Epistola XXXVI. Valerius Rufino Ne Ducat Uxorem.

0254C

I. Loqui prohibeor: et tacere non possum. Grues coeli tempestates praenuntiant varias: ululae bubonesque, ominosae aves, hiemis gravitatem instantem luctuose praeululant. Et tu subsannas, si venturi dispendii vaticinia vera praesensero. Ideo loqui prohibeor, veritatis augur, non voluptatis. Lusciniam amo et merulam, quae laetitiam aurae lenis concentu placido praeloquuntur: et praecipue philomenam: quae optatae tempus jucunditatis tota deliciarum plenitudine cumulat.

Ni fallor, gnatones diligis et comoedos, qui dulces praesusurrant illecebras: et praecipue Circen, quae 0254C tibi suspiratae suavitatis aromate gaudia plena perfundat, ut fallaris, ut sus fias, aut asinus: tacere non possum. Propinant tibi mellitum toxicum ministri Babel: blande ingreditur et delectat, et impetum spiritus tui conducit: et ideo loqui prohibeor. Scio quod novissime sicut coluber mordebit, et virus imprimet impar omni theriacae: ideo tacere non possum. Multos habes voluptatis tuae persuasores, in caput tuum facundissimos, me solum elinguem praeconem veritatis, quem nauseas: ideo loqui prohibeor.

II. Reprobata est fatui vox anseris. Inter cygnos tantum doctos delectare: ea tamen senatores docuit servare urbem ab incendio, thesauros a rapina, se 0255A ipsos a telis hostium. Forsitan et cum senatoribus intelliges, quia prudens es, quod tibi organizent olores interitum, et anser salutem strepat: ideo tacere non possum. Desiderio tuo totus inflammatus, et speciosi nobilitate capitis seductus, chimaeram nescis esse miser quod petis: vel scire devoves, quod triforme monstrum illud, insignis venustetur facie leonis, olentis maculetur ventre capri, anguis insidietur cauda virulentae: ideo loqui prohibeor. Delectatus est Ulysses symphonia Sirenum. Sed quia Sirenum voces et Circes pocula novit, virtutis vinculis sibi vim fecit, ut vitaret voraginem.

III. Ego autem in Domino sperans adjicio, quod Ulyssis imitator eris, non Empedoclis: qui, per suam philosophiam (ne dicam melancholiam, id est, atram 0255B bilem) victus, Aetnam sibi mausoleum elegit: et parabolam quam audis, ad veteres attulit: ideo tacere non possum. Tandem validior est ille ignis tuus, quod tibi annuit pars adversa: quam vereor aestus ille tuus, quo in me accenderis, ne minorem major ad se trahat: Et propterea loqui prohibeor. At spiritu loquar, quo tuus sum.

IV. Pensentur ignes lance qualibet aequali vel inaequali. Versetur periculum capitis mei: quidquid agas, quidquid judices, indulgendum est mihi, qui prae amoris impatientia, tacere non possum. Prima primi uxor Adae post primi hominis creationem, peccato primo solvit jejunia: propter praevaricatum praeceptum Domini parentavit inobedientiam, quae citra mundi terminum non absistet expugnare 0255C feminas, quae semper indefessae erunt trahere in consequentiam quod a matre sua traxerunt.

V. Amice, contumelia viri est uxor inobediens. Cave tibi: veritas quae non potest falli, ait de beato David: Inveni virum secundum cor meum. Hic tamen aegre praecipitatus est amore mulieris ex adulterio in homicidium: ne umquam sola veniant scandala. Dives enim omnis est iniquitas societate plurima: et quamcumque domum intraverit, suis tradidit inquinandam conviciis.

VI. Amice, Bethsabee siluit, et in nullo malignata est; et nihilominus tamen facta est stimulus subversionis viro perfecto, et mortis aculeus marito innocenti. Numquid innocens erit, quae contendit eloquentia, 0255D ut Dalila Samsonis: et forma, ut Bethsabee: cum hujus sola pulchritudo triumphaverit etiam nolens. Si non es amplius secundum cor Domini quam David, crede quod et tu praecipitari potes.

