Caput IV. De visionum aliorumque coelestium donorum per priora Ecclesiae saecula, copia et ubertate disseritur. Veteres Christianos, et omnium opinione, genuinos Christi martyres non minori, quam Perpetuam, fiducia divinis hisce Spiritus Sancti charismatibus, usos fuisse demonstratur.

0104D I. Nihil in nostrorum martyrum Actis reapse occurrere quod Montani redoleat officinam.

II. Sanctus Justinus M. sui temporis prophetas cum veteribus comparat. Unde conficitur non minori quam illos fiducia propheticum spiritum usurpasse.

III. De Montanistarum initiis. Nullus vetustissimorum scriptorum montanistas ideo pro falsis prophetis habuit, quod veluti ad arbitrium Spiritus Sancti revelationibus uterentur.

IV. De charismatum per haec tempora varietate et copia insigne sancti Irenaei testimonium.

V. Quam praesto fuerit veteribus Christianis, ad 0105A coercendos abigendosque daemones, virtus Spiritus sancti.

VI. Potamiaenae, non minus quam Perpetuae, memorabile exemplum.

VII. Quantum Cypriani vita visionibus ac revelationibus abundaverit, ex ejus epistolis, et Pontio diacono ostenditur.

VIII. Aliorum martyrum Acta iisdem Spiritus sancti donis referta.

IX. Perpetuae et sociorum martyrum aevo charismatum fontem, magis quam Cypriani temporibus exundasse.

I. Quum, ut saepius dixi, quae capite praecedenti in medium produxi, non in eam mentem accipi velim, 0105B quasi Actorum γνησιότητα in controversiam vocare, aut eorumdem editorem, etsi montanistam, in fraudis suspicionem adducere, in animo habeam: alia nunc vobis via, Augustino etiam duce, capessenda dandaque opera est ut omnem a Perpetuae visionibus, etiam prout in Actis referuntur, montanismi suspicionem amoliamur. Ut enim Acta nullis Montanistarum commentis inquinata esse negemus, et Perpetuae revelationes aliquid habere, quod Montani scholam officinamque redoleat, Ecclesiae auctoritas facit, quae non heri, aut nudiustertius, sed ab antiquis temporibus, ut ex Augustino constat , publicam eorum lectionem approbavit. Facit etiam auctoritas Patrum, qui nihil a fide alienum, nihil indecorum, nihil denique, quod Montanistarum redoleat officinam, in iis 0105C ipsis Perpetuae revelationibus subodorati sunt quibus modo suspicio imprudentissime aspergitur. Non erant Patres in rebus fidei subodorandi adeo obesis naribus, ut non statim bonum Christi odorem, et coelestium charismatum fragrantiam ab haereticarum fabularum, ineptiarumque foetore discernerent. Non modo nullus ostendi potest haereticus martyr, quem pro catholico Patres coluerint, sed neque etiam ulla catholicorum martyrum, acta haereticis fabulis inquinata, quorum ad fidelium aedificationem publicam in Ecclesia lectionem esse voluerint. Ut boni pastores solliciti admodum erant, ut a noxiis atque inutilibus herbis oves averterent suas: neque credimus fraudem nulli per tot saecula animadversam, nunc tandem Basnagio suboluisse. Enitendum est igitur, ut 0105D injectas antiquis hisce et probatis veterum Patrum calculo monumentis haereticae pravitatis maculas detergamus, et inde etiam conflatam sanctis martyribus sceleris hujus invidiam depellamus. Quod me facile consecuturum esse confido, singula quaeque ad examen revocando, et ad severiores critices regulas expendendo, quae Basnagium in pravam hanc de sanctis martyribus opinionem adduxerunt. Primum, ut vidimus, inter insita et ex ipsis Actis et Perpetuae verbis collecta, adversus Martyres argumentum repetit ex eo quod initio capitis quarti Perpetua narrat in haec verba: «Tunc dixit mihi frater meus: 0106A Domina soror, jam in magna dignitate es, et tanta ut postules visionem, et ostendatur tibi an passio sit, an commeatus. Et ego quae me sciebam fabulari cum Domino, cujus beneficia tanta experta eram, fidenter repromisi ei dicens: Crastina die tibi renuntiabo.» Eo, inquit Basnagius, se modo Perpetua gerit; quasi Spiritum sanctum veluti monile quoddam in arca inclusum sua haberet ad nutum, ejus illustrationibus, quando vellet, usura ad arbitrium; recitatisque superioribus verbis, miram, subjungit, fiduciam et sola Montanistarum familia dignam!

Hoc argumento facile me expedirem; si innumera huc afferrem similis, si non etiam majoris fiduciae exempla, non modo ex recentiorum sanctorum historiis; sed e Theodoriti quoque historia religiosa, e 0106B Gregorii Dialogis, ex Joannis Moschi Prato spirituali, et aliis hujusmodi quinti, sexti ac sequentium saeculorum voluminibus coacervata. At quoniam mihi cum ejusmodi hominibus quaestio est, qui id generis monumentis omnem temere fidem abrogant, haec in praesentiarum missa faciam, et ad alia me exempla testimoniaque convertam, quibus ii tantum refragari audeant, qui aut christianam religionem ludibrio habent, aut nullam penitus religionem colunt. Non est tamen cur a me aliquis exspectet ut omnia huc conferam coelestium visionum, propheticarum revelationum, aliorumque divinorum charismatum exempla quibus Ecclesia plurimum fuit tribus prioribus saeculis illustrata. Quamquam enim id multum juvaret ut intelligeremus, unde Perpetuae animum tanta 0106C fiducia incesserit (ex summa videlicet per ea tempora coelestium donorum ubertate, et pene quotidiano et communi, ac quibusvis justis exposito divinorum charismatum usu), attamen quia bene longam eruditamque de Visionibus ad Epistolam VIII Cypriani dissertationem texuit Henricus Dodwellus inter Protestantes non infimi subsellii theologus, in qua veterum Patrum, initio sumpto ab apostolicis ad Cyprianum usque loca omnia in quibus de visionibus agunt, adversus eos asseruit ac vindicavit «qui, ut ait, quae legunt in illius saeculi auctoribus de visionibus, ea ad Montanum trahunt atque Montanistas;» ideo hoc ego labore in praesentia supersedebo, sed ea dumtaxat cum ex antiquorum Patrum scriptis seligam testimonia, tum ex martyrum sinceris Actis probatisque 0106D historiis exempla quae ad meum institutum propius accedere videbuntur, et ex quibus facile possit intelligi, Montanistarum familiae propriam non fuisse miram illam Perpetuae fiduciam, qua futuri eventus revelationem fratri spopondit.

