Francisci Balduini Jc. Dissertatio De Minucii Felicis Octavio.

0199B Ut hunc sive libellum, sive dialogum, qui multis jam saeculis falso creditus est dictusque esse octavus Arnobii adversus Gentes, et inscriberem, et esse plane liquidoque affirmarem M. Minucii Felicis Octavium, facile mihi persuaserunt duo et boni, et antiqui, et graves testes auctoresque, Lactantius atque Hieronymus. Ille enim suarum Institutionum lib. I, cap. 11, citat «Minucium Felicem in eo, ut ait, libro, qui Octavius inscribitur.» Et ex eo verba quaedam descripta recitat quae non patiuntur nos aut alium aliquem, aut alterius cujusquam, Octavium fingere. Idem lib. V, cap. 1, loquens de Christianorum quos legerit eloquentia, primo loco hunc Minucium laudat. «Minucius, inquit, Felix, non ignobilis inter causidicos loci fuit. Hujus liber, 0199C cui Octavius titulus est, declarat quam idoneus veritatis assertor esse potuisset, si se totum ad id studium contulisset.» Testis alter est Hieronymus, qui hunc, sicuti ipse fatetur, Lactantium secutus, in catalogo Scriptorum ecclesiasticorum ait: «Minucius Felix, Romae insignis causidicus, scripsit Dialogum Christiani et Ethnici disputantium, qui Octavius inscribitur.» Idem in epistola ad Magnum, oratorem Romanum, «Minucius, inquit, Felix, causidicus Romani fori, in libro, cui titulus Octavius est, quid gentilium scripturarum dimisit intactum?» Jam autem non esse hunc librum Arnobii, satis patet, cum Minucii esse apparet. Et vero, quod Hieronymus in eadem epistola subjicit, indicare alioqui poterat Arnobii non esse, cum quidem 0199D non nisi septem, qui et jamnum exstant, libros adversus Gentes Arnobium scripsisse testetur. Cumque alterum quemdam librum Minucio nostro falso inscriptum fuisse narret, tanto miror doleoque magis hunc, qui ejus erat unicus καὶ γνήσιος, fuisse illi 0200B subreptum, alterique, non domino, injuste adscriptum; ut et plagio et partu supposito facta nostro Minucio duplex injuria esse videatur. Sed haec frequens est querela de librariorum nihil non temere miscentium facinoribus. Fortasse, ut hunc libellum Arnobio quidam adscriberent, quaedam styli et argumenti similitudo, quae imperitos persaepe fallit, fecit: et cum legerent Octavium, statim somniarunt octavum aliquem esse librum. Ridicule profecto et inepte. Saltem Arnobio perpetua oratione utenti dialogum temere adscribendum non esse cogitassent. Verum inscitiae tam caeca quam confidens est audacia. Sane Hieronymus scribit Nepotianum suum tam in scriptoribus ecclesiasticis diligenter versatum fuisse, ut, si quid ex iis proferretur, 0200C statim agnosceret atque discerneret, quid Tertulliani, quid Cypriani, quid Lactantii, quid Minucii, quid Victorini, quid Arnobii esset. Caeterum, tanto magis miror Erasmum eo loco, illum dico Erasmum hominem acerrimo judicio praeditum, et talium scriptorum minime obtusum censorem, annotasse hujus Minucii nihil nunc exstare.

Cujus potissimum imperatoris temporibus Romae vixerit noster Minucius, nondum mihi satis liquet. Hieronymus in suo catalogo, quo scriptores ecclesiasticos eo qui vixerunt ordine recensere videtur, illum Origeni proximum, Cypriano priorem fuisse, obscure significat. Sed hujus alioqui vel saeculum vel aetatem non indicat. Certe in Cypriani de Idolorum vanitate libello plurima sunt quae tot idem 0200D verbis in Octavio Minucii leguntur; necesse ut sit, aut hunc ab illo, aut illum ab hoc ea sumpsisse. Hieronymus vero in epistola ad Magnum, loquens de latinis scriptoribus Ecclesiae, etsi Minucium ante Cyprianum laudet, tamen illam de idolis orationem 0201A adscribere Cypriano magis videtur. Sed et in Apologia pro suis adversus Jovinianum libris, primo loco Tertullianum, secundo Cyprianum, tertio Minucium commemorat. Sabellicus, sed sine teste, affirmat eum Romae floruisse quo tempore Urbanus ibi erat episcopus, hoc est, temporibus Alexandri Severi imperatoris. Si ita esset, esset Minucius antiquior Cypriano, aequalis Tertulliano, nostrisque adeo Juriscons. Ulpiano et Paulo. Verum etsi posteriorem fuisse credam, tamen proxima illa tempora secutum esse existimo: nostra vero non attingere nisi intervallo longissimo, hoc est, annorum prope Cic CCC.

Minuciam gentem olim Romae nobilem fuisse memini, in qua quatuor consules Minucii Augurini intra annos quadraginta numerari possunt. Sed et Minucios 0201B Rufos, et Minucios Thermos in Fastis consularibus lego. Denique et Minucius Fundanus Asiae praeses fuit illustris, ad quem Hadrianus imperator non iniquam de Christianis legem misit: ut jam nihil dicam de eo cujus in Epistolis meminit Plinius, vel quem ille noster laudat Julianus, cujus ad Minucium Natalem libri de Jure civili laudantur.

His vero omnibus unum Minucium Felicem, etsi non fuerit ejusdem aut gentis aut familiae, facile antepono, aetate quidem posteriorem, doctrina tamen, virtute et, quod primo loco numerandum est, pietate multo superiorem. Fuit enim non modo jurisconsultus magnus, et excellens suo tempore orator: sed et, quod majus est, fuit serio Christianus. Afrum fuisse suspicor, licet id affirmare non ausim. 0201C Certe Frontonis Cirtensis (Cirta autem fuit nobilissima Numidiae civitas, cujus et in Pandectis mentio fit) ita meminit, ut in Africa versatum se esse significet. Estque genus dicendi scribendique secutus, quale Afri illi, Tertullianus, Cyprianus, Arnobius: ut jam de posterioribus non loquar, quos eadem olim aluit Africa, illa, inquam, felix foecundaque Africa, quae ut semper aliquid novi proferre dicebatur, sic etiam religionis nostrae vindices et patronos doctissimos acerrimosque protulit, et ad ipsius quoque Romanae Ecclesiae praesidium atque defensionem emisit, nam et ex eadem Africa prodibant hostes minime ignavi, neque improbi minus, quam vehementes calumniatores, qualis, ne longius abeam, fuit ille, cujus jam memini, Fronto: quem quidem 0201D tam impudentem rhetorem, quam impium Christianorum adversarium fuisse, ex Minucio intelligemus. Nollem hunc fuisse Papirium Frontonem, jurisconsultum, qui in Pandectis laudatur. Suspicor potius fuisse Cornelium Frontonem rhetorem, quem Capitolinus narrat fuisse praeceptorem M. Antonini philosophi, imperatoris, et ex cujus etiam schola oratoria accepimus prodiisse illum nostrum Melitonem, qui ad Christianorum defensionem, eloquentiam suam convertit: ut quod illis impius praeceptor probrum asperserat maledicendo, bonus discipulus abstergeret respondendo.