VII. Sol hominum, Salomon, thesaurus deliciarum Dei, sapientiae singulare domicilium, crasso tenebrarum fuscatus atramento, lucem animae suae, gloriam domus suae, odorem famae suae amisit amore mulieris. Et postremo curvatus coram Baalim, ex Ecclesiaste Domini mutatus est in membrum zabuli: ut adhuc graviori videretur detrudi praecipitio, quam Phoebus in casu Phaetontis, qui de Apolline Jovis factus est pastor Admeti. Amice, si non es sapientior 0256A Salomone, quod nemo est, non es major quam qui potest fascinari a femina: oculos tuos aperi et vide.

VIII. Optima femina, quae rarior est phoenice, amari non potest sine amaritudine metus, et sollicitudinis, et frequentis infortunii. Malae autem, quarum tam copiosa sunt examina, ut nullus sit expers malignitatis earum: cum amantur, amare puniunt, et afflictioni vacant usque ad divisionem corporis et spiritus.

IX. Amice, philosophicum est: Videto cui des. Ethica est: Videto cui te des. Vexilla pudicitiae tulerunt cum Sabinis Lucretia, et Penelope, et paucissimo comitatu tropaea retulerunt. Amice, nulla est Lucretia, nulla est Penelope, nulla est Sabina. Time 0256B omnes. Ingressae sunt acies ad Sabinas, Scylla, et Myrrha, et Phedra: et secutae sunt eas turbae multae omnium vitiorum exercitu stipatae; et gemitus et suspiria, et tandem infernum captivis suis fecerunt.

X. Amice, ne praeda fias in medio praedonum, non dormias earum in transitu. Jupiter rex terrenus, qui et rex coelorum dictus est, prae singulari strenuitate corporis, et incomparabili mentis elegantia, post Europam mugire coactus est. Amice, ecce quem bonitas super coelos extulit, femina te cogere ad mugitum: si non es major Jove, cujus magnitudini nemo alius par fuit. Phoebus qui sapientiae suae radiis totius orbis primitiavit ambitum, ut merito Solis nomine, solus illustraretur, infatuatus est amore Leucothoes, sibi ad ignominiam, illi ad interitum: et 0256C ecliptica diu vicissitudine varius factus est, frequenter sui luminis expers, quo totus universaliter egebat mundus.

XI. Amice, ne illud lumen quod in te est, tenebrae fiant, Leucothoen fugito. Mars qui deus bellantium dici meruit, triumphorum familiari frequentia, in quibus expedit vis animi maxime prompta, nil sibi metuens a Vulcano ligatus est cum Venere, invisibilibus quidem catenis, sensibilibus tamen. Hoc autem ad plausum satyrorum, et ad risum coelestis curiae.

XII. Amice, meditare saltem catenas, quas non vides, et jam in parte sentis: et eripe te dum adhuc ruptibiles sunt, ne claudus ille faber et turpis, quem deus non est mensa, nec dea est dignata cubili te 0256D Veneri suo more concatenet, et te sui similem turpem et claudum, immo quod magis timeo, loripedem faciat: et non possis quod salvat, fissam habere ungulam, sed alligatus Veneri dolor fias, et irrisio videntium: dum sibi applaudant caeteri. A falso dearum judice reprobata est Pallas: quae non delectare promisit, sed prodesse.

Amice, numquid et tu sic judicas? Video enim jam te fastidienti animo tota celeritate percurrere quae legis, et sententias non attendere, sed exspectare schemata. Frustra exspectas; donec hic turbidus amnis effluat, ut haec fetulenta secedens, pura tibi fluenta irrigent. Similes enimvero oportet esse sui fontis rivulos, aut turbidos, aut clares. Sic vero 0257A imperitiam cordis mei, vitium orationis exprimit: et strumosa dictionum imperitia delicatum offendit animum. Hujus imbecillitatis mihi conscius divertissem me ad dissuadendum libenter: sed quia tacere non potui, locutus sum ut potui.

Quod si mihi esset tanta styli virtus, quantus esset scribendi animus: tam elegantia tibi verba transmitterem, et tam nobili maritata conjugio, ut singula seorsum, et omnia simul suum viderentur auctorem benedicere. Sed quia mihi omnia debes quaecumque adhuc nudus amor et infecundus, ne dicam sterilis, mereri potest ex omnibus: mihi praebe interim patienter aurem, dum evolvam quod implicui: et a me non requiras purpurissam oratoris, aut cerussam, quam me nescire fateor et fleo: sed scribentis 0257B votum, et paginae veritatem accepta.