II. Notanda sunt autem imprimis quaedam Justini martyris loca ex Dialogo cum Tryphone, in quo, ut Eusebius advertit : «Prophetiae dona adhuc sua aetate in Ecclesia viguisse, scribit.» Sed quomodo viguerint, productis sancti martyris testimoniis compertum magis habebimus atque exploratum. Ita 0107A enim ait : «Apud nos enim huc usque etiam prophetica exstant dona, unde et vos intelligere debetis quae olim in genere vestro fuere, ea esse in nos translata.» Et infra, quam perspicuum esse docet, et in omnium oculis positum, nullum tum amplius exstare in Judaeorum gente prophetam: tam palam esse omnibus, ac manifestum, esse revera inter Christianos non viros tantum, sed etiam feminas, prophetiae spiritu, secundum Joelis vaticinium afflatos : «Ita ut in genere vestro non amplius more veteri prophetae futuri essent: quod et oculis ipsi vestris cernere potestis. Post illum namque nullus omnino apud vos natus est propheta.» Et paulo post : «Est apud nos videre et feminas et masculos dona a Spiritu Dei habentes.» Hoc Justini martyris testimonio 0107B falsi imprimis convincitur Basnagius, dum ait , in Novo Testamento de solis Philippi evangelistae filiabus referri quod a numine actae oracula funderent. Nam sanctus Justinus promiscuum, et commune fuisse tradit masculis et feminis prophetiae domum. Quamquam et illud non admodum verosimile videatur, Philippi filias, quamvis, ut scribit ad Victorem Polycrates , in Asia consenuerint, ad id usque temporis pervenisse. Asterius quoque Urbanus inter novi Testamenti catholicos prophetas, ut quos dicat nihil ad Montanistas pertinuisse, μηδὲν αὐτοῖς προσήκοντας, praeter Philippi filias, Ammiam quamdam philadelphensem recenset, spiritu, ut Montanistae jactarent, quod «post Quadratum et Ammiam philadelphensem mulieres illae Montani in 0107C prophetiae gratiam successerant.» In hos itaque novi Testamenti non prophetas modo, sed etiam prophetissas translata fuisse docet Justinus, prophetica dona quibus olim synagoga inclaruerat; idque tanta perspicuitate atque evidentia, ut Judaeos ipsos hujusce rei testes appellet. Quod utique argumento est, non minori copia, atque ubertate sese novis hisce prophetis, quam antiquis, prophetiae spiritum infudisse. Jam vero an non eo se modo veteris Testamenti prophetae gerebant, quasi Spiritum Sanctum veluti monile quoddam in pectore suo, ut in arca inclusum, sua haberent ad nutum, ejus illustrationibus usuri ad arbitrium? Annon de futuris eventibus a populo requisiti, eadem plane fiducia, qua Perpetua, se illi, crastina die, aut post breve tempus renuntiaturos 0107D spondebant? Quid ergo mirum, si novi Testamenti prophetis, ut Agabo, Silae, Quadrato, Polycarpo et prophetissis, ut filiabus Philippi, Ammiae 0108A philadelphensi et deinde Perpetuae adeo familiarem fuisse dicamus, ut a Christianis interrogati, haec fiducia responderint: «Cras vobis renuntiabimus»: prophetae scilicet, aut prophetidis appellationem, non illi olim, aut illae tulisse videntur, qui semel tantum aut iterum prophetica fudissent oracula, sed qui prophetico spiritu familiariter, et pene dixerim ad arbitrium uterentur. Alioquin cum prophetica dona tanta olim in Ecclesia copia exundarent, cur aliqui tantum nec magno sane numero prophetae κατ᾽ ἐξοχὴν dicti fuissent, ut quos Asterius apud Eusebium loco saepius laudato recenset, et Polycarpus dictus Ecclesiae Smyrnensi διδάσκαλος ἀποστολικὸς, καὶ προφητικός , Doctor apostolicus et propheticus?

III. Non longe post Justini martyrium montanisticae 0108B factionis initia videntur esse collocanda, si, ut Ruinartius et alii volunt, anno CLXVII aut etiam serius sanctus martyr occubuit. Anno enim CLXXVII, quo Lugdunenses martyres passi sunt, nefariae sectae fundamenta, ut Eusebius refert, jacta jam fuerant. Principio, ut ex eodem Eusebio constat, varia fuit eorum fortuna: alii eos ut veros prophetas celebrabant, alii quid de illis statuerent ancipites haerebant, adeo ut aliarum quoque ecclesiarum, et praesertim Gallicanae, de hac nova prophetia sententiam per litteras Asiani rogarint. Causam vero cur non statim ab omnibus repudiarentur, hanc fuisse tradit Eusebius, quod cum adhuc in Ecclesia divinae gratiae charismata affluerent, haud insolens videbatur, eos quoque, qui austerum vivendi genus extrinsecus consectabantur, 0108C coelestibus charismatis abundare: «Cum Montanus, inquit Eusebius , et Alcibiades ac Theodotus tunc primum in Phrygia, opinione hominum, tamquam prophetae celebrari coepissent; (multa quippe divinae gratiae miracula in pluribus ecclesiis etiam tum fieri solita fidem plurimis faciebant, eos quoque prophetare), cumque illorum hominum causa dissensio orta esset, qui in Gallia erant fratres, privatum de his judicium suum, religiosum imprimis et cum recta fide consentiens, rursus eidem epistolae subjunxerunt, prolatis interfectorum apud se martyrum variis epistolis quas illi dum in vinculis adhuc essent, partim ad fratres in Asia et Phrygia degentes, partim ad Eleutherum Romanae urbis episcopum scripserant, pro pace Ecclesiarum 0109A quasi legatione fungentes.» Haec de Montanistarum initiis Eusebius; ex quibus nemo non facile intelligit, eam per haec tempora in Ecclesia fuisse divinorum charismatum ubertatem, ut ex eo firma conjectura capi non posset, aliquos e prophetarum albo expungendos esse, quod cum magna fiducia propheticum spiritum usurparent. Ejusdem libri capite decimo sexto et seqq. aliquot illius aevi scriptores memorat, qui Montanistas gravissimis scriptis exagitarunt, ut Apollinarem Hieropolitanum, Asterium Urbanum, Miltiadem, Apollonium, Serapionem, Aelium, Publium Julium Develti Coloniae Thraciae episcopum, et ex quibusdam longas bene ῥήσεις affert, in quibus cernere est, quo signorum genere veteres illi Patres adulterinum Montani spiritum deprehenderent. Praeter 0109B pravos eorum mores, et vaticiniorum falsitatem illud imprimis, ut supra vidimus, novis hisce prophetis objecerunt, quod velut arrepticii, subito quodam furore ac mentis excessu concussi, insana quaedam et importuna atque aliena proloquerentur, praeter morem atque institutum Ecclesiae a majoribus traditum, et continua deinceps successione propagatum. Nullibi autem id illis opposuisse legimus, quod Perpetuae Basnagius opponit, eamque propterea uti montanistam traducit, quod coelestes revelationes cum magna fiducia praestolarentur. Nullum certe vir eruditus afferre poterit veterum Patrum testimonium, quo demonstret magnam illam, quam in Perpetua miratur, fiduciam montanisticae familiae fuisse propriam: qua ergo fuisse potius fiducia, ne dicam 0109C temeritate et audacia, hoc esse voluit in sanctissima femina montanistici spiritus argumentum?

