Articulus Primus. Analysis hujus libri.

Liber hic nihil aliud complectitur, quam dialogum quo Caecilius superstitiosis ethnicorum hominum vanitatibus addictus, patrium et avitum deorum cultum, a nemine deserendum, omnibusque in eo perseverandum esse, variis rationibus probare conatur. Contra vero Octavius, qui impio illo cultu rejecto, christianae professioni nomen cum Minutio Felice dederat, omnia 0371C Caecilii argumeta sic funditus evertit, tantisque rationum momentis christianae religionis demonstrat veritatem, ut Caecilius illis plane convictus hanc laeto gratantique animo amplexatus fuerit.

Ab ipso autem libri exordio narrat Minucius, quam jucunda eorum, quae sibi cum Octavio, dum apud se Romae habitaret, contigerant, ac potissimum hujusce disputationis recordatione delectaretur. Quorumdam siquidem negotiorum causa Octavius ad eum, vindemiarum forensiumque feriarum tempore ex inopinato advenerat. Tam gratus autem Minucio, quam improvisus fuit ille Octavii adventus. Post expletam uno et altero die summi desiderii aviditatem, utrique ad marina Ostiae balnea, adscito Minucii comite Caeciliano, ire placuit. Diluculo itaque cum ad mare, «inambulando», 0371D ut ait, littore pergerent, Caecilius, «denotato» Serapidis simulacro, manum ori admovit, labiisque impressit osculum. Quamobrem illico Octavius Minucio acriter exprobravit non minorem in ipsum, utpote Caecilii hospitem, quam in eumdem Caecilium redundare hujusce impii facinoris infamiam. Reliquum tamen 0372B exinde itineris spatium emensi, in maris littore de navigatione confabulando deambulabant.

Ibi porro cum pueros testarum in mare jaculationibus ludentes, aliqua non sine voluptate Minucius Octavius que conspicerent, Caecilius e contrario ad tam gratum spectaculum minime intentus, subtristem prae se ferebat animum. Quapropter Minucius solitam in eo desideravit alacritatem. At ille ingenue confessus est se Octavii sermone perculsum; atque idcirco petiit, ut sibi cum Octavio de religionis suae veritate disputare liceret. Annuit cum socio suo Octavius, ac selecto paulo eminentiori loco, medius inter eum et Octavium sedit Minucius.

Ad hanc porro disputationem prinsquam Caecilius aggrediatur, a Minucio postulat, ut aequissimi judicis 0372C libram perinde teneat, ac si de ulla religione nihil hactenus sibi fuisset compertum. Dehinc vero haud dubitanter asseverat posse facillime probari omnia in rebus humanis esse dubia, suspensa, incerta minusque vera, quam verisimilia. Dolendum igitur, inquit, et omnium indignatione illud dignum, quod indocti quidam, ac scientiarum artiumque ignari de summa rerum et divina majestate aliquid decernere non dubitent, de qua philosophi nihil certi ad hunc usque diem statuere ausi fuerant. Nec immerito quidem; persuasum siquidem ipsis erat infirmis hominibus coelestia scrutari negatum, quibus satis esse debet, si seipsos familiarius noverint. Tum brevi inductione demonstrare conatur certum non esse utrum Deo aliquo auctore facta sint omnia. Ex prospera autem 0372D pravorum hominum Phalaridis et Dionysii, et adversa bonorum Rutilii, Camilli et Socratis fortuna, ac variis et lubricis terrenarum rerum casibus, probare contendit nobis nondum constare utrum Dei providentia mundus regatur, aut soluta legibus fortuna rebus omnibus dominetur.