0202A Minucium nostrum Romae causas egisse, paulo ante ex Lactantio et Hieronymo dictum est: neque hoc ipse dissimulat, cum vindemiarum feriis curam judiciariam sibi remissam fuisse narrat. Sic enim et Ulpianus in Pandectis lege I de Feriis scribit, M. Antonini imperatoris oratione expressum fuisse, «ne quis messium aut vindemiarum tempore adversarium cogeret ad judicium venire.» Sicuti et Suetonius (cap. 35) narrat Augustum statuisse, «ne Septembri Octobrive mense necesse esset» in senatum venire. Immo vero et ipse Cyprianus, tamquam alter Minucius, in sua Epistola ad Donatum (Edit. Oxon. Tractatu de Gratia, pag. 1.) meminit ejus temporis quo, ut ait, «indulgente vindemia solutus animus in quietem, solemnes et statas anni 0202B fatigantis inducias sortitur.» At tum quidem secessus amoenos captare se ait, ubi de rebus divinis cogitet. Non dissimilis est narratio nostri Minucii. Felices vero illae feriae, quibus a foro subselliisque abductus nobilissimus causidicus est ad religiosam sive commentationem sive disputationem. Cicero, quod abs nostro Scaevola accepit, narrat (lib. II de Oratore, cap. 6) . «Laelium cum Scipione solitum esse rusticari: eosque incredibiliter repuerascere esse solitos, cum rus ex urbe, tamquam ex vinculis evolassent: conchas» etiam, «et umbilicos ad Caietam, et ad Lucrinum legere consuesse, et ad omnem animi remissionem ludumque descendere.» Ejus vero exempli statim mihi in mentem venit, cum Minucium audirem, relicto strepitu forensi, cum suo Octavio 0202C rusticari, et in littore Ostiensi suaviter spectare puerilem, quem describit, ludum. Sed cum deinde audio quam in illo secessu et gravis et seria de religione disputatio fuerit, et quale sit in deserto fornice consilium, sentio numquam coactum Romae fuisse senatum majori de re: nullumque forum, urbem nullam, nullum negotium, illi sive otio, sive solitudini praetulero: saepiusque ut jurisconsulti eo modo feriari, secedere atque rusticari aliquando velint, optare cogor. An in eorum animos cadere non potest sancta aliqua et religiosa et secreto suo digna rerum divinarum cogitatio? Lactantius innuit, Minucium sese totum non contulisse ad studium rerum ecclesiasticarum. Sed tanto nobilior ejus jurisprudentia fuit, quae, qualis esse debet, in republica 0202D fuit: et rerum divinarum humanarumque curam et cognitionem conjunxit: tantoque propterea magis ejus exemplum nostri ordinis hominibus commendo, ut saltem diebus nefastis in otio melioris religionis fastos excolant, iisque se dent atque addicant. Habebant olim feriantes Romani suam «decursionem Tiberinam,» cujus meminit Cicero (lib. V de Fin. cap. 24.) , suamque, ut leges nostrae vocant, «Majumam» ad Ostiam. Sed excursio nostri Minucii quam minime aut otiosa aut ludicra fuit? Digna 0203A profecto, cujus vestigia libenter conspiceret Augustinus: et illum recessum, in quo habita est disputatio, salutaret, cum in ecclesia Ostiensi matrem suam Monicam sepeliret. Equidem religiosi ejus colloquii, quod sancta haec matrona cum filio suo habuit ad ostia illa Tiberina (sicuti ipse recitat lib. XI Confession.) meminisse soleo, quoties Dialogum hunc Minucianum lego.

Quaenam esset Romani fori conditio, quum in eo versaretur Minucius, quaeque Ecclesiae in ea urbe tunc facies esset, ejus aetatis memoria plane ostendit: et quae aliquando scripsi ad Edicta veterum Principum Rom. de Christianis, eam rem illustrant. Neque ignota est historia temporum, quibus Decius aut Valerianus imperavit. Bene vero 0203B habet: Jurisconsultis, quorum de jure civili responsa legimus, non solum ab religione alienis, sed et ejus acerrimis adversariis, successisse christianum causidicum: et illud sive forum sive collegium Rom. togae atque advocationis, quod tot jam annis conspersum fuerat sanguine et cineribus piorum hominum, tandem aliquando voce et vestigiis christiani jurisperiti expiatum atque consecratum fuisse. Arnobius libro primo gloriatur, et oratores et jurisconsultos, magnis, ut ait, ingeniis praeditos, transiisse ad Ecclesiam. Credo equidem, cum id scriberet, de Minucio eum suo cogitasse. Multos ejus ordinis fortasse numerare vix potuisset. Sed Minucii tamen exemplum quosdam secutos esse credo: ut et Minucius habuit, quos 0203C in eodem stadio sequeretur. Saltem Hieronymus ad Magnum, ubi Minucium laudat, meminit duorum Romanae urbis senatorum, Hippolyti et Appollonii, qui, ut et inter Scriptores ecclesiasticos referrentur, meriti sint. Quid dicam de illo Vettio Epagatho Lugdunensi, qui olim et multis quidem ante Minucium annis et fuit et partim ignominiae, partim honoris causa (ut varia tunc erant nominum de religione judicia) publice appellatus est Advocatus Christianorum? An horum causam aliquando in foro Roman. Minucius egerit, nescio. Certe Tertullianus vix hoc licuisse significat. Tam odiosa tunc erat eorum sive religio, sive Ecclesia, cui status reipublicae imperiique Rom. adversabatur, totque jam erat publicis praejudiciis 0203D confossa, ut ipsius nominis Christiani confessio ad damnationem satis esset. Tantum abest, ut hujus religionis esset, quae libertatis erat, assertio. Sed tanto magis interea miror in tam profano et inimico foro consistere causidicum pium potuisse. Mirum vero, cum jam annis prope ducentis orbis Romanus et palam et publice et libere Christo nomen dedisset, auctoribus ipsis imperatoribus, visam esse legem necessariam, quae et tandem lata est, ut in nullo foro vel advocatus vel causidicus 0204A esset ullus, vel jus postulandi quisquam haberet, qui Christianus non esset. (Lege VIII. Cod. de Postulando.) Quam fuit itaque nobile Minucii nostri exemplum, qui bonarum partium, quantum potuit, patronus Romae fuit, quo tempore nondum impune hoc licebat! certe Christianis tunc erat interdictum foro, neque iis jus postulandi praetor dabat. Verum etsi magis illi palliati quam togati esse solerent: tamen quia iis respublica saepe carere non poterat, aliquando togatos esse eos, et eorum quosdam aliquod in republ. munus obire passi subinde sunt ethnici principes. Christiani imperatores deinde multo fuere indulgentiores, qui eos et consules et praefectos urbi atque etiam praetorio interdum creabant, quos alioqui non ignorabant 0204B esse acerrimos hostes religionis, quod intelligi potest vel ex unius Symmachi conditione. Sed facti tandem aliquando sunt severiores, et senatum forumque Rom. perpurgarunt et Minucios quosdam esse jusserunt, quicumque vel jus dicerent, vel causas agerent. Aram Victoriae, quae in vestibulo curiae stabat, et ad quam senatus jurare atque sacrificare solebat, jampridem everterant, ipso etiam et Symmacho et senatu reclamante. Sed effecerunt postremo, ut non modo a tali superstitione liberi essent omnes togati, sed etiam ut nulla in foro nisi christiana esset illa jurisprudentia, cujus jam olim aliqua in Minucio nostro effigies fuerat.