IV. His eisdem temporibus pietatis et eruditionis laude florebat imprimis Irenaeus. Ex secundo ipsius adversus Haereses libro insignem locum affert Eusebius, in quo «Divinae, inquit , admirandaeque 0110A virtutis specimina adhuc sua aetate in quibusdam ecclesiis superfuisse, testatur his verbis: Tantum abest, inquit (C. 57) , ut mortuum excitent per orationem, quemadmodum Dominus et Apostoli fecerunt, sed et saepenumero inter fratres tota simul unius loci ecclesia ob aliquam necessitatem id flagitante cum jejuniis multis et orationibus, reversa est in corpus anima defuncti, et sanctorum precibus hominis vita donata est.» Et aliquanto post: «Quod si, inquit, simulatione quadam ac praestigiis haec Dominum fecisse dicturi sunt, ad Prophetarum oracula eos deducentes, ex illis demonstrabimus cuncta de ipso ita praedicta et gesta esse certissime, eumque esse Filium Dei. Unde etiam in ejus nomine quotquot veri sunt ejus discipuli, accepta ab eo gratia, 0110B ad salutem atque utilitatem reliquorum omnium ea faciunt, prout unusquisque ipsorum ab eo munus acceperit. Alii enim daemonas expellunt certissime ac verissime, adeo ut qui hujusmodi malis spiritibus liberati sunt, saepe fidem amplectantur, et in Ecclesia permaneant. Alii praescientiam futurorum, et visiones sortiti sunt, et propheticas praedictiones. Alii infirmos per impositionem manuum curant, ac pristinae sanitati restituunt. Sed et mortui aliquoties, ut supra diximus, excitati sunt, et pluribus deinceps annis nobiscum remanserunt. Quid plura? non potest numerus iniri donorum, quae per universum orbem Ecclesia a Deo accipiens in nomine ejus qui sub Pontio Pilato crucifixus est Jesu Christi, quotidie ad opitulationem gentium operatur, nec fallens quemquam, 0110C nec pecuniam corradens. Ut enim gratis accepit a Deo, sic etiam gratis ministrat.» Idem, inquit Eusebius, in alio loco ita scribit: «Sicuti multos ex fratribus audimus in Ecclesia, qui prophetiae dona consecuti sunt, et omni linguarum genere per Spiritum loquuntur, et ad hominum utilitatem occulta in lucem proferunt, atque arcana Dei mysteria exponunt. Ex his igitur apparet multiplicem donorum spiritualium varietatem ad illa usque tempora penes eos, qui digni essent, permansisse.» Cum res Ecclesiae id temporis ita se haberent, et tanta esset divinorum charismatum varietas et copia, ut neque eorum iniri numerus posset, et quotquot essent ἀληθῶς αὐτοῦ μαθηταί, «veri ejus, id est Christi discipuli» propheticis donis abundarent, et vel mortuos 0110D excitarent, vel daemones ejicerent, aut futura praeviderent, aut occulta cordium penetrarent, aut infirmos per impositionem manuum sanitati restituerent, aut omni genere linguarum per Spiritum loquerentur; an non imprudenter illi faciunt, qui res Christianorum illius temporis ex praesenti rerum statu 0111A metientes, tantopere mirantur, quod sancta femina ἀληθῶς αὐτοῦ μαθήτρια, adeoque divinis hisce charismatis assueta, ut quae se «sciebat fabulari cum Domino,» cunctis jam terrenis affectibus exsoluta, et in ipsa martyrii expeditione, eam sibi sumpserit de divina dignatione fiduciam, «cujus beneficia tanta experta erat,» ut fidenter se fratri renuntiaturam spoponderit, an passio futura esset an commeatus? Id Basnagii judicio longe est ab istorum temporum moribus: sed annon longius est etiam ab hodierna consuetudine, quod tunc πολλάκις, «saepenumero inter fratres» factum esse testatur Irenaeus, quod «tota simul unius loci Ecclesia ob aliquam necessitatem id flagitante cum jejuniis multis et orationibus, reversa sit in corpus anima defuncti, et sanctorum 0111B precibus hominis vita donata sit?»

