormenta, et amaros mortis dolores, tam pie quilibet, pro injustis, pro impiis, pro cruentis, pro blasphemantibus supplicarunt: si eo denique tempore, quo ipse angustiarum sensus extrema patientium poterat excitare ad maledictum, precatio pro homine fusa est: quis non intelligit, non mentes martyrum, sed persecutorum personas fuisse notatas, 0098C eosque appeti, quos in terris adhuc inhabitare credendum est illo tempore, quos quidem ignorantia non defendit: non eos qui in terris habitare jam per conditionem naturalis substantiae desierunt, et olim ab ipsis martyribus sub ignoratione sunt excusati? Qui isti sunt, non ignoramus. Spirituales sine dubio nequitiae et tenebrarum potestates, quae et in terris adhuc inhabitant, et non cum ignorantia in Dei famulos peccaverunt. Nam cum ipsi Domino dixerint: Quid venisti ante tempus torquere nos (Matth. VIII, 29) : quomodo ejus famulos nescierunt, quos nec persecuti essent, si ejus famulos ignorassent? Ergo cum persecuti sunt, scierunt quos per tormenta a Domino suo detrahere conabantur. Ac inde cum beati martyres pro hominibus intercedunt, eosque 0098D ignorantiae excusatione defendunt: sequitur ut scientes teneantur in crimine, quique ipsas ignorantiae tenebras hominibus suffuderunt, quorum furor etiam impietates excusat humanas: quos non alios dicere poterimus, quam qui etiam suis non amici sunt, dum eis non permittunt esse quod bonum est: etiam Dei famulis inimici sunt, dum eos quod bonum nesciunt, persequuntur.

XVII. Post harum sanctarum animarum querelam, sequentia videamus. Et datae sunt, ait, eis singulae stolae albae (Apoc. VI, 11) . Quid hoc est quod iterum vestiuntur? Nam prius, ut scriptum est, a Deo vestes sunt consecuti, et nunc indumentis gemina libertate donantur. Quae utique vestimenta cum spiritualia 0099A sint, non possumus vereri, ne illa quae prius data sunt, extra videantur: nec sane querela generata est. Igitur quoniam diversitas ipsorum et significatio vestium, non sine mysterio est, intelligere debemus donorum varietates, et operationum divitias: quoniam omnia subministrat unus atque idem spiritus. Accipiunt ergo vestes prius ubi per confessionem corpora posuerunt: credo ut vestiti, non nudi invenirentur. Rursus accipiunt alia vestimenta post interpellationem, imo post immutationem tam longae patientiae sustinentiaeque. Quae utique cum accipiunt, quis non intelligit, ut nova illos veste, ita virtute perfusos, qua nunc emicant et apparent? Quod si aliud postulassent, aliud accepissent, aut dona respuerent, aut amplius quaererent irrisi. At cum nec 0099B irridere illos, Dei sit, quibus magna promisit: et hi post secundam munificentiam non querantur, dubitamusne ad consolationem querelarum eam speciem pertinere, quae vindictam postulantibus est donata? At si ad consolationem, quae major consolatio poterit inveniri hac potestate qua daemones, id est, suos persequuntur inimicos? Nam si stolas istas ad speciem nostrarum vestium conferamus: alias quoque aliquas, ne in his reponendis egeant, inquiramus. Sed hoc ridiculum est, quod statim occurrit, quia a vera et necessaria interpretatione discedit. De vindictae mora generata est querela. In finem utique temporum, id est, nostrorum: in nos enim fines saeculorum devenerunt, ut mora credatur, ad hanc diluendam stolis animae vestiuntur, ne omnino nudae 0099C sine majori protectione putarentur. Alia enim ratio animarum est corpore exspoliatarum, alia hominum adhuc in carne viventium. Nobis ovium vellera et operatio mulieris indumenta procurant: illis faciunt merita vestimentum. Cum ergo post querelam martyrum, animae stolis amiciuntur, divina protectione donantur, qua se supervestiri etiam ille vas electionis optabat: quam vestem Adam cum amisisset, etiam in paradiso nudus inventus est. Denique indicat operatio quid stolas intelligere debeamus. Si postulasse vindictam martyres credimus: ergo ad consolationem credimus interim aliquid accepisse. Si propter stolas, velut quasdam vestium largitiones, querela sedata est: cur non haec et prima dona meruerunt? Sed quoniam, ut dixi, virtutum varietates, 0099D quibus divinitus praeclarae animae muniuntur, in stolis sunt designatae: ideo post secundam magnificentiam, juxta postulationis formam, in eos persecutores, qui in terris inhabitant, quid consecuti videantur, ostendunt, quid adhuc etiam habituri erunt: dum pari persecutione conservos eorum, donec praedestinatus testium numerus impleatur, occident. Hic et istud non otiose est accipiendum, quod inter duo persecutionum tempora, haec martyrum vox praecessit, ut designent illos blasphemare, qui eos nostro tempore novi aliquid consecutos fuisse mirantur. Nam et cum fuisse crudeles persecutiones videamus, et venturas credamus medium, ergo istud tempus quo martyres qui praecesserunt remunerantur, hoc nostrum 0100A est. Et ideo nunc operantur, non de merito quod semper habuerunt, sed de virtute quam nuper adepti sunt.