XIII. Julius Caesar, cujus amplitudini strictus fuit orbis, die qua nobilem filium suum ausa est occare saeva nimis Atropos, Tugillio humiles quidem, sed divinos quasi stylos praedocenti, aurem humiliter inclinavit in valvis Capitolii: quod si et animum, poenas ei dedissent, quibus ipse. Tu vero stylorum tuorum mihi praenuntio aurem inclinas, ut aspis veneficiis: adhibes animum, ut aper latratibus: placaris, ut dipsas (( Al. serpens)), cui sol incanduit a cancro. Tibi consulis, ut spreta Medea. Tibi misereris, ut aequor naufragis: quod manum contines, reverentia regiae pacis est. Amice, se humiliavit, licet citra perfectum, domitor orbis fideli suo: et pene pedem retulit, quia pene paruit: et pene succubuit, 0257C quia pene obedivit (( Al. audivit)), et non penitus. Nihil ei multa humilitas profuit, quia non plena. Quid tibi confert tua tam ferina inhumanitas, et rigor inflexus, et horror supercilii? Quid ultro irruis in latronum insidias inermis: humilia te, cede. Sed ad modum humilitatis ejus, qui totum sibi mundum humiliavit: et audi amicum tuum. Et si Caesarem errasse credis, qui Tugillio non credidit: exaudi et attende, quid et aliis contigerit, ut tibi prosit eorum laesio. Indemnis est enim castigatio quam persuadent exemplaria. Nescio quo refugio tutus es, aut quo torpescis asylo. Caesar immisericordes Persides reperit, et non est reversus: tu si umquam tale gymnasium evasisti, pios, impios invenisti.

XIV. Phoroneus rex, qui legum thesauros populis 0257D publicare non invidit, sed is primus Graecorum studia deauravit, die qua viam universitatis ingressus est, ait Leontio fratri suo: Ad summam felicitatem nihil mihi deesset, si uxor mihi semper defuisset. Cui Leontius: Et quomodo uxor obstat?

At (( Al. ait)) ille, Mariti omnes sciunt. Amice, utinam tu semel maritus fueris, et non sis, ut scias quid felicitatem impediat.

XV. Valentinus imperator octogenarius adhuc 0258A virgo, cum audiret die fati sui triumphorum praeconia recoli, quibus frequentissimus erat: ait una se tantum gloriari victoria. Et requisitus qua? respondit: Quod inimicorum nequissimum devici carnem meam. Amice, hic inglorius migrasset a saeculo, nisi ei fortiter restitisset, cum qua tu assensum familiaritatis pepigisti.

XVI. Cicero post repudium Terentiae uxorari noluit, dicens se pariter uxori et philosophiae operam dare non posse. Amice, utinam tibi hoc animus tuus respondeat, vel tua lingua mihi: ut loquendo saltem eloquentiae principem digneris imitari, et mihi spem facias vel vanam.

XVII. Cannius a Gadibus Herculis, poeta facundiae lenis, et jucundae, reprehensus est a Livio 0258B Poeno, gravi et uxorato historiographo, quod multarum gauderet amoribus, his verbis: Nostram philosophiam participare non poteris, dum a tot participaris. Non enim eo jecore Junonem amat Tyrus, quod multi vultures in multa divellunt. Cui Cannius: Si quando labor, resurgo cautius: si paulum opprimor, alacrius resumo aerem, vices noctium dies reddunt laetiores: sed tenebrarum perpetuitas instar inferni est. Sic lilia primaeva, verni solis delicata teporibus varietate tum Euri, tum Nothi, tum Zephyri laetitia effusiore lasciviunt, quibus uno spiritu fulminans Libs incumbens occasum facit. Sic Mars ruptis testiculis in mensa coelesti recumbit conviva superum, a qua uxorius Mulciber suo fune longe religatur. Sic levius ligant multa fila 0258C quam sola catena. Sic mihi a philosophia, deliciae tibi solatium. Amice, utriusque verba probo: vitam neutrius. Minus tamen multi morbi laedunt salutis vicissitudine interpolati, quam languor unus, qui doloribus irremediatis non cessat affligere.

XVIII. Pacuvius flens, ait Arrio vicino suo, Amice, arborem habeo in horto meo infelicem, de qua prima uxor mea se suspendit: postmodum secunda, jam nunc tertia. Cui Arrius: Miror te in tot successibus lacrymas invenisse. Et iterum: Dii boni, quot tibi, dispendia arbor illa suspendit. Et tertio: Amice, da et mihi de arbore illa surculos quos seram. Amice, timeo ne et te oporteat arboris illius surculos mendicare, cum jam inveniri non poterunt.