V. Sed ut intelligat Basnagius, qua fiducia veteres Christiani divina haec charismata et virtutes administrarent, audiat quae Tertullianus jactet de illorum in daemones imperio : «Edatur hic aliquis sub tribunalibus vestris, quem daemone agi constet: jussus a quolibet christiano loqui spiritus ille, tam se daemonem confitebitur de vero, quam alibi deum de falso. Aeque producatur aliquis ex iis qui de Deo pati existimantur, qui aris inhalantes numen de nidore concipiunt, qui ructando conantur, qui anhelando profantur. Ista ipsa virgo coelestis pluviarum pollicitatrix, iste ipse Aesculapius medicinarum demonstrator, alias demorituris Socordio, et Denatio et Asclepiodoto subministrator, nisi se daemones 0111C confessi fuerint, christiano mentiri non audentes, ibidem illius christiani procacissimi sanguinem fundite. Quid isto opere manifestius? Quid hac probatione fidelius? Simplicitas veritatis in medio est. Virtus illi sua assistit: nihil suspicari licebit, magia aut aliqua ejusmodi fallacia fieri dicetis, si oculi vestri et aures permiserint vobis. Quid autem injici potest adversus id quod ostenditur nuda sinceritate?» Annon haec magna fiducia; de cujusvis christiani sanguine cum tyrannis transigere, si non ad arbitrium et quam maluerit in daemonas exerceat potestatem? An istam quoque fiduciam sola Montani familia dignam, Basnagius dicere audebit, quod huic sectae Tertullianus fuerit addictus? At nullus hic ejusmodi cavillationibus locus; non hic de occultis privatisque 0111D visionibus aut revelationibus agitur, sed de re cujus publicum, et sub ipsis ethnicorum magistratuum tribunalibus, exhibetur experimentum; et christianae religionis decus et christiani hominis sanguis in discrimen vocatur, nisi signum oblatum ex sententia processerit. Annon vero ita se gerit, ita loquitur Tertullianus, quasi Spiritum sanctum ad coercendos et subjiciendos sibi daemones, veluti monile quoddam in arca inclusum sua Christiani haberent ad nutum, ejus virtute ac potestate, quando vellent, usuri ad arbitrium? Unde autem Christianis tanta fiducia, nisi ex quotidiano id genus virtutum experimento? «Christum 0112A timentes,» subjungit laudatus auctor, «et Deum in Christo, subjiciuntur servis Dei et Christi. Ita de contactu, deque afflatu nostro . . . . . . etiam de corporibus nostro imperio excedunt inviti et dolentes, et vobis praesentibus erubescentes.» Libro autem de Corona milit. hoc spiritu, hac vitute non clericos modo aut insigniores Christianos, sed quosvis promiscue, etiam laicos, praeditos fuisse, clare et aperte significat, dum Christianos, illos utique quibus ex Ecclesiae catholicae disciplina militare licebat, a suscipienda vel exercenda militia hoc inter caetera argumento deterret, quod militibus noctu pro daemonum templis excubandum esset, in quos Christianus interdiu imperium exercebat, quosque exorcismis fugabat : «Et quos interdiu exorcismis fugavit, 0112B noctibus defensabit, incumbens et requiescens super luncho quo perfossum est latus Christi.» Cui, ut vidimus, concinit Irenaeus qui veros Christi discipulos, nulla distinctione adhibita, hac, ait, inter caetera dona praeditos fuisse potestate, ut daemones expellerent βεβαίως καὶ ἀληθῶς. Et utroque antiquior Justinus ipsos ethnicos harum virtutum testes appellat, ut quae sub ipsorum oculis et palam ederentur : «Hoc ipsum ex his, quae sub aspectu vestro sunt, intelligere potestis. Complures siquidem daemonum intemperiis correptos homines per orbem omnem et hanc vestram urbem, quos alii adjuratores et incantatores et venefici vestri curare non potuerunt, permulti hominum nostrorum, Christianorum, inquam, per nomen Jesu Christi sub Pontio Pilato crucifixi 0112C adjurantes sanarunt, atque etiam nunc sanant exarmantes atque exigentes ab hominibus, qui illos obsederunt daemones.» Et in dialogo cum Thryphone : «Opitulatorem namque ipsum et redemptorem nominamus, cujus etiam nominis potentiam daemones tremunt et reformidant, et hodie quoque illi per nomen Jesu Christi crucifixi sub Pontio Pilato qui Judeae procuratorem egit, adjurati nobis parent.» Et rursum: «Et nunc nos, qui in crucifixum sub Pontio Pilato Jesum Dominum nostrum credimus, daemonia cuncta, spiritusque malignos adjurantes, sub potestate eos nostra subditos habemus.» Non minori quam Tertullianus fiducia magnus hac de re loquitur Athanasius, quamvis quarto saeculo, non eadem qua 0113A tertio ineunte, ubertate haec spiritus Sancti charismata redundarent : «Haec autem quae dicimus, non in solis verbis consistunt, sed ipsa etiam experientia praeclarum veritati dat testimonium. Accedat itaque quisquis voluerit, ac virtutis insignia in Christi virginibus, nec non in adolescentibus, qui castimoniam profitentur immortalitatisque fidem in tanto Christi martyrum choro contempletur. Veniat, et quisquis ea quae diximus experiri cupit, atque in mediis ipsis daemonum praestigiis, et oraculorum fallaciis ac magiae prodigiis, signo crucis quae apud ipsos ludibrio est, utatur solumque Christum nominet: mox videbit quam cito per ipsum fugentur daemones, cessent oracula, ars omnis magica veneficiaque evanescant.» Si non est incredibile veteres Christianos 0113B tantam exercuisse adversus daemones potestatem, et ad malignos spiritus coercendos, Spiritus Sancti virtutem, veluti gladium a femore pendentem habuisse ad nutum, eum quando vellent, exerturos ad arbitrium: cur incredibile videtur feminam divino spiritu plenam ita se gessisse, quasi ipsum veluti monile quoddam in pectore suo ut in arca inclusum habuisset ad nutum, ejus illustrationibus quando vellet usura ad arbitrium? Non video quid huic argumento reponi possit. Non nititur incertis aut obscuris exemplis, non dubiis aut forte conflictis revelationibus, non vagis vulgi rumoribus, aut traditionibus, sed palam et in omnium oculis rerum gestarum fide, clarissimis monumentis contestata consignataque. Spiritus Sancti virtute ad comprimendos 0113C daemones veteres Christiani ad arbitrium utebantur. «Quid hoc opere manifestius?» Cur igitur candidata martyrii Spiritus Sancti illustrationes ad arbitrium impetrare non potuit? «quid hac probatione fidelius? simplicitas veritatis in medio est: virtus illi sua assistit; nihil suspicari licebit,» non montanismum aut fanatismum, aut aliquid hujusmodi.