Minuciani hujus libelli inscriptio, et dialogi forma, 0204C antiquum eruditumque scribendi morem refert. Genus dicendi est argutum, acre, vehemens: est pressum, densum, nervosum, crebis sententiis compactum, omniumque antiquitatum atque historiarum memoria refertum, et in quo plures sententias quam periodos numerare possis. Nam neque verbosi olim fuerunt Christiani, qui verba dare nondum didicerant: et eorum patroni erant homines docti, ac, ut uno verbo dicam, polyhistores. Quod ad falsa crimina attinet, non tam verbis et libellis, quam vita et re ipsa refellebant adversarios.

Quaestio quae hic proponitur, et causa qua de agitur magna est, de religione nempe vera aut falsa. Acerrima utrimque est actio atque contentio. 0204D Exitus et victoria est qualis esse debet, ubi verum cum falso confligit. Malarum partium vehemens patronus, et bonarum gravis hostis est Caecilius Natalis. Harum contra vindex, et illarum accusator acerrimus atque justissimus est Octavius januarius. Medius sedet bonus judex atque arbiter Minucius Felix. Contentionis occasio fuit, quod, cum hic cum duobus illis, quos nominavi, in littore Ostiensi ambularet, ab Octavio Christiano reprehensus sit Caecilius ethnicus, qui occurrens idolo Serapidis, illud colere se significasset. Sane 0205A olim Pisone et Gabinio coss. Serapidis sacra Capitolio et urbe fuerant ejecta: sed postea fuerunt restituta, et in suburbiis facile haerebant. Reprehensus Caecilius fremit, et tamquam irritatus graviter in Christianorum religionem invehitur: suamque simul superstitionem defendens, Octavium veluti lacessit. Sed imprudens incurrit in adversarium fortem et acrem: et ut, ille ait,

Fragili cupiens illidere dentem,
Infregit solido. (Horat. lib. II, satir. 1.)

Causae status non unus est. Caecilius varie et confuse agit de multis. Octavius pleraque et depellit sola inficiatione, et retorquet justa recriminatione. Quaedam ingenue confitetur: sed jure defendit. Itaque haec disceptatio partim facti, partim juris quaestionibus 0205B constat. Tertullianus antea, et ante Tertullianum Justinus et Athenagoras, quorum exstant apologetici libelli, et postea Cyprianus partim contra Demetrianum, partim in libello de Vanitate Idolorum, et multo deinde magis Arnobius atque Lactantius hanc causam egerunt: et usi plerumque sunt non iisdem modo et sententiis et argumentis, sed et verbis et formulis. Sic enim majores nostri eadem de iisdem, ut ille olim dicebat, dicere solebant.

Atque utinam posteritas tale observasset exemplum, ambitiosa novitas bonam antiquitatem non inquinasset. Velim sane Apologias eorum, quos dixi, cum hoc Minuciano libello conferri: ut alium nunc commentarium colligere non sit necesse. Multa ex veterum philosophorum disputationibus, et poetarum 0205C fabulis et Romana Graecaque historia subtiliter et docte hic repetuntur. Verum ineptum esset iis de rebus annotationes multas et otiosas hoc loco inculcare. Mallem quae ad antiquitatum Christianarum memoriam pertinent, copiose explicare. Sed et harum commentariis alius dabitur liberior locus: nam iis, quos jam inchoavi, absolvendis aliquando me dedam. Jam vero praeter illos, quos dixi, libellos valde velim etiam hic legi et comparari adversarias orationes Symmachi et Ambrosii: ut quam causam acriter quidem, sed privatim tamen quo tempore Christianis palam esse vix licebat, actam esse ex Minucio audiemus: eamdem multis post annis publice in aulico consistorio iterum iterumque agitatam: in eaque nobilem Romanorum sacrorum patronum, qui et Pontifex 0205D maximus et praefectus urbi erat, cum maximo et acerrimo Antistite Christianae religionis commissum, quo tempore nostri liberi erant, et bona aequaque conditione, audiamus: praesertim cum judex et arbiter sederet, non modo tam religiosus quam Minucius, sed multo majoris auctoritatis, et qui rem bene judicatam exsequi, et adversarii calumniatoris petulantiam reprimere atque coercere posset. Si quis denique hic adjungat Augustini libros de Civitate Dei, ad Octavii disputationem multum lucis et splendoris adjunxerit, ego in talibus commentariis nunc describendis non immorabor; sed breviter tantum delibabo quaedam capita Minuciani libelli, ut lectorem praemoneam.

0206A Caecilius principio laudat nescio quam sive Academicam ἀκαταληψίαν, sive Pyrrhonicam ἐποχὴν, quasi nulla esset religionis scientia; et Epicurea audacia exagitat Dei providentiam, prope ut ille Cotta apud Ciceronem in libris de Natura Deorum, Octavius Providentiam defendit: Neque iis etiam argumentis uti dedignatur, quibus Velleius apud eumdem Ciceronem refellit Cottae vanitatem. Caecilius exprobrabat, Christianos Deo, ut quidam Fato, addicere, quidquid agitur geriturve. Abs verbo Fati, tametsi odioso propter ineptias Stoicorum, qui ea voce abutebantur, non abhorret Octavius. Sed longiorem ea de re disputationem in aliud tempus rejicit, et eum veluti scopulum caute refugit. Sane Hieronymus in Catalogo, et ad Magnum (Epist. LXXXIV) testis est, quemdam de Fato librum 0206B olim Minucio inscriptum fuisse: sed falsam fuisse inscriptionem monet. Credo illi a quibusdam esse adscriptum, quia hic videbatur tale aliquid esse pollicitus. Arnobius, quem Minucii discipulum et imitatorem appellare soleo, modo adversarios de fato accusat, modo etiam Christianos eodem nomine accusatos fuisse ostendit: et in utraque tamen causa, cum ad rem ventum est, haeret et nescio quomodo attonitus ἐπέχει. Nam (juvat enim propter Minucium et quosdam alios obiter hic notare) lib. VII, posteaquam exagitavit fatum, praesertim quale Stoici fingebant: «has tamen, inquit, partes, quia res nimium longi est multique sermonis, inexplicatas transcurrimus atque intactas.» Idem lib. II, cum scriberet Christianos urgeri rogatos, an sine voluntate Dei 0206C quidquam fieret? tam se utrimque premi sentit, ut, ad elabendum, deprecatione cujusdam ignorantiae utatur. «Si, inquit, cuncta ejus voluntate conficiuntur, nec citra ejus nutum quidquam potest in rebus vel provenire vel cadere, necessario sequitur ut mala etiam cuncta voluntate ejus intelligantur enasci; sin autem dicere voluerimus, pessimorum ab eo rejicientes causas, mali esse conscium, generatoremque nullius: incipient videri aut eo invito res pessimae fieri, aut, quod sit immane dixisse, nesciente, ignaro, ac nescio.»

Quid igitur tandem inter has veluti symplegadas constrictus, quaestioni respondet? «Respondeamus, inquit, necesse est, nescire nos ista, etc.» Justinus antea in sua Apologia non dubitaverat τὴν τῆς εἰμαρμένης 0206D ἀνάγκην, ut appellat, aperte inficiari, planeque rejicere, dum scopulum unum, quem imminere alioqui putat, vult effugere. Atqui tunc in alterum incurrit, quem non minus aut Minucius aut Arnobius reformidasse videtur. Tandem vero Augustinus in eadem Africa volens veluti persolvere, quod Minucius pollicitus esse dicebatur; et, quod hic praestare fortasse 0207A vix potuisset, cumulate dependere: subtiliter exposuit in hac quaestione medium quidpiam, quo satisfieri posse judicavit utrique difficultati. Sciebant et Minucius et Arnobius quaenam olim fuisset dissensio disputatioque inter Chrysippum et Diodorum περὶ δυνατῶν καὶ εἰπαρμένης, sive de Fato. Nam et nos ex Cicerone atque Plutarcho illam utcumque cognoscimus. Sed ne in hujus quidem judicibus et arbitris nostri quidquam deprehendebant, quod omnino sequerentur. Itaque quamdiu non liquebat, amplius pronuntiare quam temere aliud statimque definire maluerunt.