0373A Inde igitur ille concludit satius esse traditis antiquis religionibus adhaerere, deosque vereri et adorare quam ullam de illis ferre sententiam. Ab ipso quippe mundi principio parentes nostri hosce deos aut faciles, aut reges habuerunt. Quaelibet enim natio, ac Romani postmodum numina sua sic coluere, ut hi pio eorum cultu supremum meruerint totius orbis terrae imperium. Tum deinde asseverare non veretur hunc deorum cultum, qui eo sanctior, quo vetustior est, quibusdam satis probari miraculis, nec impune a nonnullis impiis spretum et irrisum. Alia autem bene multa de deorum naturalibus et donis, de carminibus poetarum, et oraculis futura praenuntiantibus se praetermisisse contestatus, fidenter pronuntiat manifestam cuilibet fieri deorum praesentiam 0373B ex templis, quae incolebant; ex vatibus, qui ventura noverant; ex beneficiis, quibus dii ipsi solebant bene de hominibus mereri, ac tandem ex somniis, quibus evidentissime agnoscebantur. Quamvis ergo horum deorum natura vel origo incerta sit; firma tamen manere debet omnium gentium de iis consensio. Quamobrem minime ferendam esse ait Theodori, Diagorae, ac Protagorae impiam temeritatem qui hanc religionem penitus tollere, aut saltem infirmare voluerunt.

At certe multo minus, inquit, tolerari debet illi cita et desperata factio Christianorum, lucifugaque eorum natio, ex ultima faece hominum collecta, ac nocturnis congregationibus, jejuniis solemnibus, inhumanisque cibis foederata. Isti enimvero templa, 0373C ut busta, despiciunt, deos respuunt, rident sacra, honores floccifaciunt, tormenta denique sic spernunt ut dum mori post mortem timent, mori interim non vereantur. Per universas nihilominus terrae partes disseminati, occultis notis sese invicem cognoscunt, amantque pene antequam noverint. At dicuntur caput adorare asini, colere sacerdotis genitalia, atque hominem crucifixum, ipsumque hujus supplicii instrumentum venerari. Quid plura? Ad epulas solemni die coeunt, atque ibi epoto infantis crudelissime occisi sanguine, ictum foedus sanciunt, et eorum tirunculi initiantur. Post illud vero immanissimae feritatis convivium, extinctis a cane luminibus, per impudentes tenebras, incerta sorte omnes permiscentur, atque ita, aut reipsa, aut conscientia fiunt incesti. Caeterum 0373D quidquid colunt, magno studio occultare nituntur; nullas aras habent, templa nulla, nulla nota simulacra.

Deus porro illorum, sicuti et Judaeorum, unicus esse fertur, quem cum nec videre, nec ostendere queant, illum nihilominus animo plane inquietum, praepostere curiosum, ubique praesentem, omnia hominum facta, atque intimas animi cogitationes, etiamsi singulis inservire non possit, diligenter inquirere arbitrantur. Futurum quoque asserunt totius mundi incendium, ac post corporum nostrorum resurrectionem justis beatissimae vitae, injustis maximarum poenarum aeternitatem repromittunt. Eapropter damnant rogos, igniumque sepulturas, et cuncta voluntati divinae seu fato adscribunt. Nullus tamen mortuus ab inferis excitari 0374A potest; et nemo umquam Protesilai sorte vel hora unica ad vitam fuit revocatus. Quid autem hisce Christianis post mortem eventurum sit, inde ipsi augurari debent, quod nunc omni divina ope destituti, Romanis vero subditi, summis calamitatibus et miseriis premuntur, honestis voluptatibus, spectaculis, pompis, conviviis publicis, idolothytis, floribus, coronis abstinent, et unguenda funeribus reservant.

Comites itaque suos Caecilius adhortatur desinant coeli plagas mundique secreta rimari, hancque sequantur Socratis sententiam: «Quod supra nos, nihil ad nos.» Et certe ille divino oraculo laudari idcirco meruit: «Quod nihil se scire didicisset.» Ex hoc autem fonte manavit prudens Arcesilae, Carneadis, plurimorumque Academicorum in summis quaestionibus 0374B dubitatio, ac Simonidis, de diis ab Hierone tyranno interrogati, cunctatio omnibus imitanda. Denique Caecilius horum opinioni se lubenti animo subscribere declarat; nec sine elati animi fastidio Octavium, ut argumentis suis respondeat, provocando, finem sermoni suo imponit.