VI. Eadem qua Perpetua, Severi persecutione, sancta Potamiaena inter Alexandrinos hujus temporis martyres celeberrima, sublata est, cujus non solum exstat apud Eusebium illustris apparitio, sed insignis in Deum fiduciae exemplum, non minus quam illud Perpetuae admiratione dignum. Eusebii verba pro more subjiciam : «Protinus igitur judicis sententia 0114A damnatam, Basilides unus ex apparitoribus ad supplicium adducit. Cumque vulgus eam vexare, et obscoenis verbis illudere ei conaretur, Basilides quidem eos qui contumeliam virgini faciebant absterrens propellebat, multaque misericordiae et humanitatis erga illam praebebat indicia. Illa vero benignitatem hominis erga se libenter amplectens, bono animo eum esse jussit: se namque post obitum salutem ipsius a Domino impetraturam, et collata in se beneficia brevi remuneraturam esse . . . . . . . Et hujusmodi quidem certamen nobilissima virgo decertavit. Brevi autem postea Besilides . . . . . . Christianum se esse, idque palam profiteri . . . . . . Cumque quidam in Domino fratres eum adiissent, et causam subitae illius atque insperatae conversionis interrogarent, dixisse 0114B fertur, Potamiaenam tertio post martyrium die, noctu sibi assistentem coronam capiti suo imposuisse dixisseque se ipsius causa Dominum orasse, atque id quod petierat impetrasse: nec diu postea ipsum ad superos migraturum. Posthaec signaculo Domini a fratribus accepto, postridie Christum gloriose confessus, capite truncatus est.» An minori fiducia Basilidi salutem, et beneficiorum certam remunerationem Potamiaena spopondit, quam Perpetua Saturo futuri eventus praedictionem? Annon ita quoque Potamiaena se gerit, quasi divinae praedestinationis ordinationes in numerato haberet, aut post mortem divinorum consiliorum arbitra futura esset, gratiae per se victricis auxiliis usura ad arbitrium, per quae Basilidi Christus donaret, «non solum ut crederet 0114C in eo, sed etiam ut pateretur pro eo?» Si brevi Potamiaena fore speravit ut suae pro Basilide preces exaudirentur, cur non in eamdem spem Perpetua quoque potuit adduci? Si laudi Potamiaenae datur, quod certam fecerit Basilidi futurae salutis spem: cur vitio Perpetuae vertitur, quod certam Saturo spem injecerit futurae revelationis? Si Potamiaenae prophetiam nemo umquam in montanismi suspicionem adduxit, cur similem Perpetuae prophetiam in invidiam montanismi trahemus. Quid enim differunt? «Bono animo esto, post obitum impetrabo tibi salutem;» et: «Crastina die tibi renuntiabo?»

Extincta Severi persecutione, pax diuturna successit, ad Decium usque, nisi Maximi persecutione, quae tamen brevis et localis fuit, non interrupta. Hoc 0115A temporis intervallo visiones et revelationes in Ecclesia non defuerunt, ut aliquibus exemplis constat, quae uti insigniora, et ad publicum Ecclesiae statum, et ad publicas item personas atque imprimis celebres pertinentia, historiae suae Eusebius inseruit. Cujusmodi fuerunt illae quibus Alexander in Hierosolymorum antistitem electus est , et qua sanctus Fabianus Ecclesiae Romanae pontifex renuntiatus ; sed eas praetereo, quod nihil ferme cum nostro argumento commune habeant, ut illas etiam Dionysii Alexandrini, quas idem Eusebius refert , in quibus praesenti causae non multum videtur esse praesidii.

VII. Ad Cyprianum itaque veniam, quo nemo magis ita se gessit, quasi Spiritum anctum, veluti 0115B monile quoddam in arca inclusum sua, habuisset ad nutum, ejus illustrationibus, quando vellet, usurus ad arbitrium. Duo autem in ejus revelationibus ac visionibus spectanda sunt: earum scilicet varietas atque frequentia, et quam inde concepit sanctissimus juxta, ac prudentissimus vir de divina dignatione et familiaritate fiduciam. Ut autem haec diligentius lector atque commodius animadvertat, eas hic sancti Martyris visiones exponere visum est, iisdem verbis quibus ab ipso suis in epistolis referuntur. Epistola undecima, alias juxta Pamelii editionem octava, nihil ferme habet praeter visiones atque revelationes. Scripta est e secessu presbyteris et diaconibus, hortaturque illos ad preces assidue fundendas; unde Augustinus ejus in lib. IV de Baptismo 0115C mentionem faciens, hunc illi titulum dedit: «Ad Clericos, de precando Deo.» Deciana persecutio saevissime id temporis grassabatur: impulsum autem se fuisse dicit divinis praesertim revelationibus ad scribendum: «Nam quod, inquit, magis suasit et compulit, ut has ad vos litteras scriberem, scire debetis (sicut Dominus ostendere et revelare dignatur) dictum esse in visione: Petite et impetratis. Tunc deinde praeceptum plebi assistenti, ut pro quibusdam personis designatis sibi peterent. In petendo autem fuisse dissonas voces, et dispares voluntates: et hoc vehementer displicuisse illi qui dixerat: Petite et impetratis, quod plebis inaequalitas discreparet, nec esset fratrum consensio una, et simplex et juncta concordia.» Unanimitatis hujus 0115D pacisque inter fratres, et concordiae defectus causam fuisse subjungit grassantis persecutionis, quam sibi longe antequam decerneretur sequenti visione ostensam fuisse, testatur: «Imo vero nec venissent fratribus haec mala, si in unum fraternitas fuisset animata. Nam, et illud ostensum est, quod sederet paterfamilias sedente sibi ad dexteram juvene, qui juvenis anxius, et cum quadam indignatione subtristis, maxillam manu sustinens, moesto vultu sedebat. 0116A Alius vero in sinistra parte consistens, rete portabat, quod se mittere, ut circumstantem populum caperet, minabatur; et cum miraretur quid hoc esset, ille, qui vidit, dixit ei: Juvenem qui ad dexteram sic sederet, contristari et dolere quod praecepta sua non observarentur: illum vero in sinistra exultare, quod sibi daretur occasio, ut a patrefamilias potestatem sumeret saeviendi. Hoc prius longe ostensum est, quam tempestas vastitatis hujus orietur. Et vidimus impletum quod fuerat ostensum.» Sicuti pacis tempore futuram persecutionem, ita saeviente persecutione, brevi futuram pacem in visione pariter intellexit, de qua in eadem epistola ita scribit. «Denique ad minimum famulum suum, et in delictis licet plurimis constitutum et dignatione ejus indignum, 0116B tamen illic pro sua circa nos bonitate, mandare dignatus est: Dic illi, inquit, securus sit, quia pax ventura est. Sed quod interim morula est, supersunt adhuc aliqui qui probentur.» Neque tamen de fundendis assidue precibus, sed de aliis quoque pietatis operibus, et religionis officiis, supernis revelationibus admonitum se fuisse testatur: «Sed et de victu parco, et sobrio potu divinis dignationibus admonemur, etc.» Adeo vero de vaticiniorum suorum futuris eventibus sanctissimus praesul securus erat, ut quamvis nullus adhuc optatae tranquillitatis radius appeteret, jussit tamen has litteras promulgari, et per clerum ad quem scriptae fuerant, plebi quoque communicari: «Dissimulare haec singula, et apud conscientiam meam solus occultare non debui . . . . . . . 0116C Nec ipsi utique apud vos hanc epistolam teneatis occultam, sed legendam fratribus suggeratis.» Sed ab omni pacis spe tam longe aberat afflictae plebis animus, ut nullam plerique gravissimi pastoris litteris, ac revelationibus fidem accommodarint: quam eorum incredulitatem in principio libri de Lapsis reprehendit, ab eo conscripti post redditam Ecclesiae ob insperatum ac repentinum Deciorum interitum tranquillitatem: «Pax ecce, dilectissimi fratres, Ecclesiae reddita est, et, quod difficile nuper incredulis ac perfidis impossibile videbatur, ope atque ultione divina securitas nostra reparata est.»