XVIII. Forsitan moveat aliquem, quid sit quod exspectare jubeantur, si jam ad maturitatem poenae judicium daemonibus illatura virtus erupuit, resurrectionem ut sustineant, admonentur. Caeterum haec illis gloria, et in David carminibus fuerat promissa his verbis: Laetabuntur in cubilibus suis (Psal. CXLIX, 2) . Dum sepulti sunt, utique laetabuntur. Cubilia posuit pro sepulcris, de quibus et resurrecturi sunt, cum voce archangeli et tuba Dei fuerint excitati (I Thess. IV, 15) . Cubilia ergo vere dicuntur, in quibus nunc quiescunt. Et si laetabuntur in cubilibus suis, prius hoc futurum erat, nempe quam surgerent de quiete, surgerent de sepulcris. Quod adeo 0100B impletum est, ut in cubilibus suis illos sine dubitatione gaudere videamus. Nam quae alia talis gratulatio animas illorum poterit intrare, quam cum ante ipsa cubilia, id est, ut diximus, sepulcra sanctorum, ibi eos inimici sui, quos se quondam occidisse credebant, nunc et vivere, et ulcisci se non sine tormentorum acerbitate profitentur? Hoc illis stolae istae, quas iteravit specialis largitio, contulerunt, per eas et qui non nominabantur, implorantur, et qui nesciebantur, celebrantur: et qui non videbantur, apparent. Has stolas, ut legimus, hucusque non habuerunt, sed nunc habere coeperunt. In hac forma mulier illa in Salomone laudatur, quae duplices vestes facit viro suo: unam in patientia passionis, alteram in virtute vindictae. Sic nobis legere sanctum 0100C atque pium est: alias nec loqui debemus, ne vel infidelitas nostra, vel ignorantia in tenebras gentilitatis blasphema disputatione descendat: cum prophetia ex eo praecesserit, ut venturis lumen inferret. Nunc superest ut credenda sint divinitus fieri quae probavimus et promissa: nec tantum promissa, quantum, et postulata. Quod si et postulata sunt, et non aliis quam poscentibus attributa, quid mirum est, si aut quod postulaverant, aut quod gaudent se ante accepisse, non occultant. Exigunt poenas ab his, qui inhabitant in terris: quos accusatio comprehendit, hos virtus impugnat. Ipsi enim inhabitant in terris, qui possident mentes hominum terrena possidentium: quos cum martyres ad supplicia (( Al. martyria)) deposcunt, etiam pro his 0100D quos possederant, deprecantur. Denique et ipsa mirabilia sua sic agunt, ut eos a terrena habitatione, id est, ab obsessis terrenis hominibus excludant. An calumniamur, cur daemones torqueantur, et favemus inimicis? Martyres contra ipsos pene invidiosa indignatione insurgunt, et sustineri illos tanto saeculorum spatio conqueruntur: et nos fingimus nos mirari quid istud sit, quasi non debeant vel nostro tempore solvere, quod ab Adam merentur? Quod autem istud miraculum Mediolani videtur primum exortum, vel bono Ambrosio proprie prae caeteris fuisse concessum, quis non videt fidem nostram propter Arianorum perfidiam divinis testimoniis approbatam? Namque cum in Italia catholica fides 0101A intolerabilem tyrannidem sub Auxentio sustinuisset, tandem, donante Domino libertatem veterem, et jam eo tempore quo praedicto Ambrosius substitutus est, respiravit: huic tamen ipsi in adversariorum confusionem et nostram spem scilicet, omnis coelestium gloria, omnes etiam martyres consensere, qui, cum jampridem apparendi haberent tempus, hominem cui se proderent, inquirebant. Illum certe, cui sub ea fide revelarentur, qua martyria fecissent. Sic donatum est Ambrosio, quod Auxentio denegatum est: quoniam quae Auxentius blasphemabat, Ambrosius praedicabat. Sed cum haec virtus martyrum per omnes provincias sit itura (omnibus enim non Ambrosio soli sine personarum acceptione donanda est), necessario tamen primum in Italia processit, 0101B cui infidelitas Ariana fuerat dominata. Quoniam signa non fidelibus, sed infidelibus donata sunt (I Cor. XIV, 23) . Nam a Domino, qui signum postulant, infideles sunt: scribae postulant, pharisaei postulant: apostoli tacent, et credunt, et sequuntur. Et propterea non mirandum, quod divina virtus operatur per sepulcra sanctorum, quod nec his remediis potuit haeretica mens curari, ut vel tandem episcopum eum sequeretur, cui communicare etiam martyres ipsa revelatione suarum virtutum dignatione vidissent.