Redeo ad Caecilium. Is suorum numinum antiquitatem, passimque receptam auctoritatem, quantum potest, tuetur. Christianorum Deum verum et unicum 0207B exagitat; et eos interea tamquam ἀθέους proscindit. Octavius idolorum fabulam et vanitatem salse traducit, iisdem etiam verbis usus quibus Cyprianus in eodem argumento utitur. Neque vero difficilis fuit reprehensio, cum quidem et ipsius Ciceronis libri de Natura Deorum veluti suffragarentur. Nam et Arnobius, lib. III, post principium, testis est, propterea quosdam Christianorum hostes aliquando «mussitasse, libros illos jussu senatus abolendos atque concremandos esse.» Quid? res ipsa, quae abs suis quoque cultoribus est irrisa (nulla enim umquam stultior atque ineptior fabula ullius superstitionis fuit) ultro sese refellebat. Sed et quod huc pertinebat, facile describere potuit Minucius ex Tertulliano, Justino, Athenagora, Theophilo: ut et postea ex Minucio Arnobius, 0207C Lactantius, Ambrosius, Augustinum, cum eamdem causam agerent. Certe quod Octavius de Saturno narrat, Lactantius ipsum Minucium auctorem laudans repetit, latiusque exponit lib. I, cap. 11. Ut autem Octavius totam fabulam Romanae superstitionis salse subsannat: sic et ipsorum oraculorum, quibus tantopere gloriabantur ethnici, vanitatem eleganter ostendit: ac ante suam quidem aetatem oraculum Apollinis Pythii desiisse significat: sicuti et Plutarchus fatetur temporibus Adriani imperatoris plane defecisse: Sic enim cum Christianae religionis veritas invalesceret, necesse fuit evanescere imposturam illorum τῶν χρηστηρίων. Porro Octavius de daemonibus et eorum, cum abs Christianis adjurantur, trepidatione narrat, quod antea Justinus et Tertullianus in 0207D Apolog. et Cyprianus contra Demetrianum et postea Lactantius lib. quarto, cap. vigesimo septimo. Itaque facile refellit ipsum quoque Ulpianum, Christianos, ut impostores, hujus, ut vocant, exorcisationis causa, irridentem Lege I. de Extraord. Cognit. Inanes non fuisse exorcismos posterioribus quoque temporibus, et fuisse frequentes in Ecclesia, intelligi quoque potest ex Optato Afro et Augustino, scriptoribus a Minucio minime alienis.

Sed et de Deo unico multa Octavius inculcat, non dissimilia iis, quae Justinus περὶ Μοναρχ. et Clemens Alexandrinus collegerant. Nam et utrumque legisse noster potuit. Neque vero praeterit, quod Cyprianus urget, ipsum quoque vulgus naturaliter appellare Deum 0208A unum et singularem, cum Numen invocat: sicuti et Lactantius lib. II, cap. 1, ait ethnicos, cum jurarent, Deum potius, quam Jovem nominasse. In antiqua formula jurisjurandi Rom. nominatur Diespiter. Sed Cicero, lib. VII Epist. ad Trebat., dixit, «jurare Jovem lapidem.» Saepe etiam Jovis meminisse olim jurantes constat, et apud Graecos Ζεὺς ὅρκιος est appellatus. Mirum vero, quod Caecilius gloriatur, ignotis etiam numinibus Romanos aras exstruxisse. Nam quid hoc aliud est, quam errorem confiteri? Talem aram Paulus Athenis vidisse se ait, et ex ea sumit argumentum convincendae hujus ignorantiae, docendorumque Atheniensium. Neque in Attica modo, sed et in Elide fuisse aras ita inscriptas, testis est Pausanias. Et fortasse postea Octavius, cum docere Caecilium 0208B instituit, Pauli exemplo inde repetiit suae catecheseos de veri Dei cognitione principium.

Illud quoque mirum videri posset, Caecilium gloriari, «quae apud alios populos singula numina coluntur, universa Romae coli:» Nihil ut supersit, quam ut suum Pantheon gloriose ostentet. Atqui obstabat lex Romuli, quae peregrinos deos coli vetabat. Obstabat Ciceronis sententia, qui confusionem religionum alioqui fore pronuntiat. Sed peregrinos fortasse non judicabant, quia jam erant publice acciti, et veluti civitate donati. Sic urbs illa, quae ab Athenaeo (lib. I, cap. 17.) scite dicta erat ἐπιτομὴ τῆς οἰκουμένης, salse abs Theophilo nostro ante Minucii aetatem, appellata est ἐπιτομὴ τῆς δεισιδαιμονίας. Nam et Tertullianus (de Spectaculis, c. 6) dixerat, «in ea consedisse conventum 0208C daemoniorum,» curiamque deorum. Interea non temere adjecit, illic quidvis colere, jus fuisse, praeter Deum verum. Estque profecto memorabile, quod Augustinus lib. I de Consensu Evangelistarum, cap. 18, scribit, cur illum unum non coluerint Romani, qui colebant omnes alios. Quia, inquit, solum se coli voluerit, illos autem deos Gentium, quos isti jam colebant, coli prohibuerit. Cum autem de ipso Christo quaereretur, alia etiam causa fuit, cur senatus reclamaret. Porro, ut Augustinus in eo libro multa inculcat, quae ex nostro Octavio repetita videri possent; sic et, quod eleganter respondet de excidio Hierosolymitano, Octavii de eadem re responsionem confirmat. Sed singula nunc describere nihil attinet. Redeo ad Minucianum auditorium.

0208D Caecilius Christianos accusat, quod «templa tamquam busta despiciant.» Fatetur Octavius. Nam et Clemens Alexandrinus in προτρεπτικῶ antea probaverat, illa esse sepulcra. Sed Arnobius lib. VI «templa bustis superlata» fuisse ait. Caeterum Christiani alia postea ratione ex suorum martyrum sepulcris, non modo templa, sed et altaria effecerunt. Neque non potuit Minucius ea vidisse. Sed ita est profecto. Etsi majores nostri religionis nomine multa facerent in speciem similia iis, quae ab ethnicis fiebant: tamen, 0209A quia alius erat finis, aliusque usus, sua sacra defendi posse sciebant, etsi aliorum κακοζηλίαν damnarent. Sacrificiorum Romanorum ritus quam valde irrident! Atqui non dissimilis olim eorum, quae lege divina Judaeis mandata erant, forma fuit.