Tum Minucius Caecilio modeste respondit de sermonis sui concinnitate, subtili orationis varietate, suaque haud mediocri eloquentia ipsi non esse exsultandum; sed singula ejus argumenta diligenter expendenda, ut quod in eis verum validumque sit, seligatur, probetur. et suscipiatur. At Caecilius non sine aliqua laesi animi significatione dixit eum, disputationis suae vires infirmando, ab officio religiosi discedere judicis. Integrum siquidem Octavio erat 0374C ea omnia, quae in medium protulerat, si posset, confutare, seque ad eum magno silentio audiendum jam esse paratissimum.

«Dicam equidem, respondit Octavius, ac pro viribus adnitar, ut veracium verborum flumine amarissimam conviciorum labem diluam.» Ante omnia vero ille profiteretur fas sibi non esse dubiam, ancipitem, vagam et fluctuantem dissimulare Caecilii mentem ac sententiam. At fatetur tamen eam nec ulli malo illius dolo, nec callido versutoque ejus animo, ab ejus sinceritate prorsus abhorrenti, sed veritatis ignorationi esse tribuendam.

Ad infirmanda dehinc singula Caecilii argumenta aggressus, docet nemini aegre ferendum, quod 0374D Christiani, quantumvis illiterati et pauperes, de coelestibus rebus disputent. Tales enimvero non solum fuerunt philosophi, et alii artium inventores; verum nostrates etiam, qui, quantumvis inopes et egentes, aliis prudentiam et disciplinam tradiderunt. Et vero cum ingenium non fortunae aut facultatibus detur, sed a natura nobis insitum sit, quilibet cujusvis sexus et conditionis homo, divina investigare, et de iis sententiam ferre potest.

Fatetur quidem hominem debere se ipsum nosse, ac quis, unde, quare, a quo, et ex quibus elementis factus sit: sed plane penitusque negat hanc cognitionem ab eo posse comparari, quin rerum 0375A universitatem, et Deum ipsum antea cognoscat. Nullus etenim, nisi mente omnino captus, totius mundi ornatum advertere potest, quin persuasum confestim habeat, eum non fortuito atomorum concursu, sed a Deo conditum fuisse, atque ab eo regi et administrari. Quod quidem ille confirmat ac stabilit ex coeli, solis, lunae, siderumque motibus ac utilitate, ex mensium circulo, tenebrarum lucisque vicissitudine, ex miro temporum ordine, ex stabili varietate frugum, maris finibus, innata animantibus ad sui defensionem multiformi armatura, hominis forma ac figura, et generandi nascendique ratione. Nam haec omnia sine omnipotentis Dei providentia fieri non possunt. Non universo autem tantum mundo, sed singulis 0375B ejus partibus Deus consulit. Quis enim dubitat ejus imperio Britanniam maris tepore, Aegyptum Nilo, Euphrate Mesopotamiam, Orientem Indo flumine foecundari? Denique sicut domui praeclaro ornatu dispositae aliquem, sic toti mundo hunc Dominum praeesse cernimus.

Porro autem ipsum unicum esse Deum probat Octavius terrenorum exemplo imperiorum, scilicet Persarum, Thebanorum, Romanorum, ubi, inquit, nullus neque frater fratrem, neque socer generum regni consortem pati umquam potuit. Quid vero, quod sicuti apibus, gregibus, et armentis unus est tantummodo rex aut dux, ita unus est Deus, qui principio et fine carens, omnia moderatur?