Non minus visionibus abundat epistola novissimae editionis decima sexta, ad Pamelii numeros decima, quin plures et varias, paucioribus tamen verbis, complectitur: 0116D «Castigare nos itaque divina censura, nec noctibus desinit, nec diebus: praeter nocturnas enim visiones, per dies quoque impletur apud nos Spiritu Sancto puerorum innocens aetas, quae in exstasi videt oculis, audit et loquitur ea quibus nos Dominus monere et instruere dignatur. Et audietis omnia, quando ad vos reducem me Dominus fecerit, qui ut secederem jussit. Interim temerarii et incauti et tumidi quidam inter vos, qui hominem non cogitent, vel Deum timeant; scientes quoniam si ultra in iisdem perseverarint, utar ea admonitione qua me uti Dominus jubet, ut interim prohibeantur offerre.» Quis haec legens Cypriano nostro praeclarum illud non adscribat elogium, quod a Polycrate Melitoni 0117A Sardensi longe antea tributum fuerat : Τὸν ἐν ἁγίῳ Πνεύματι πάντα πολιτευσάμενον, «qui Spiritu Sancto afflatus cuncta gessit. «Unde» eum a plerisque nostrorum prophetam fuisse» habitum, ex Tertulliano «in septem libris quos scripsit adversus Ecclesiam pro Montano,» refert Hieronymus . At haec omnia in Cyprianum nostrum non minus quadrant: quid enim persecutionis tempore ab eo gestum, quod non Spiritu Sancto afflatus perfecerit? Ut plebem suam ad futurum bellum expediret longe antequam exardesceret, divina illud revelatione praesensit. Indicto bello, ut latebras quaereret, et persecutionem declinaret, Deum auctorem habuit; neque ut ipsemet et Pontius diaconus in ejus Vita testantur, sine divina revelatione secessit. Orta tempestate, 0117B quibus aut virtutum exercitationibus superanda esset, aut pietatis officiis tranquillitas impetranda, divina item revelatione cognovit. Futuram pacem non minus quam proximum bellum, divina pariter revelatione praenovit. Qua erga lapsos disciplina uti deberet, et nocturnis ipse visionibus et diurnis, innocentum puerorum raptibus et excessibus intellexit. Qua item in incautos quosdam ac temerarios presbyteros censura deberet animadvertere, a Deo similiter per apertam et manifestam admonitionem accepit. Assiduis hisce Spiritus sancti donis ac muneribus fretus, ad reditum quoque suum supernam revelationem praestolabatur: «Et audietis omnia, quando ad vos reducem me Dominus fecerit, qui ut secederem jussit:» quam illi non defuisse 0117C postea dicemus.

Interim, antequam e secessu Carthaginem remearet, Aurelium et Celerinum gloria confessionis insignes in clerum cooptavit. Id vero non sine consuetis visionibus ac divinis revelationibus factum est. Nam cum illorum temporum usus haberet, ut ordinationes clericae non sine plebis testimonio, et totius cleri suffragio celebrarentur; cur illos absens in clerum provexerit, hanc, de Aurelio loquens, affert rationem, quod humano testimonio non indigeret, qui divino probatus fuerat suffragio : «In ordinationibus clericis, fratres charissimi, solemus vos ante consulere et mores ac merita singulorum communi consilio ponderare; sed exspectanda non sunt testimonia humana, cum praecedunt divina suffragia. Aurelius 0117D frater noster, illustris adolescens, a Domino jam probatus, etc.» Et epistola sequenti de Celerini ordinatione loquens, eam quoque per spiritum prophetiae, nec sine visionibus ac revelationibus peractam fuisse testatur. «Cum enim, inquit, consentire dubitaret, Ecclesiae ipsius admonitu et hortatu in visione per noctem compulsus est, ne negaret nobis suadentibus, cui plus licuit, quae et coegit.»

Felicissimus schismatis Carthagine auctor, et quinque presbyteri perditae factionis fomites, quas in 0118A sanctissimum virum turbas concitarint, saepius ipse in suis epistolis narrat. Hac de re et de persecutione, quae inde imminebat, divinitus aliquid accepisse, nec coelestem defuisse revelationem, ex his sancti martyris verbis colligunt eruditi: «Persecutio est haec alia, et alia tentatio, et quinque illi presbyteri nihil aliud sunt, quam quinque primores illi qui edicto nuper magistratibus fuerant copulati, ut fidem nostram subverterent, ut gracilia fratrum corda ad lethales laqueos praevaricatione veritatis averterent. Eadem nunc ratio, eadem rursus eversio, per quinque presbyteros Felicissimo copulatos, ad ruinam salutis inducitur.» Videtur, inquit Pamelius, alludere ad visionem quampiam, in qua apparuisse videntur cum magistratibus quinque primores, qui edictum 0118B contra episcopos una publicarent. Neque huic interpretationi refragatur Rigaltius, eamdemque manifeste amplectitur Dodwellus . Eadem Epistola, modo XLVIII, al. XL, quae ultima est earum quas in secessu conscripsit, quam, ut supra diximus, praestolabatur de reditu revelationem, se jam accepisse, perspicue, ut mihi videtur, luculenterque significat. Primo enim queritur: «quod quorumdam presbyterorum malignitas et perfidia perfecisset ne sibi ad suos ante diem Paschae venire licuisset. Cavebat scilicet ne per minas et per insidias perfidorum major ex suo adventu Carthagine tumultus oriretur, et, cum paci et tranquillitati episcopus providere in omnibus debeat, ipse materiam seditioni dedisse, et persecutionem denuo exacerbasse videretur.» Postea subjungit, 0118C hanc esse persecutionem novissimam et extremam tentationem, quae et ipsa, inquit, «cito Domino protegente transibit, ut repraesenter vobis post Paschae diem cum collegis meis.» Annon manifesta habemus et clara propheticae revelationis indicia? Ante Pascha suo se secessu continuit, metuens ne adventu suo materiam seditioni daret, et ne persecutionem denuo exacerbasse videretur: post Pascha tamen certo se rediturum promittit. Sed annon poterat post Pascha idem periculum imminere? Nequaquam: noverat enim cito transituram persecutionis hujus novissimam tentationem. Sed unde id noverat, ut adeo certum promitteret? Non aliunde profecto, nisi ex divina revelatione.