0258D XIX. Sensit Sulpitius ubi ipsum calceus suus premebat, qui ab uxore nobili et casta divertit. Amice, cave tibi ne te premat calceus, qui avelli non possit.

XX. Ait Cato Uticensis: Si absque femina posset esse mundus, conversatio nostra non esset absque diis. Amice, Cato non nisi vera et cognita loquebatur, nec quisquam feminarum exsecratur ludibria, nisi lusus et expertus, et conscius poenae. His igitur fidem habere decet, qui cum omni veritate loquuntur. 0259A Hi sciunt ut placet delectatio, et pungit delictum. Hi norunt quod flos Veneris rosa est: quia sub ejus purpura multi latent aculei.

XXI. Metellus Mario respondit, cum ejus filiam dote divitem, forma nobilem, genere claram, fama felicem ducere noluit: Malo meus esse quam suus. Cui Marius: Immo ipsa tua erit. At ille: Immo virum oportet uxoris esse. Logicum est enim, talia erunt subjecta, qualia permiserint praedicata. Sic facetia verbi Metelli divertit ab oneribus dorsum ejus. Amice, si uxorari oportet, non expedit quidem. Verumtamen sit amor in causa, non census. Et faciem uxoris eligas, non vestem. Et animum, non aurum. Et tibi nubat uxor, non dos. Ergo si quo modo fieri potest, praedicari poteris, ut livorem non 0259B ducas a subjecto.

XXII. Lais Corinthia praerogativa pulchritudinis insignis, tantummodo regum et principum dignabatur amplexus. Conata est tamen Demostheni philosopho participare, ut notae castitatis ejus miraculo soluto, videretur specie sua lapides movisse, ut Amphion cithara, attractumque blanditiis tractavit suaviter. Cumque jam Demosthenes emolliretur ad thalamum, petivit ab eo Lais centum talenta pro consensu. At ille suspiciens in coelum, ait: Non emo tanti poenitere. Amice, utinam in coelum et tu acumen mentis dirigas, ut id effugias quod poenitentia est redemi.

XXIII. Livia virum suum interfecit, quem nimis odiit. Lucillia suum, quem nimis amavit. Illa sponte 0259C miscuit aconitum: haec decepta, furorem propinavit pro amoris poculo. Amice, contrariis contenderunt votis istae. Neutra tamen defraudata est fine fraudis femineae, et proprio scilicet malo. Variis diversis incedunt semitis feminae, quibusque anfractibus errent, quibusque devient inviis, unus est exitus, una omnium viarum suarum meta. Unicum caput et conventus omnium diversitatum suarum malitia. Exemplo harum experimentum cape: quod audax est ad omnia quae amat vel odit femina: et artificiosa cum nocere vult, quod semper est et frequenter: cum juvare parat, obest. Unde fit, ut frequenter noceat nolens. In fornace positus es: si aurum es, exibis purior.

XXIV. Dejanira Tirynthium vestivit interula, 0259D et monstrorum malleum, monstri sanguine ulta est: sibique processit ad lacrymas, quod ad laetitiam machinata est. Amice, trajectum telo Herculis scivit et vidit Nessum ista: nihilominus tamen Nesso credidit in Herculem: et quasi non sponte, quem debuit vestire interula, vestivit interitu. Insani capitis et praecipitis est femina, indeliberata semper voluntate: praecipuum arbitratur quod vult, et quod non expedit: et ut prae omnibus placere cupit, ita placitum suum omnibus praeferre consulta est. Duodecim inhumanos labores consummavit Alcides. A tertio decimo qui omnem inhumanitatem excessit, exsuperatus est. Sic fortissimus hominum, aeque 0260A dolendus ut gemebundus occubuit, qui coeli arcem sine gemitu sustinuerat humeris. Tandem quae umquam inter tot millia millium sedulum sollicitumque peccatorem perpetua contristavit repulsa? vel quae constanter praecidit verba petentis? favorem sapit ejus responsio: et quantumcumque dura fuerit, semper in aliquo verbi sui angulo habebis aliquem petitionis tuae fomitem implicitum: quaelibet negat, nulla pernegat.