Quamvis autem ille infinitus et immensus, sibique 0375C soli, quantus est, cognitus, a nobis nec videri, nec nominari queat; eum tamen, si nominum terrestrium tollas additamenta, perspicue cognosces. Et sane unanimem esse omnium de illo consensum inde Octavius arguit, quod vulgus, manus ad coelum tendendo, ipsum invocat. Praeterea poetae illum divum hominumque patrem, et Virgilius omnium rerum creatorem, mentem, et spiritum appellavere. Quin etiam ipsimet, uti ille singillatim ostendit, praestantiores philosophi, Thales, Anaximenes, Diogenes Apolloniates, Anaxagoras, Pythagoras, Xenophanes, Antisthenes, Speusippus, Democritus, Straton, Aristoteles, Heraclides, Theophrastus, Zenon, Chrysippus, Cleanthes, Diogenes Babylonius, Xenophon, Aristo et Plato, quamvis 0375D a nobis verbis et sermone discrepent, in nostram nihilominus de illo ipsomet Deo unico alii obscurius, alii planius iverunt sententiam.

Ex his ita disputatis Octavius falsitatis evidenter arguit venditatas a majoribus nostris, tamquam miracula, ridiculas de Scylla, Chimaera, Hydra, Centauris, aliisque aniles fabulas, et absurdas traditiones. Nec minus evidenter ostendit insulsum impiumque semper fuisse deorum cultum. Antiquissimi enimvero homines primum sane suos reges, duces inclytos, pudicas et sexu suo fortiores reginas, artiumque inventores, ob praeclara illorum facta, vel accepta ab eis beneficia non secus ac deos venerati sunt. Et hoc quidem ab Octavio 0376A probatur Euhemeri, Prodici, Persei et Alexandri Magni testimonio a quibus deorum patria, dies natales, sepulchra, vel beneficia, et sacerdotum secreta recensentur. Negare igitur haec non poterant ethnici, sicuti nec sistrum, inquit, Isidis, ac Serapidis seu Osiridis tumulum, sacraque mysteria nihil aliud prodere, quam miserorum deorum tristes exitus, fata et funera. Quis etiam non videat Eleusinia Cereris, aliaque Jovis et Cybeles sacra non minus absurda esse quam probrosa?

Quantas insuper de deorum suorum forma ac figura ineptias putidasque nugas ethnici venditant! Claudum quippe fingunt Vulcanum, Apollinem imberbem, Aesculapium filium ejus barbatum, glaucis Neptunum oculis, Minervam caesiis, bubulis Junenem, 0376B Mercurium pedibus alatis, ungulatis Pana, Saturnum compeditis, duplici fronte Janum, Dianam alte succinctam, Ephesiam multis mammis, trino capite et multis manibus Triviam, Jovem tot formae monstris horridum, quot appellatum nominibus, Erigonen laqueo suspensam, Castores alternis diebus viventes ac morientes, ictum flumine Aesculapium, et Herculem Oeteis crematum ignibus.

Has porro fabulas ab impiis hominibus primum traditas, alii deinceps celebrarunt, ac poetae potissimum, qui haud parum veritati sua nocuerunt auctoritate. Quamobrem Plato civitate non immerito ejecit Homerum, qui impudente ludibrio cecinit sauciatam Venerem, Martem non sine vulneribus fugatum, Jovem a Briareo liberatum, Sarpedonis 0376C casum cruentis imbribus flentem, ac loro illectum Veneris; Herculem stercora egerentem, Neptunum sine ulla mercede instituentem Laomedontis muros, Apollinem pascentem Admeti pecus, Vulcanum Jovis in Creta nati fulmina fabricantem, Martis Venerisque adulterium, et raptum ab eodem Jove Ganymedem. At ridiculis illis obscenisque commentis ingenia puerorum corrumpuntur, ac tandem in iis turpiter nequiterque consenescunt.