Sublatis Deciis, secundam Cypriani temporibus Ecclesiae 0118D persecutionem Gallus et Volusianus intulerunt. Hanc quoque sanctus Cyprianus, antequam saeviret, imo et antequam decerneretur, non una aut altera, sed multis et crebris et manifestis ostensionibus ac visionibus futuram intellexit, et per synodicas secundi concilii Carthaginensis ad Cornelium litteras, non suae tantum, sed etiam Romanae Ecclesiae significavit : «Sed enim cum videamus diem rursus alterius infestationis appropinquare coepisse, et crebris atque assiduis ostensionibus admoneamur, ut ad certamen quod nobis hostis indicit, armati et parati 0119A simus, plebem etiam nobis de divina dignatione commissam exhortationibus nostris paremus, etc. Postea: «Obtemperandum est namque ostensionibus atque admonitionibus justis, ut a pastoribus oves in periculo non deserantur, etc.» Rursus: «Placuit nobis, Spiritu Sancto suggerente, et Domino per visiones multas et manifestas admonente, quia hostis nobis imminere praenuntiatur et ostenditur, colligere intra castra milites Christi, etc.» His Cypriani verbis haec subjungit Cl. Dodwellus : Non credent haec fortasse athei. Sed quid habent quominus fide digna esse censeant? Visiones hic habemus non multas modo, sed et manifestas, eventuque comprobatas; nec id obscura privati cujuspiam fide, sed synodi totius consentiente suffragio, mansurisque, si falsae fuissent, in rei memoriam 0119B aeternis monumentis, scriptisque consignatas, «sole, ut Hieronymus ait, clarioribus;» non video quid praeterea velle possent ad rem facti comprobandam, si modo ex aequo judicare vellent, nec fidem prorsus omnem hominibus derogare. Rursus de eadem persecutione ita scribit ad plebem Thibaritanam : «Nam cum Domini instruentis dignatione instigemur saepius, amplius et admoneamur; ad vestram quoque conscientiam admonitionis nostrae sollicitudinem perferre debemus. Scire enim debetis, et pro certo credere ac tenere, pressurae diem super caput esse coepisse . . . . . Nec putamus talia esse quae veniunt, qualia fuerunt illa quae transierunt: gravior nunc et ferocior pugna imminet.» Non immerito dubitatur, quomodo Deciana gravior et ferocior futura esset Galli persecutio, 0119C cum reapse brevior fuerit, et longe mitior? Hunc nodum ita solvi in Dissert. de Poenit. seu de Capit. absolut. . Non futuram modo persecutionem, sed et omnia pariter mala quae non minus Ecclesiae, quam reipublicae impendebant, fuisse Cypriano his visionibus demonstrata, irruptiones scilicet barbarorum, indeque secutas Christianorum aeque ac Gentilium captivitates: et funestissimam luem quae late per imperium Romanum grassata est; cujus mali acerbitatem et innumerabiles strages, cum sanctus ipse Cyprianus, tum Pontius diaconus in ejus vita, tum alii auctores deplorant. Haec igitur aliaeque calamitates cum persecutione conjunctae Galli et Volusiani imperium Deciano longe gravius Christianis effecerunt. Cumque non omnes malorum causae clare et 0119D distincte fuissent sancti martyri revelatae, tot quas praeviderat calamitates, et Christianorum funera, ex sola oritura esse persecutione sibi facile persuasit.

Vidimus hactenus quam frequenter et familiares Cypriano fuerint coelestes revelationes: videamus modo in quam sanctus Martyr fiduciam ex earum frequentia fuerit adductus: et annon ipse etiam, haud secus ac Perpetua eo se modo gesserit, quasi Spiritum sanctum, veluti monile quoddam in arca inclusum sua, habuisset ad nutum, ejus illustrationibus, quando vellet usurus ad arbitrium. Talis fiduciae signum 0120A est securitas illa, quam praeferebat, non defuturam sibi coelestem revelationem, quae tempus ad reditum opportunum demonstraret, quod jam antea est nobis animadversum. Nunc aliud non minus perspicuum proferam in eamdem rem argumentum. Gravissima illa epistola qua Florentium Pupianum, virum seditiosum ac turbulentum, vehementissime objurgat, ei tandem veniam, si resipiscat, hac conditione promittit: si Deus id permittat, et aliquo sensibili signo suam hac de re sententiam voluntatemque significet : «Si temeritatis et superbiae atque insolentiae tuae agere vel sero poenitentiam coeperis . . . . . communicationis tuae poterimus habere rationem; manente tamen apud nos divinae censurae respectu et metu; ut prius Dominum meum consulam, an tibi pacem dari, 0120B et te ad communicationem Ecclesiae suae admitti, sua ostensione et admonitione permittat. Memini enim, quid jam mihi sit ostensum, imo quid servo obsequenti et timenti, de dominica et divina auctoritate praeceptum, qui inter caetera quae ostendere et revelare dignatus est, et hoc addidit: «Itaque qui Christo non credit sacerdotem facienti, postea credere incipiet sacerdotem vindicanti.» Quibus sancti Martyris verbis haec subjicit Dodwellus :