XXV. Irrumpit aurum in propugnacula turris Acrisii, valloque multiplici signatam Danaes pudicitiam solvit. Amice, sicut virgini quae terram triumpharat, de coelo pluit incestus: sic quam numquam fallit humilis, vincit sublimis. Sic arborem quam numquam movit Favonius, evertit Aquilo.

0260B XXVI. Lycia virgo, vergens in senium, fama castitatis privilegiata constanter, tandem oppressa Apollinis phantasmate concepit, peperitque Platonem. Amice, quam illibatam servaverunt vigiliae, defloravit illusio per somnium: ut semper omne rosarium aliquo turbine sua purpura spolietur. Sed bene si quid hic bene, quod patrissavit Plato in sapientia: et quod simili factus est nominis et numinis patris praecipui.

XXVII. Amice, miraris, an indignaris magis, quod in parabolis tibi significem gentiles esse imitandos, Christiano idololatras, agno canes, denique bono malos? Volo sis api argumentosae similis, quae mel elicit ex urtica: ut sumas mel de petra, oleumque de saxo durissimo. Gentilium novi superstitionem, 0260C sed omnis creatura Dei aliquod habet exemplar honesti. Unde ipse, tum aries, tum leo, tum vermis dicitur, sed plurima perversa agunt increduli: aliqua tamen quae cum ipsis interierant, in nobis fructum abundare fecerunt. Quod si illi zonas habuerunt pelliceas causa munditiae, sine spe, sine fide, sine praedicamento, sine charitate: profecto si nos fuerimus asini et sues, aut aliqua inhumanitate brutorum similes, quo fidei, quo spei, quo charitatis merito digni reperiemur: cum videas prophetas, et praecipue illum mandi cordis, quem soli cernere possunt oculi. Illi autem studio suarum artium se multis conatibus afflixerunt, nullo futurae felicitatis intuitu: sed tantum ne animas haberent ignorantes. Quid nobis est, et illuminatio et lucerna pedibus, 0260D et lumen semitis ad vitam aeternam.

XXVIII. Utinam hanc eligas, utinam hanc legas, utinam hanc introducas in cubiculum tuum, ut introducat te rex in suum. Hanc dudum floribus tui veris subarasti. Haec in aetate tua exspectat ut facias uvam: in hujus injuriam, non ducas aliam, ne faciens, in tempore vindemiae labrusca inveniaris. Nolo te sponsum Veneris fieri, sed Palladis. Haec sponsa te induet monilibus pretiosis et ornabit: haec te induet veste nuptiali. Hae nuptiae gloriabuntur Apolline paranympho: harum Fescennina decebit cedros Libani. Stilbon uxoratus, spem hujus tam 0261A desideratae solemnitatis devote concepit: sed in timore, causa hujus tota haec lectio facta est.

XXIX. Ad hunc finem luculenta tota haec properat oratio. Hic rigor hujus dissuasionis, hic totus armatur, cujus multo chalybe praeduratos sentis aculeos. Dura est manus chirurgici, sed sanans. Durus est hic sermo, sed sanus. Sed utinam tam utilis quam devotus. Amice, arctam tibi, ut ais, infligo vivendi regulam, esto. Est enim arcta via quae docit ad vitam: nec est semita plana, qua itur ad gaudia plena: immo etiam ad mediocra per salebras evadimus. Audivit Jason, quod per mare adhuc intactum, nec ullis devirginatum ratibus aut remis, et per tauros et sulphureos ignes, et per toxicati serpentis vigilias sibi viandum esset ad vellus aureum: et sano consilio, 0261B licet non suavi usus, abiit et rediit, et optabilem thesaurum retulit: sic absinthium veritatis acceptat morosae mentis humilitas: fecundat officiosa sedulitas: in fructum perducit perseverantiae utilitas. Sic sementem serit, pincerna pluviarum Auster. Consolidat scopa viarum Aquilo. In ubertatem promovet florum procreator Zephyrus. Sic dura principia dolci fine munerantur. Sic arctus callis ad ampla palatia perducit; sic angustus trames ad terram ducit viventium.

XXX. Sed ne longo te dispendio suspendam, ut majori testimonio mihi fides adhibeatur: lege aureolum Theophrasti, et Medeam Jasonis (( Al. Nasonis)), et vix pauca invenies impossibilia mulieri. Amice, det tibi Deus omnipotens feminae fallacia non falli: et 0261C illuminet cor tuum, ne praestigiatis oculis tendas quo ego timeo. Sed ne Oresten scripsisse videar. Vale.