Etsi autem Christiani aetate nostri Minucii sua templa superbe attollere ad exemplum ethnicorum non possent: tamen suas saltem habebant cryptas, et quasdam etiam aedes et domus sacras in apertis et editis locis, ut Tertullianus ait, et lubenter conveniebant ad illa suorum martyrum sepulcra: quae κοιμητήρια vocabant. Nam et haec illis permisisse Gallienum imperatorem (qui Minucii aetatem non longo intervallo attigit) Eusebius scribit. Ridet autem Caecilius, quod Christiani suos jam vita functos, non tam 0209B mortuos esse, quam dormire dicerent et crederent corporumque resurrectionem jactarent. Atqui et apud suum Homerum (Iliad. Ω. V. 344) legerat, ὑπνώοντας ἐγείρειν, et apud Virgilium (Aeneid. IV, vers. 244.) «somnos adimere,» cum de mortuis in vitam revocandis agitur. Quid praeterea hic responderit Octavius, conferri potest cum iis, quae antea Theophilus, Athenagoras, Justinus, Tertullianus, eadem de re scripsere. Nam hos secutus Minucius est. Ridet Caecilius (cap. 12.) Christianos, quod cadavera ungant, non coronent. Atqui et Romani, etsi quid agerent ignorarent, unguenta funebria habebant. Notus est ille Enni versiculus:

Tarquinii corpus bona femina lavit et unxit.

Et licet Leges XII. Tabb. servilem uncturam cadaverum, 0209C ut ait Cicero (de Legib. lib. II, cap. 24) , tollerent, aliam tamen relinquebant: et ipsi jurisconsulti inter justos funeris sumptus unguenta referunt ( L. trigesima septima, de Relig. et Sumpt. fun.). Quod ad «coronas cadaverum» attinet, fatetur Octavius Christianis ineptas videri: et eos propterea in eo genere ethnicos imitari nolle. Tertullianus in libro de Corona (cap. 13) , ait, «a saeculo coronari et ipsas Libitinas:» Et ipse Cicero pro Flacco (cap. 31) meminit «aureae coronae impositae mortuo» cuidam «Castricio.» Verum quid antiquae leges Rom. de Coronis cadaverum statuerent, dixi ad Duodecim Tabb. Denique ridet et indignatur Caecilius, apud Christianos «cadavera humari,» non «uri.» Verum est vetus illud, «Risu inepto nihil est ineptius.» Quid Octavius? 0209D Simpliciter respondet, antiquam esse suam et meliorem sepeliendi consuetudinem. Quod et Arnobius respondit. Nam et post Minucium mota iterum haec quaestio est. Atqui Romani poterant sui saltem Ciceronis librum secundum de Legibus (cap. 22) legisse, qui hunc morem defendit et confirmat. Et Plinius lib. VII, cap. 54, «Ipsum, inquit, cremare apud Romanos non fuit veteris instituti: terra condebantur.» Sane Tertullianus de Corona (cap. 12) ait, Christiano non licuisse cremare, et (ineunte) libro de Resurr. carn. ridet eos, qui «atrocissime,» ut ait, «exurunt defunctos.»

Porro Augustinus lib. XI Confess. significat in ecclesia Ostiensi peculiarem aliquem etiam fuisse morem 0210A humandorum corporum. An is quoque jam tum in usu esset, cum ibi ageret Minucius, nescio. Ridiculum vero, quod Caecilius, severus scilicet censor, Christianos accusat, quia neque unguentis delibuti, neque sertis redimiti essent. Mirum, quod interea non miratur, eos tamen usos jam tum fuisse oleo et chrismate. Sane sobriam, siccam, frugalemque vitam, hoc est, ab unguentis alienam, ipsi etiam ethnici laudare solebant: et Plato ex sua Republica, quam optimam suo judicio fingit, Homerum non ejicit nisi unguento perfusum et vittis redimitum, et, ut hic noster Octavius ait «coronatum:» cum significaret sese habere nolle cives tam molles. Ac ne longius abeam, Vespasianus quemdam ungentis madentem, et gratias agentem pro impetrata praefectura, aversatus, 0210B «Mallem, inquit, allium oleres.» Sed quid non objiceret Caecilius, cum etiam Christianos accuset, quia flores naribus supponerent, nec capiti coronando imponerent? Atqui ipse Lucianus in suo Nigrino ipsos Romanos rectius irridet, quod Christianos hic non imitentur, et faciant contra naturam, planeque nihil aut sapiant, aut sentiant. Adde Tert. de Cor. mil.

Caeterum Caecilius, ut alter Lucianus in Peregrino, Christianos irridet, quod colant hominem crucifixum. Octavius breviter negat hominem tantum esse, quem colant: et regerit, adversarios potius esse ἀνθρωπολάτρας, qui reges tamquam deos colant, et per eorum etiam genium jurent: quin immo gravius puniant ita pejerantem, quam si quis suum Jovem jurando sciens 0210C falleret. Suspicor hic notari quamdam constitutionem Alexandri Severi: quae tamen relata est in libros Juris L. II, C. de Rebus credit. Sane olim Christianos noluisse uti tali formula jurisjurandi, testis est Tertullianus in Apologetico. Sed tanto magis miror eam posteriorum Caesarum Christianorum legibus commendari.

Caecilius contumeliose objicit Christianos etiam «ipsam crucem adorare.» Negat Octavius. Adversarius iis, ut furciferis, maledicit. Noster (non enim eum pudet crucis Christianae) cruciferos suo modo dici non recusat, et de suae crucis signo religioso, (quod certe majoribus olim nostris familiare fuit) respondet, quod antea Justinus et Tertullianus scripserant, et postea Lactantius lib. IV, cap. 27. 0210D Nam et quanti illud fecerit Constantinus, notum est: certe ut vulgo res minus esset ignominiosa, edixit ne deinceps facinorosi cruci affigerentur. Non desiit tamen Julianus Apostata, ut Caecilius, Christianis ignominiae causa exprobrare crucis cultum, sicuti ex Cyrillo intelligi potest.

Mira est impudentia calumniae. Eo tandem evasit, ut nescio quae sacrorum monstra Christianis objicerent adversarii, «et qualia demens (ut quidam poeta dixit) Aegyptus portenta colit.» Audet etiam Caecilius fingere illos «adorare caput asini,» quamquam primus hoc non finxerit. Octavius tam putidam calumniam inficiatione depellit, et id potius de adversariis 0211A vere dici posse, recriminando probat, secutus suum Tertullianum (Apolog. c. XVI) , qui et Christianos vulgo dictos esse asinarios, et Christum ipsum auribus asininis tamquam aliquem Midam ab impio pictore expressum fuisse narrat. Talem autem confictam fabulam esse significat, quod Cornelius Tacitus mentiendo tale quippiam de Judaeis recitasset. Verum et ante Tacitum multis annis Apio Alexandrinus tempore Caligulae in Judaeis accusaverat quamdam ὀνολατρείαν. Caeterum, cum Josephus tale mendacium jam refutasset, minus ignoscendum est Tacito, qui in eo perstat: minime vero illis, qui majori etiam impudentia Christianis hoc probrum aspergunt.