A Diodoro nihilominus Siculo, Thallo, et Nepote, quos citat Octavius, omnes discere facillime potuerant horum principem fuisse Saturnum; qui quidem metu filii e Creta aufugiens, atque in Italia a Jano susceptus, plurima rudes homines docuit, atque imposito variis locis suo nomine, se ipsum 0376D probavit esse hominem. Jupiter vero, qui in Creta, unde eum expulerat, regnavit, in hac insula mortuus est, ubi sepulchrum ejus ostenditur. Praeterea Romulus post mortem suam, pejerante Proculo, Juba Mauris volentibus, aliique etiam quamvis inviti et reluctantes, dii renuntiati sunt. Atqui verus Deus nec nasci, nec mori potest.

Deorum deinde imagines et simulacra Octavius exagitat, palamque facit ea vel ex vili sordidaque, vel pretiosa materia, manibus et arte fabrorum quoquo modo conficta, ab avibus aliisque animalibus saepe saepius coinquinata, impie coli ab ethnicis, ac precibus frustra et inutiliter fatigari. Brevi insuper inductione demonstrat quantum in celebrandis 0377A quorumdam deorum mysteriis ridiculi, obsceni, crudelesque ritus observarentur.

Tum dehinc ostendit ab Caecilio perperam jactitari Romanos, hujusmodi superstitionibus rite observatis, totius orbis potiri imperio. Etenim parricidio regnum illud inchoatum, sceleribus, impietate, et sacrilegiis accrevit. Quid vero, quod vernaculi dii, Romulus, Picus, Tiberinus, Consus, Pilumnus, Picumnus, Cloacina, Pavor, Pallor, Febris, Morbus, Acca Laurentia, et Flora nullam iisdem Romanis opem ferre potuerunt? Multo autem minus aliarum gentium dii, quos illi non coluere, nisi bello prius victos, ac post actum de ipsis triumphum. Denique nullus ignorat, Assyrios, Medos, Persas, Graecos, Aegyptios, regnasse ante quaslibet, 0377B caeterisque omnibus deteriores Romanorum superstitiones.

Ex avium porro auspiciis atque auguriis vibratum leviter a Caecilio telum, contra ipsum Octavius Reguli, Mancini, Pauli, Caesarisque exempla retundit. Similibus etiam ille Amphiarai, Tiresiae et Apollinis Pythii exemplis demonstrat non magis validam esse petitam ex oraculis argumentationem. Sed quia urgere aliquis poterat, quaedam saltem vera fuisse oracula, idcirco Octavius rem altius, et a prima sua origine repetendam esse censuit. Dicit itaque quosdam esse impuros spiritus, qui cupiditate et vitiis, substantiae suae simplicitatem amiserunt. Neque id negare poterant ethnici. Nam hos poetae daemonas vocant, notique erant Magis ac Socrati, 0377C qui unum ex illis custodem et consiliarium habuit. Qui vero illi sint, Holstanes et Plato edisserunt. Atqui Magi aliique horum perditorum angelorum, qui homines secum perdere conantur, afflatu et inspiratione varias praestigias edunt.

Ipsi vero illi daemones sub statuis et imaginibus delitescunt, commorantur in fanis, vel in hominum corpora irrepunt, naturalem quarumdam rerum ordinem perturbant, oracula falsis involuta responsis fundunt, aliaque extraordinaria, sicuti ea, quae de Jove, Castoribus, et Claudia Caecilius recensuerat, sic efficiunt, ut ethnicis videantur vera patravisse miracula. Verumtamen tunc fateri coguntur haec non a Deo, sed a se ipsis facta fuisse, cum a Christianis per Deum verum adjurati, et sacris exorcismis 0377D ab obsessis corporibus fugantur. Quamobrem Christianos de proximo fugitant, tantumque gentilium in eos concitant odium, ut illos non solum prius odisse, quam nosse incipiant, sed nefanda etiam illis inferant crimina, quae a nemine probari hactenus potuerunt. Et certe Octavius plane testificatur se id sua experientia didicisse, cum ipse adhuc ethnicus, ejusque socii, Christianos variis tormentis, non tam ad fictitia ea crimina confitenda, quam ad ejurandam Christi fidem compellere nitebantur.