XIX. Nunc ad meditationem perfecti hominis redeamus: ex qua cumulus iste prius, quam mensura illius expleretur, excrevit. Et haec disputatio est ipsarum meditationum de quibus David dicit: Quoniam beatus qui in lege Domini meditabitur die ac 0101C nocte (Psal. I, 2) . Et sane difficile est, silvam legis ingresso, singularum quaestionum materiam segregare: cum altera alteram veluti ramulis quibusdam, ita societate praeceptionis attingat, ut sine alterius inchoatione, coepta non valeat explicari. Ecce haec ipsa hominem illum nostrum nosse, quam pulchrum est, solum in talibus non stupere, cum reliquis solum quasi quibusdam fortuitis non moveri, distinguere operationum species. Et quia et ipsi daemones operantur, intelligere naturas, quae vera sint, quae falsa, quae novisse, est non decipi, non errare, non inimico assignare quae Dei sunt, nec Deo adjudicare, quae sunt daemonum: scire tempora, signa cognoscere, habere Domini cognitam voluntatem: et alia Dei mirabilia cum gratiarum actione venerari, alia 0101D cum digna exercratione vitare. Talem virum etiam saeculi homines laudavere, dicente Virgilio:

Felix qui potuit rerum cognoscere causas.
Bona sententia, si ad eam suo itinere venisset, ut appareat illum ignorasse quod laudat: primis omissis, quae sunt secunda, celebravit. Nam et ordine praepostero etiam sapientis vertit officium, dum non rerum causae, sed rerum creator inquirendus est, per quem ad causas rerum, si ipsum didicerimus, intrabimus. Caeterum illo omisso, causas rerum qualiter cognitas habere poterimus, cum quis prius haec fecerit, deinde quare fecerit, sit inquirendum? Verum reperto rerum auctore, rerum quoque invenimus 0102A et causas. Quod iste usque adeo non vidit, ut principalem locum hunc, quo rerum causas potuisset agnoscere, praedicaret, secundum quod subjungit, qui Deos tamquam minus opus exsequens adorasset: ut quivis agnoscat eos creatores rerum non fuisse, a quibus cognitio rerum, quasi aliena disjungitur: nec coli oportere, si haec quae laudantur, ut prima praestare non possunt. Nesciunt autem ea, quorum opifices non fuerunt. Denique et inventione illorum diis suis detracta, humano eam assignant ingenio. Illis scilicet qui sapientia excellunt, quod idola non colunt: ut jam diis eorum homo sit potentior, si ad haec quae dii ipsorum ignorant, altiori cogitatione pervenerit. Ab his autem deos praecipit coli, qui plene prae stultitia rerum causas non queant 0102B invenire: quorumque praecordia, ut ipsius verbis utar, frigidus sanguis includit. Adhuc homo noster et Deum colere, principalem scit esse sapientiam, et rerum causas compertas habet: non quaerit ex Syracusia ratione saeculi sapientis eminere: sed illo docente, quem colit, quem ante inquisivit quam rerum causas: quoniam res ipsas rerum conditor antecedit: qui illum monuit, quae quibus essent ventura temporibus. Cujus dispositionem, sine ipso qui disposuit, nullus agnovit: quoniam nemo scit quae Dei sunt, nisi Spiritus Dei. Nos vero ut Apostolus ait: Non spiritum hujus mundi accepimus, sed spiritum qui ex Deo est (I Cor. II, 12) : et ideo quae ipsius sunt, non edocti humanae sapientiae verbis, sed Spiritu Dei, et ejus superfusa nobis dignatione callemus. 