Turpius est quod Caecilius eodem pudore clamitat, 0211B eos «colere nescio quae pudenda.» Ecquo ruit impura maledicentia? Octavius suae verecundiae esse intelligit, id longiori oratione non refellere: interea audire cogitur, alia non minus nefanda, cum Caecilius declamaret nefarios esse Christianorum coetus antelucanos, incesto et parricidio pollutos, prope ut olim erant Romae Bacchanalia. Octavius talia crimina non solum abs suis depellit, sed etiam retorquet in adversarios. Quam incesta essent Romanorum sacra non est ignotum. Nam et eorum poeta , «Nota Bonae, inquit, secreta deae.» Diu etiam humanas victimas immolarunt: etsi in aliis gentibus hanc, non jam dico sanctam, sed sanguinariam et sceleratam feritatem reprehenderent. Est autem memorabile, quod Plutarchus in Problem. narrat, eos obtendisse ad hoc 0211C suum factum excusandum, aliorumque damnandum. Mirum vero Christianis sacra talia objecta fuisse. Fuit tamen vetus et diuturna haec calumnia: et quidem promiscuae libidinis suspicionem facile augebat quorumdam credulitas, qui alios ex suo ingenio aestimant, et nocturna promiscuae multitudinis coitio, et quia Christiani sese fratres sororesque appellarent, atque etiam osculo sese invicem exciperent. Quid dicam, osculo quosdam impudice abusos esse, ut et fatetur et conqueritur Clemens Alexandrinus in Paedag. Christiani satis multa castissimi sui pudoris testimonia opponebant. Sed nihil audit impudens malevolentia, quae ut linguam habet intemperantem, sic neque frontem neque aures habet. Sane et olim Apionem tale quippiam de Judaeorum coetibus confinxisse 0211D narrat Josephus. Ergo nihil nostris tali infamia oppressis aliud superfuit, quam, quod scite et eleganter Aeschylus ait, τὴν ἀλήθειαν ἀνατιθέναι τῶ χρόνῳ. Non erant impostores, qui verba darent: non homines clamosi et impotentes, qui conviciis, maledictis, libellis famosis adversarios vicissim opprimere vellent. Rebus ipsis falsum refellere, et eo tandem modo vincere sedendo et silendo malebant: et bona interea conscientia sese sustentabant atque consolabantur. Sic bonam causam agebant bene.

Mirum rursus, Caecilio tam insolentem visam esse illam inter eos «fraterni nominis communionem,» 0212A cum et ipse Ulpianus scripserit, eum, qui fraterna charitate diligitur, etsi frater non sit, recte tamen Fratrem simpliciter appellari quod et in libros juris relatum est L. quinquagesima octava de Haered. instit. Quin immo et olim ipsos Essaeos, ante tempora Christianorum, ita sese invicem compellasse, didici ex quodam Philonis fragmento, quod exstat apud Eusebium περὶ προπαρασκευῆς (lib. VIII, cap. 12) .

Horribilius est alterum, quod objiciebatur, «crimen infanticidii:» coepitque haec calumnia paulo post tempora Trajani, et ad Constantini aetatem perduravit, et quidem cum tragica suspicione cujusdam coenae Thyesteae. Sed unde haec suspicio? An quia Christiani dicere solerent se vesci corpore et sanguine Christi? sicut e diverso narrat Augustinus 0212B quosdam aliquando existimasse ab Christianis adorari Cererem et Bacchum, cum audirent in eorum mysteriis tanti fieri panem et vinum: neque alioqui rem intelligerent. Quid dicam, quod Epiphanius narrat, quondam haereticos, qui Gnostici et Cataphryges et Pepuziani appellabantur, se vero Christianos esse mentiebantur, commisisse quod hic Caecilius omnibus Christianis objicit? Sed an aequum fuit, ut viris bonis propterea affingeretur, quod ab iis erat alienissimum? Adversarii loco probationis obtendebant famam et rumorem. Sed nullo quoque jure id fieri, leges civiles pro nostris respondebant, et ipse Quintilianus dixit, «nulli non etiam innocentissimo accidere posse fraude inimicorum, falsa vulgantium, ut sinistro rumore laboret.» Quam vero procul abessent Christiani 0212C ab omni homicidio, satis Octavius ostendit, cum ne homicidium quidem in ludis gladiatoriis spectare eos per suam religionem potuisse narrat, quod et antea Theophilus dixit ad Autolycum; et eodem tempore Athenagoras in Apologia, et latius Tertullianus in libro de Spectac. et postea Lactantius lib. VI, cap. 20. Sed neque caesae pecudis sanguinem gustasse nostros Minucius affirmat: sicuti et Tertullianus. Sic enim, quam Apostoli repetitam Nohae legem rursus tulerant, multis saeculis nostri diligenter observarunt, non minus quam Apostolicum in eadem Synodo decretum περὶ πορνείας. Certe quam honestum, religiosum, pudicum, castumque fuerit Christianorum solemne convivium, quod ἀγάπην appellabant, Caecilius, si verum ingenue dicere, quam improbe mentiri maluisset, intelligere 0212D potuerat non solum ex Tertulliani nostri Apologia, sed et sui Plinii quadam ad Trajanum Epistola. Sed petulantiam projectae maledicentiae quid refraenare posset? Dixi de eo convivio plura in annotationibus ad illam Epistolam, quae jam repetere nihil attinet. Utut autem nocturni Christianorum coetus innoxii essent, tamen obstabat lex Duodecim Tabb. multis decretis confirmata, et gravia erant judicia de collegiis illicitis. Nostri vero respondebant, nihil reipublicae esse periculi a suis coitionibus, quia essent alienissimi ab omni vel ambitione, vel ullius dignitatis 0213A cogitatione, nihilque esset in republica, quod affectarent, sed sua essent privata conditione contenti, ut Tertullianus in Apolog. respondet.

Caeterum ut jam praeteream reliqua capita vel accusationis Caecilianae vel Octavianae defensionis, illud observare juvat: cum calumniator ingeniosus et acer nihil non vel confingat vel exaggeret, et majestatis quaedam leviora crimina adjungat: praeteriisse crimen perduellionis, quod et alia antea objecerant, et ad reos statim opprimendos inprimis idoneum esse videbatur. An id dissimulavit, quia ne tenuis quidem ejus esset suspicio? Fuit certe perpetua haec majorum nostrorum gloria, quod nullis injuriis tam irritari potuerint, ut in principes aut tyrannos, etsi ab iis indignissime vexarentur, hostili 0213B animo essent, aut ullis adversus eos conjuratis conspirationibus (quae tamen alioqui et speciosae et frequentes tunc erant) assentirentur: aut, quid sua patientia, tolerantia, modestia, continentia dignum esset, non meminissent. Tantum abest ut essent aut turbulenti aut seditiosi, aut immani cupiditate ultionis abriperentur. Nam etsi ea multitudine septi essent, ut facile possent conficere, quod in hoc genere instituissent, tamen fas non esse putabant. Et vero suae alioqui religionis et principia sustulissent, et fundamenta evertissent. Immo vero humanae societatis vincula omnia dissolvissent. Quid multi etiam philosophi ambitiose praedicarent de tyrannicidis, notum erat. Sed nostri talibus flabellis incendi se non patiebantur: tantum abest, ut religionis nomine 0213C ad publicum parricidium incitarentur. Nihil est praetermissum, quod eos inflammare posset, et furor fieri dicitur laesa saepius patientia. Sed eos religio continuit, et ad invictam modo patientiam armavit. Id vero, de quo etiam quaeri hoc tempore audio et miror, perpetua plurium saeculorum historia nos alias confirmabimus. Illud modo breviter attingam, quod Minucius dicere potuit, ac paulo ante ejus aetatem accidit.