Ibi autem ille invictissime demonstrat Christianos sacrilegii, incestus, stupri, parricidii tam falso insimulari, quam certum verumque erat eadem prorsus 0378A crimina, aut his omnino similia, atque etiam majora ab ipsismet ethnicis reapse committi. Ac primo quidem qui caput, inquit, asini a Christianis adorari praepostere clamitabant, hi cum Epona et Iside consecrabant asinos, capita boum ac vervecum venerabantur, deosque dedicabant vel caprina humanaque forma, vel bovino caninoque vultu repraesentatos. Ad haec autem ipsi Romani bovem Apim, aliique animalia, serpentes, aves, belluas, pisces colebant, sicuti Aegyptii, qui non magis Isidem et Serapidem quam acrimonias ceparum et ventris crepitus verebantur.

Quod subinde objecit Caecilius a Christianis coli sacerdotis genitalia, illud tam falsum esse Octavius asseverat, quam certum est ethnicos obscenissimis 0378B constuprari turpitudinibus, quas nobis nec nominare, nec audire fas umquam fuit.

Nec magis verum erat hominem cruci propter crimina sua affixum a nobis coli. Nam eum non modo innocentem, sed Deum esse merito credimus. Contra vero Aegyptii homini a se electo mactant victimas, et sacrificia faciunt. Alii autem regum in Deos a se adscriptorum invocant numina, ad imagines supplicant, atque eorum implorant genios.

Cruces autem, pergit Octavius, nec colimus, nec optamus. Sed ethnici eas fortasse tanquam deorum suorum partes venerantur. Crucis etenim figura in ipsorum, quae colunt, signis, cantabris, vexillis, et trophaeis, ac pluribus aliis, quas ille commemorat, naturalibus rebus conspicitur.

0378C Impudentissimam quoque esse ait de potato a Christianis infantis a se occisi sanguine calumniam. Ethnici vero, uti ille arguit, et pueros recens natos crudeliter exponunt, et priusquam nascantur, crudelissimo necant abortu. Saturnus autem dicitur filios vorasse, et infantes a quibusdam Africae incolis, sicut a Tauris et Busiride Aegyptio hospites, a Gallis et Romanis homines, immolantur; et Jupiter ipse hac quoque, horrenda dictu, colitur victima. Quid plura? Sanguine humano conjuravit Catilina, litatur Bellonae, et comitialis morbus sanatur. Denique athletae belluas hominum cruore et membris adhuc saginatas devorant. At Christianis homicidium vel audire, vel cernere non licet, et animalium sanguine interdictum.

0378D Ab omni etiam verisimilitudine tam alienum est, quod Christianis objicitur, pollutum incesto convivium, quam constat incesti reos reipsa esse gentiles. Persae enimvero cum matribus, Aegyptii et Athenienses cum sororibus miscentur. Poetae autem varia et exsecranda deorum canunt adulteria, quorum etiam plerique gentiles conscii erant. Christiani vero unius matrimonii vinculo illigati, extra illud semper casti, aut in virginitate perseverantes, pudica, sobria, et gravi hilaritate temperata convivia agebant.

Quamvis autem purpuras et honores recusent, non sunt tamen ex ultima plebis faece orti, nec factiosi, nec in angulis garruli. De probata etenim eorum vita haud incertum testimonium erat saepius 0379A repetita de crescente quotidie ipsorum numero querimonia. Et certe non corporis, sed innocentiae signo sese invicem agnoscunt, quantumque sese mutuo amant, ac jure merito se fratrum nomine compellant, tantum ethnici, sibi invicem ignoti, mutuis odiis in seipsos crudelius saeviunt.

Neque dici potest eosdem Christianos occultare quod colunt, quoniam nulla delubra, nullasque aras habent. Persuasum siquidem ipsis erat non posse Deum ullo templo circumscribi, aut fingi illius simulacrum, ac nullam pura et sincera hominis conscientia hostiam ipsi esse gratiorem et acceptiorem.