0102C Haec est illa stultitia saecularium, haec sapientia vocatorum, cogitare semper in corde: Quid retribuam Domino pro omnibus quae retribuit mihi (Psal. CXVI, 12) ? Ipsum habere semper in ore, quoniam verbum est: esurire eum, quoniam panis est. Ipsius spiritu etiam ebrios mente excedere, quia calix est novi Testamenti, et vinum de vinea, quam de Aegypto ante transtulerat, quae vinea populus Israel fuit: quorum patres, ex quibus Dominus Jesus Christus secundum carnem processit. Illum loqui omni tempore: quoniam linguas nobis novas Spiritus ejus advexit. Quae sunt autem istae linguae novae, nisi istae, in saeculo esse, et sermonem de saeculo non habere: aliis linguis loqui populo, quam loqui populus secum ipse consuevit? Praeterea et istud est loqui aliis 0102D linguis, Deum confiteri unum, ab eo qui plures Deos solitus erat confiteri: et ipsum in nostra fide novis linguis unum loqui et profiteri, et credere Trinitatem. Illum quoque amare, quia interpellat pro nobis: metuere, quia Pater omne judicium dedit Filio. Illum momentis omnibus adorare, ab illo petere necessaria nobis, et ipsi placita: qui peti se vult, adeo ut poscenti verba haec demonstret. Qui quod est novum inter nos, solus petentes se amat. Qui etiam solus, quod mirabile est, irascitur, nisi petatur. Infidelitas enim est, nihil praesumpsisse de Deo. Nihil illum credit posse, qui quod judicat posse, non poscit. Haec est illa, fili dilectissime, angusta via, hoc illudacus foramen, per quod non introeunt sarcinati, 0103A aut animalia ponderibus attributa. Quoniam angusti et pusilli aditus, non solum informia haec cum oneribus jumenta non capiunt, verum etiam ipsum nostrorum oculorum, si multimodis distrahatur, frustrantur obtutum. Unde et Dominus per Prophetam ait: Vacate, et videte (Psal. XLVI, 9) : et quando erit ut possit intrari, quod per occupationes saeculi necdum coeptum est inveniri.

XX. Implevimus divisionibus suis propositas quaestiones, exteriorem hominem interioremque monstrando, cum vitam, quae sit sancta, et in quo actu posita, quo studio teneatur, qua substantia vegetetur, ostendimus: totumque cursum ejus breviter, licet saltibus potius si dici potest, quam passibus, pro festinatione ad finem usque perduximus. Nunc 0103B quare non ab hominibus etiam istius mundi videatur, accipe rationem: quandoquidem te mea verbositas delectat, quam negligentius judicas, dum attendis studiosius ad divina. Cum ille qui primus nobis mortis semen invexit, mundum istum, id est, passionem hominis, victo sibi homine subjugasset, regnumque illius ipso rege jam capto, sub pedibus suis et ditione cepisset: eaque omnia quae in mundo sunt, velut suis peculis, et victoriae suae manubiis uteretur: ne quando homo amissam sapientiam, aut debitum sibi vitae quaereret testamentum, sic cunctis fucis suae artis infecit, ut et stultitiam sapientiae colore vestiret, et mortem mentitae vitae lenociniis obumbraret: ut mala non fugerent, qui non cernerent opposita meliora. Denique ex illo tempore sic passim 0103C humanum genus graditur: stultitia pro sapientia habetur, dicente Psalmista: Quoniam laudatur peccator in desideriis animae suae, et iniquus benedicitur (Ibid., X, 3) . Tunc vita putatur esse quae mors est: et sub specie boni mala decipiunt, cum ad intelligentiae fraudem, dolo bonorum omnium virtus operitur. Nam divitiae non secuturae post hominis mortem amantur. Honor fascium, qui per successorem exolescat, ambitur: injuriam fecisse virtutis est: aliena possidere, potentiae est: innocentem circumvenire, astutiae est: non Christum sapere, sapientiae est: Prophetam horrere, eloquentiae est: sic plena sunt omnia erroribus, sic infusa per hominum mentes caligine, alium alio incursante, mundus involvitur, et ad hoc usque veritas obscuratur, ut in 0103D mortis gremio jacuisse, beatitudo dicatur. Quod ubi ille Deus, nos semper cogitans