Tertullianus ad Scapulam (cap. 2) «Circa majestatem, inquit, imperatoris infamamur: tamen numquam Albiniani, nec Nigtiani vel Cassiani inveniri potuerunt Christiani.» Juvat et alterum ejusdem Tertulliani loco, cujus memoriam veterem hisce temporibus renovari plurimum interest, ascribere. 0213D «Unde,» inquit, in Apolog. (cap. 35) «et Cassii et Nigri et Albini? unde qui inter duas lauros obsident Caesarem? unde qui faucibus ejus exprimendis palaestricam exercent? unde qui armati palatium irrumpunt, omnibus Stephanis atque Partheniis audaciores? De Romanis, nisi fallor, id est, de non Christianis.» Ne hunc quidem locum ex historia illustrare gravabor. Avidius Cassius, Syriae legatus, adversus M. Antonium imperatorem surrexerat, cum praetexeret se rem publicam restituere atque conservare velle, quam Marci dissoluta indulgentia pessumdaret. Christiani tamen, qui in Marci exercitu adversus Marcomannos tam frequentes fuerunt, Cassianae factionis nulli fuerunt. Commodum, impurum 0214A tyrannum et nostris infestissimum, domi strangulari Romani curarunt, qui illi maxime erant familiares. An his Christianus ullus adfuit? Septimio Severo, qui ad imperium gladiatorio animo viam affectabat, sese opposuit Pescennius Niger in Syria, et deinde Clodius Albinus in Britannia Galliaque, cum uterque tam bono jure armatus, quam Severus, sibi esse videretur. Nam et ipse Tertullianus in libro de Pallio (cap. 2) hosce non minus, quam Severum, Augustos aliquando agnovit atque appellavit. Christiani tamen in eorum vel exercitu, vel factione nulli inventi sunt. Plautianus, qui principi proximus erat, et post eum maximae auctoritatis, ut Severus et Caracalla, a quibus fiebant multa crudeliter, jugularentur, immittit in curiam suum praefectum, 0214B et eodem paulo post irrumpit. An Plautianum Christiani secuti sunt, quorum interesse videbatur tyrannos illos tolli? immo vero potius Severum jam decumbentem illi suo etiam oleo curarunt sanaruntque, ut testis est Tertullianus ad Scapulam, ubi et solemnes Ecclesiae preces pro principibus commemorat. Tum addit: «Ex regula patientiae divinae agere nos satis manifestum est, cum tanta hominum multitudo, pars pene major civitatis cujusque, in silentio et modestia agimus. Absit enim, ut indigne feramus ea nos pati, quae optamus: aut ultionem a nobis aliquam machinemur, quam a Deo exspectamus.» Non dissimilia sunt, quae repetit in Apologetico, et digna sunt, quae his quoque temporibus inculcentur. Certe ait, Christianos facile «paucis 0214C faculis vel una nocte» potuisse sese ulcisci, si aut fuissent, aut esse voluissent (quod tamen jam a temporibus Neronis dicebantur) incendiarii. «Sed absit, inquit, ut aut igni humano vindicetur divina secta; aut doleat pati, in quo probatur.» Ait, illis, si aperte agere, et vim vi repellere voluissent, minime defuisse «vim numerorum et copiarum.» Sed inquit, «apud istam disciplinam magis occidi licet, quam occidere.» Ait illos etiam sine armis potuisse vincere secedendo, et vacuum Romanis suum orbem relinquendo, si alio migrare voluissent. Tum enim defuissent, quibus imperasset Romanus imperator. Adeo pauci supererant, qui non essent Christiani. Sed nostros et cives manere voluisse, et ad hostes Romanorum transire noluisse significat, et interea 0214D tamen a Romanis appellatos esse non hostes modo, sed et principum et humani generis hostes. Caeterum tam injusta et aperta fuit haec injuria, ut ipsos tandem hostes Christianorum puduerit tam et ingrate agere, et loqui impudenter.

Ergo Caecilius, quantumvis esset impudens, erubuit iis aliquod perduellionis crimen affingere. Quidvis aliud objicere, carpere, mentiri, calumniari 0215A maluit. Sed neque Christianis «adscribit causam publicarum calamitatum:» quod tamen eo tempore alii adversarii odiose facere imprimis solebant. Tristissima sane aetate Minucii erat facies Romani imperii, horribilisque dilaceratio atque confusio. Quid dicam genus omne malorum tunc inundasse? orbemque et concussum et permixtum bellis, incendiis, inundationibus, terrae motu, civitatum ruinis, gentium regnorumque excidiis, denique confectum et fame et peste publica? Non committit tamen Caecilius, ut (quod vulgus tunc clamitabat, et ante postque multis saeculis jactatum est) calumniaretur, Christianis totum illud chaos acceptum ferri debere, eorumque sanguine esse expiandum. Ante Minucii aetatem Tertullianus, «Si, inquit, Tiberis ascendit in arua, si coelum 0215B stetit, si terra movit, si fames, si lues, statim, Christianos ad Leonem,» acclamatur. Non minus odiosa et immanis erat acclamatio tempore Cypriani, ut ex hujus ad Demetrianum Epistola satis apparet. Eadem et tempore Arnobii. Nam et hic in suis adversus Gentes libris laborat, ut hac publici odii et invidiae flamma nostros liberet. Quid ipse postea Symmachus? nonne audet talem rursus cantilenam canere? Certe dignus erat, qui audiret, quod aliquando Romae post mortem Commodi acclamatum est, Delatores ad Leonem. Sed nostri ab sanguine et ultionis cupiditate erant alieni. Ambrosius non passus est eum in crimine tam falso diutius exsultare. Sed cum non multo post urbs ipsa capta atque direpta fuisset, non erubuerunt impii calumniatores 0215C talem postremo cladem religioni Christianae adscribere: coactusque est rursus Augustinus tam tetrae maledicentiae occurrere. Nam et propterea se suos de Civitate Dei libros scripsisse fatetur. Agit ergo minus malitiose Caecilius, qui aliorum exemplo talem facem in nostros non contorquet, neque eorum innocentiam tam indigne onerat. Immo vero iis, ut miseris, ut victis, ut servis, ipse tamquam magnis victoriis elatus, et summa felicitate cumulatus, superbe insultat: et hoc nomine tam illorum religionem fastidiose deprimit, quam suam gloriose attollit superstitionem. Sic enim profani homines ex fortuna et rerum successu pendent. Sic ipse Cicero pro Flacco contumeliose exagitat Judaeorum et gentem et sacra. Sed et Apionem Judaeis servitutem et aerumnas, 0215D tamquam falsae religionis testimonia, confidenter objecisse, ex Josepho intelligimus. Mirum vero, post tempora quoque Constantini, Julianum imperatorem nostros eadem ratione impetiisse, sicuti ex Cyrilli responsionibus cognoscimus. Quanto id magis potuit Caecilius, qui Christianos, nisi afflictos, miseros, pauperes, nullos viderat? itaque magno supercilio et fastu et contemptu in eos despuit, et tamquam καθάρματα καὶ περιψήματα (utor Apostoli 0216A verbis) proculcat. Sed Thrasonicos ejus spiritus altiori animo despicit Octavius, iisque sanctam quamdam superbiam opponit, qua et in paupertate divites, et in servitute liberi, et in media denique morte victores essent nostri. Utut autem Caecilius initio despumans, et intemperanter convicia profunderet, et minas efflaret, et ampullas horribiles projiceret, denique Christo insultaret: tamen veris victus paulo post cedit: neque arbitri judicisque Minucii sententiam exspectat, sed ultro illi occurrit. Admirabilis profecto conversio, praesertim tam repentina. Sed ea ostendit, sanabiles multos Romae fuisse, qui videbantur alioqui depositi et deplorati: veritati vero errorem facile cedere. Ergo Caecilius quadam veluti in jure cessione Octavio vindicanti addici poterat. 0216B Certe vinci dedique non recusat, et Octavianae orationis quodam quasi fulmine perculsus, tamquam alter quidam Paulus, subito religionem, quam ignorans oppugnaverat, admonitus complectitur.