Hunc porro Deum tametsi oculis nostris, quemadmodum ventos, solem, nostramque animam non videamus, ex ejus nihilominus operibus evidenter 0379B cognoscimus. Ubique autem praesens omnia videt, etiam secretiores mentis nostrae cogitationes, ac prope cum illo, et in ejus vivimus sinu. Quod si tamen Deus Judaeis nihil profuisse dicatur, certe Judaicorum annalium scriptores testes utique erant locupletissimi, illos prius Deum deseruisse, quam ab ipso fuisse desertos.

Caeterum cum omnia quae initium, eadem et finem habeant, nihil mirum si mundus hic igne tandem consumendus sit. Et certe Octavius ostendit hanc de illo mundi incendio fuisse Stoicorum, Epicureorum, et Platonis opinionem. At hic, sicuti Pythagoras, dimidiatam tantum mortui hominis ad vitam revocationem agnovit. Constat tamen Deum posse hominem, quem ex nihilo finxit, ex morte excitare ad vitam. 0379C Quibusdam vero exemplis probat Octavius futuram esse hanc resurrectionem corporum, quae Christiani antiquo et meliori more sepeliebant. Nec longe absimili modo ille ostendit justos piosque homines post hanc vitam aeterna felicitate, injustos vero poenis sempiternis afficiendos. Tum deinde luculenter demonstrat multo sanctiores esse mores Christianorum, quam Gentilium. Nec minus perspicue docet fatum nihil aliud esse, quam quod fatus est Deus, qui pro singulorum meritis fata determinat. Ibi autem se de fato fusius aliquando disputaturum pollicetur.

Manifestissimum post haec facit exprobratam Christianis pauperiem non infamiam esse, sed gloriam, quemadmodum adversos eorum casus, ac quantumlibet horrendos, ipsis iniquissime pro Christi confessione 0379D inflictos cruciatus, ac mortem ipsam, non poenas esse, sed virtutis probationes, ac triumphos, dignaque Deo spectacula. Quod quidem Octavius luculenter ostendit facta fortissimorum quorumdam ethnicorum cum martyribus nostris comparatione. Si qui vero Deum nescientes, divitiis et honoribus affluant, vel ad summum dignitatum atque imperii evehantur culmen, hos ille asserit victimas esse ad supplicium saginatas et coronatas, qui profecte, quo lapsu graviore ruant, altius tolluntur. Nulla enim absque Dei cognitione potest esse solida felicitas.

Spectaculis porro et pompis Christianos ideo non interesse declarat, quia ea non minus impia, quam crudelia esse, certo certius moverant. Ab idolothytis 0380A quoque iidem abstinent, ne quis eos existimet aut cedere daemoniis, aut religionis suae pudere. Non omnem vero florum colorem odoremque aspernantur. Sparsis enim, solutis ac mollibus uti solent, ac sertis colla complecti: sed mortui caput coronare superfluum et inutile censent. Eadem etiam tranquillitate, qua vivunt, sepeliunt mortuos, coronam aeternae felicitatis certissima spe exspectantes. Quamobrem quantumvis Socrates, Arcesilas, Carneades, Pyrrho, Academici et Simonides nihil se certo scire asseverent; Christiani tamen eam, quam frustra illi quaesierant, veritatem se invenisse haud immerito gloriantur. Vera igitur eorum religio, rejectis gentilium superstitionibus, ab omnibus suscipienda est.

Haec porro cum Octavius perorasset, ac Minucius 0380B in illius admirationem raptus conticeret, Caecilius exclamavit se ab Octavio victum, nunc erroris sui esse vietorem, ac christianam religionem jam tum profiteri. Postremo dilata in crastinum diem clariori mysteriorum nostrorum explicatione, omnes laeti hilaresque domum reversi sunt.