et nostra, vidit per sapientiam mundi, qua sibi mundus collusor interpolatores invenerat: suam sapientiam fuisse desertam, placuit etiam ei econtrario adversus astutiam veteratoris, sapientiae suae divitiis innumerabilibus uti, et scientiae altitudinem, quam nullus poterit investigare: sicuti est, et suam sapientiam stultitia velare, et vitam suam mortis quadam obscuritate celare, ut ad sapientiam pervenire non posset, qui in hoc saeculo opinionem stultitiae fugisset: et ad vitam ejus non accederet, qui non contemptum mortis habuisset. Namque sic Filium Salvatorem nostrum misit in hominem, id est, sapientiam suam 0104A carne vestivit, quod stultum est: vitam suam pati crucem fecit, quod mors est. Sic adversis adversa destruxit, et per dissimiles ante saecula operationes ingenii artificis illius machinas elisit, ut partibus quibusdam salutaribus vestigiis, licet impressa, mortifera illius stigmata delerentur. Sed hoc studium nisi concupierimus, quoniam quod stultum est Dei, sapientius est hominibus (I Cor. I, 27) , sapientiam ejus non tenebimus. Hanc mortem, quod crux est, nisi amaverimus, quoniam quod infirmum est Dei, fortius est hominibus: vitam ejus non poterimus intrare. Quid igitur sequitur, nisi ut relicta saeculi et sapientia et vita, et stultos nos haberi patiamur, et mori nos cum Domino semper optemus: ut in spe adventus ejus, qui utriusque erit rei revelatio, partem aliquam 0104B habere mereamur? Tunc enim scissis omnibus velamentis, talia qualia sunt singula, cuncta cernentur, id est, et stultitia mundialis falsae sapientiae involucris denudata sistetur, et mors mentitae beatitudinis deoperta velamine, inhiante semper ore et patente in profundum gutture, vitalium inimica prodetur. Tunc et coelestis sapientia, quae saeculariter stultitia nominatur, interposita altitudinem scientiae Dei, sine alicujus labore elucubrationis intrabit, et vera vita nullis mortis tenebris obscurata lucebit, per Dominum nostrum Jesum Christum, cui est honor in saecula saeculorum. Amen.

XXI. Vides, o fili, qua valetudine laborat animus suspecti, qui ista non cogitat. Corpusculo adhibui palpamenta, quod si negligerem, anima plus 0104C valeret, quae tunc infirmatur, cum exterior roboratur. Sed istam quam dixi animam, morbo stultitiae vitiatam, orationum tuarum frequentatus sanet: cujus anima saeculi intemerata flagitiis potest aliis subvenire. Non enim aeger salutis suae adhibere potest medelam aegrotatione confossis: et anhelans altitudinem plagarum, vulneribus non medetur alienis. Sanus qui sit, certe curabit infirmum, oculatus caecum per praecipitia ducit. Tu itaque ut et sapiens Domino supplica, ut quod non sapui sapiam, et tuis suffragiis velut quibusdam remediis me fac sanari. Reprehendat aliquis, quod intantum delectabili disputatione processerim, ut meritorum meorum resipiscentiam non haberem, aut subito augustam Moysi cathedram indignus talium disputator ascenderim. 0104D Sed vere amore id egi tuo, non usurpatione mea. Nam ego dictum legeram peccatori, ne Domini auderet narrare justitias per os suum. Quod si contra interdictum pro tua dilectione praesumpsi, in eo tua gratia compensare dignabitur: ut litterulas, quae ad plenum emendatae non sunt (sicut ipsis apicibus, quibus exarantur apparet), tam facile ad publicum non perducas: et si ego verecundus pro me esse non potui, ut debui, vel tua modestia verecundiae parcat meae. Et quia de me habent quod male scriptae sunt, de te habeant quod caelentur. Vale, et nos in Domino dilige, in quo diligeris a nobis.