Vellem autem, Minucius nobis quoque exposuisset totam hujusce μετανοίας historiam: ut et, qua lege, qua conditione, quibus sponsoribus, quo ritu, qua caerimonia, Caecilius Romam reversus, in Ecclesiae collegium et communionem cooptatus fuerit, intelligeremus. Nam et antiqui illius moris memoria expetenda est. Sed quod Hieronymus ad Chronica Eusebii, et Augustinus lib. VIII. Confession. (cap. 2) narrat de duobus aliis ejusdem et conditionis, et ordinis, et gentis, et ingenii viris, Arnobio et Victorino: cogitemus factum quoque esse de Caecilio. Immo 0216C vero hic Caecilius fatetur sese, posteaquam intellexit quid non sit vera religio, desiderare intelligentiam, cognitionem, institutionem religionis verae; eam vero catechesin in diem sequentem fuisse rejectam Minucius scribit. Sed tanto magis doleo, alteram hanc scholam, quae Minuciani libri optima et maxima pars fuisset, non editam esse: saltem non exstare. Nam neque satis est falsum refellere, verum etiam docere oportet: ut et, quid non sit, et quid sit Deus aut religio, exponatur. Sed bene habet: quod hic desideramus, sarcire potest Augustini liber de Catechizandis rudibus, qui et leges et formulam veteris catecheseos eleganter describit: et quomodo sit agendum cum doctis et litteratis, etiam monet: neque dissimilem Minucii aetate credo catechesin 0216D fuisse, et his quoque temporibus non observari miror. Juvat autem, ut Caecilium audivimus accusatorem et adversarium, nunc rebus conversis spectare catechumenum. Catechumeni tunc etiam appellabantur «auditores,» vel «audientes,» sicuti ex multis Tertulliani locis apparet: erantque imprimis dociles, minimeque refractirii: quod et ipse Lucianus in Philopat. indicat. Contentiosae itaque disputationes nullae cum iis erant: sed placidis monitionibus religio docebatur. Post catechesin qui jam sua nomina Ecclesiae dederant, ut Baptismo initiarentur, appellati sunt «competentes:» eorumque rursus in ordine Caecilium jam nostrum conspicere juvat. Post Baptismum candidatus denique particeps fiebat τῶν 0217A μυστηρὶων, a quibus antea procul abesse jubebatur. Neque sane de iis, aut promiscue disputare, aut coram profanis hominibus disserere, majores nostri solebant. Testis est Theodor. in Eran. Nam illa religiosius atque adeo timidius tractanda esse sentiebant: et quorsum alioqui res evaderet, longe prospiciebant. Itaque licet, cum accusarentur eorum συνάξεις, magna causa esse videretur, cur exponere deberent quidquid in iis ageretur; tamen de mysteriis nihil dicunt in foro, neque de iis cum adversariis aut contendunt aut litigant.

Atque haec quidem hactenus breviter praemonere visum fuit, ut ad Octavii Minuciani lectionem viam veluti praemunirem, quae et Christianarum antiquitatum memoriam nobis commendet, et ad eam renovandam 0217B nos excitet, qui et alioqui Romanas tanto studio persequimur. Atque utinam qui Romae sunt docti homines, et nullum non etiam lapidem revolvunt, nullamque non in ipsis lapidibus litteram observant, ut antiquae reipublicae aliquid eruant: veteris quoque Ecclesiae monimenta (quibus eadem urbs abundat) colligerent, pluresque, qui in ea et vixerunt, et sepulti sunt, Minucios excitarent. Satis jam, satis est novorum de Religione libellorum. Veteribus potius in lucem revocandis hujus generis reliquiis operam demus: et simus aliquando doctae antiquitatis potius, quam inanis novitatis studiosi: majorumque nostrorum imagines et intueamur, et aliis, ne novi homines esse forte videamur, ostentemus. Neque tamen, etsi eadem eorum religio animusque 0217C idem fuerit, eadem quoque semper facies fuit, idemve status. Non enim semper vexati abjectique jacuerunt, neque tam aut ingrati aut inepti fuerunt, ut optimo jure optimaque conditione esse recusarint, cum hoc iis licuit per principes Christianos: neque tam fatui, ut hoc beneficio non uterentur: neque tam iniqui, ut, si quid in suis imperatoribus desiderarent, paganorum (ut loquimur) tyrannorum loco eos haberent: neque tam morosi, ut publicae tranquillitati nihil quidquam condonarent. Loquor de iis, qui non fuerunt degeneres. Sed liberae Ecclesiae splendorem non vidit Minucius: servientis modo squalorem vidit. Nostrum vero est, utrumque statum, et utriusque temporis conditionem recte considerare atque discernere: et hoc externae, 0217D ut ita loquar, formae temporumque discrimen prudenter observare, ut et antiquitatis memoria, et majorum nostrorum exemplis recte utamur. Hic enim et 0218A prudentia magna et cautione maxima opus esse fateor: et cum lex nova rogatur, fertur saepe illud Uti rogas, saepius istud Antiquo, nobis ut occurrat atque placeat, necesse est, resque postulat. Insculptum Romae in veteri marmore esse dicitur, Candida Fulvo Nobilior Auro Felix Antiquitas. Sed ejus praejudiciis infeliciter abuteremur, nisi liberum integrumque judicium in iis discernendis atque diligendis adhibeamus: ne vel confuse omnia misceamus, vel malitiose praetereamus, quae imitari nos oportet, vel etiam, quae huic aetati non conveniunt, intemperanter urgeamus. Cum olim de testamentis ageretur, lex quaedam civilis respondit, «retinendum esse morem fidelissimae vetustatis.» L. XVIII. Co. de Testam. Cumque de finibus et 0218B ordine gubernationis ecclesiasticae quaereretur, audita in Nicaeno concilio est illa vox: ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΘΗ ΚΡΑΤΕΙΤΩ. Nulla tamen fuit superstitio, quae intemperanter, atque impotenter urgeret, quod reipublicae salus repudiaret. Et ut sapientes jurisconsulti, ubi de magistratuum jure quaestio esset, graviter respondebant, non solum spectandum esse, quid Romae factum sit, sed etiam quid fieri debeat. (Lege duodecima de Offic. Praes.) Sic etiam spectare debemus, non solum quid majores nostri fecerint, sed et quo tempore, et quave conditione, aut quali fine: neque non meminisse quoque oportet, quod lex quaedam monet, non tam exemplis quam legibus judicandum esse. Ergo facio perlubenter, ut et jurisprudentiam et historiam conjunctim aut colam, aut saltem colendam 0218C esse saepe profitear: et quidem utramque in utroque genere, humanarum dico et divinarum rerum, sive civilium et ecclesiasticarum. Nam et earum intelligentia atque memoria talem horum studiorum conjunctionem requirit: ut, si Tiberius imperator recte judicavit, militarem disciplinam (quod ait Suetonius) ex antiquitate esse repetendam: nos multo magis sentiamus rectiusque dicamus, civilem et ecclesiasticam bona fide judicioque bono inde repeti debere. Interea vero, quia varie et periculose hic errari posse sentio, iterum iterumque obtestabor omnes bonos et cordatos, ut a factionibus aversi, et a studio partium alieni, primum vetustati tantum auctoritatis tribuant, quantum illi debetur: deinde placide cogitent atque observent, non solum quid 0218D veteres Christiani, tempore Minucii, facerent, cum aliud non possent: sed et quid optarent, et ubi possent, faciendum esse statuerent: et vero, quid tandem, cum liberi fuerunt, fecerint, ut et rempublicam et Ecclesiam recte constituerent.