«Ita erant frequentes ea aetate divinae revelationes, ut ne de resipiscente quidem Pupiano polliceri auderet quid esset statuturus, ne aliud fortasse a Deo juberetur; ut Deus proinde primum innueret esse consulendum; ut tandem Dei in rebellem poenam exspectaret, talem plane qualem apostolicarum censurarum comitem 0120C fuisse, apud doctos in confesso est. Iterum de presbyteris qui se inconsulto lapsis communicaverant «Utar, inquit, ea admonitione qua me Dominus jubet, ut interim prohibeantur offerri, etc.» Non ignorabat Cyprianus ejusmodi visiones viris impiis ac temerariis quales modo non paucos experimur, ludibrio et contemptui haberi; sed adeo tamen pro certo habebat, suas ex Deo esse revelationes, ut nihil de futuris eventis dubitaret: et non solum quibus jam fuerat donatus publicare, sed novas etiam palam sibi promittere, minime vereretur; unde in eadem epistola statim subjungit: «Quamquam sciam somnia ridicula et visiones ineptas quibusdam videri, sed utique illis qui malunt contra sacerdotem credere quam sacerdoti. Sed nihil mirum, quando de Joseph fratres sui 0120D dixerunt: Ecce somniator ille venit, nunc ergo venite, occidamus illum; et somniator postea quod somniaverat consecutus sit, et occisores ac venditores confusi sint, ut qui verbis prius non credidissent, factis postmodum crederent.»

Superest alia Cypriani visio prophetica ad martyrium ejus pertinens; sed eam capite sequenti reservabo. Interim, rogo, annon videatur Spiritum Sanctum in pectore suo quasi in arca inclusum habuisse, qui in disciplinae etiam ecclesiasticae exercitio visiones exspectabat, et nihil statuere audebat, 0121A nisi Dominum antea consuluisset, et nisi manifesto aliquo indicio voluntatis ejus certior factus fuisset; et an Perpetua montanismi propterea fuerit insimulanda, quod ipsa etiam divinis revelationibus assueta, eadem fiducia se gesserit?

VIII. Quam frequentes id temporis exhibitae martyribus fuerint coelestes visiones ac propheticae revelationes, fidem amplissimam faciunt sincera ac genuina cum Jacobi et Mariani, etc., tum Montani et Lucii ac sociorum martyrum Acta, his referta coelestibus visionibus ac propheticis vaticiniis. Non est mihi animus eas hic singillatim referre: oporteret enim integra ferme Acta transcribere, quae apud doctissimum Ruinartium videri commode possunt. Unum dumtaxat ex actis Montani exemplum afferam, quod 0121B ad praesens argumentum propius accedit. His autem verbis in actis describitur: «Cum autem jam carnifex immineret, et gladius super cervices ejus libratus penderet, expansis ille (id est Montanus) ad coelum manibus, voce clara, ita ut non tantum ad aures plebis, sed et gentiles quoque ipsos sonus vocis feriret, oravit rogans et deprecans ut Flavianus qui per suffragium populi de comitatu eorum remanserat, sequeretur die tertia. Et quo precis suae fidem faceret, manualem quo oculos fuerat ligatus in partes duas discidit, et jussit alteram reservari, qua Flaviano oculi post crastinum ligarentur. Sed et in medio eorum in area solum servari jussit, ut nec sepulturae consortio privarentur. Et perfectum est sub oculis nostris quod Dominus in Evangelio repromisit, ut qui tota 0121C fide peteret, quidquid peteret impetraret. Nam post biduum Flavianus quoque productus, gloriam suam passione perficit.» Non magis mirandum est, Perpetuam futuram ante diem crastinum martyrii sui revelationem praenuntiasse, quam Montanum futurum post triduum, Flaviani martyrium esse vaticinatum. Quo enim prophetico spiritu actus Montanus petiit, «ut Flavianus sequeretur die tertia,» eodem Perpetua rogavit, ut sibi ante proximum diem ostenderetur, passione futura esset, an commeatus. Nam utrumque, ut multis Scripturarum exemplis compertum est, ad spiritum pertinet prophetiae, et futuros eventus praevidere, et certas exspectare futurorum eventuum revelationes.

IX. Est autem illud circa praecedentes cum Cypriani, 0121D tum coaevorum martyrum visiones et prophetica vaticinia sedulo animadvertendum: constare inter omnes, charismatum copiam ampliorem longe fuisse initio Ecclesiae, quam posterioribus saeculis: adeo ut Origenes qui aliquot annis ante Decii persecutionem libros scripsit adversus Celsum, auctor sit, signorum Spiritus sancti vestigia dumtaxat apud paucos morum candore praecellentes, et qui mores suos ad Evangelii normam exigerent ad haec tempora superfuisse: postquam enim dixit, miraculis probari veritatem Evangelii, ait ea posse demonstrari, 0122A «cum ex multis aliis, tum ex eo quod vestigia quaedam eorum supersunt apud eos, qui secundum Verbi voluntatem vivunt.» Et in alio ejusdem operis libro : «Signa autem Spiritus sancti initio quidem doctrinae Jesu, et post ejus assumptionem plurima ostensa sunt, deinde vero pauciora. Sed et nunc ipsius ad me apud paucos exstant vestigia, qui animas et verbo et congruentibus actionibus expurgarunt.» Vestigia vero quae essent, his luculentius verbis declarat : «Etiamnum vestigia sancti illius Spiritus apud Christianos supersunt. Excantant daemones, multas curationes perficiunt, et vident quaedam secundum voluntatem Verbi, de futuris.» Ex quibus verbis constat uberrimum illum et in omnes, ut de suis temporibus testatur Irenaeus, qui veri essent Christi 0122B discipuli diffusum coelestium charismatum fontem, etsi non penitus exaruisse, non ea tamen amplitudine et copia post modum exuberasse. Quam proxime autem ad Irenaei tempora Perpetua et Saturus accedebant; tam longe ab iis temporibus quibus suos Origenes adversus Celsum libros elucubravit (sub Gordiani nimirum aut Philipporum imperio, post longam et diuturnam Ecclesiae pacem extrema saltem Cypriani tempora et Montanus sociique martyres distabant. Unde si adeo Spiritu sancto repleti sunt sancti Martyres, cum aliqua dumtaxat signorum ejus vestigia superessent, ut ejus illustrationibus uti ad arbitrium viderentur, quid miramur, si eamdem Perpetuae sui copiam fecerit Spiritus sanctus, quo tempore «numerus non poterat iniri charismatum, quae 0122C per totum mundum Ecclesia a Deo recipiebat?»