Articulus V. Expenditur aliud Minucii argumentum, quo Deum intimo hominum sensu, ac ipsa eorum conscientia cognitum, revera existere demonstrat.

Ethnicos Minucius noster a creaturis, mirandoque prorsus totius mundi ornatu, ad se ipsos, intimumque eorum sensum, ac propriam uniuscujusque conscientiam 0423A revocat. Dei quippe revera exsistentis idea, et cognitio, inquit, illorum animis adeo insita ingenitaque est; ut non modo philosophi, ac docti, sed plebeii etiam et indocti, natura duce, eum existere palam aperteque variis in occasionibus confiteantur. «Quid, inquit Minucius, quod omnium de isto habeo consensum? Audio vulgus, cum in coelum manus tendunt, nihil aliud, quam Deum dicunt: et, Deus magnus est; et, Deus verus est; et, Si Deus dederit. Vulgi iste naturalis sermo est, aut Christiani confitentis oratio?»

Praeterea ibi ille continenter adjecit ethnicos, falso Jovis deorumque suorum nomine, verum ipsummet Deum reipsa appellare. «Qui Jovem, inquit, principem volunt, falluntur in nomine, sed de divina potestate 0423B consentiunt.» Eadem plane Cyprianus, ut antea vidimus, scriptis tradidit. Sed utrique praeiverat Tertullianus, qui in eosdem ethnicos simili plane modo argumentatur: «Vultis, inquit, ex animae ipsius testimonio comprobemus» unum videlicet dumtaxat rerum Deum exsistere? «Quae licet carcere corporis pressa, licet institutionibus pravis circumscripta, licet libidinibus ac concupiscentiis evigorata, licet falsis deis exancillata; cum tamen resipiscit, ut ex crapula, ut ex somno, ut ex aliqua valetudine, Deum nominat, hoc solo, quia proprie verus hic unus Deus bonus et magnus;» ita codices manuscripti antiquiores et melioris notae, quemadmodum suo loco videbimus. «Et, quod Deus dederit, omnium vox est. Judicem quoque contestatur illum: Deus videt: et, 0423C Deo me commendo; et, Deus mihi reddet. O testimonium animae naturaliter christianae! Denique pronuntians haec, non ad Capitolium, sed ad coelum respicit. Novit enim sedem Dei vivi. Ab illo enim et inde descendit (Tertull. Apolog. cap. 17, p. 18) .»

Sed haec ille adhuc fusius alio in libro prosequitur. Quae quidem omnia describere cum longius foret, nonnulla, atque ea in primis, quae ad secundum Minucii nostri locum faciunt, proferemus: «Te palam, inquit, et tota libertate, qua non licet nobis, domi ac foris audimus ita pronuntiare: Quod Deus dederit: et, Si Deus voluerit. Ea voce et aliquem esse significas, et omnem illi confiteris potestatem, ad cujus spectas voluntatem: simul et caeteros negas deos esse, dum suis vocabulis nuncupas, Saturnum, Jovem, 0423D Martem, et Minervam. Solum Deum confirmas, quem tantum Deum nominas; ut cum illos interdum deos appellas, de alieno, et quasi pro mutuo usa videaris. De natura quoque Dei, quam praedicamus, nec te latet. Deus bonus, Deus benefacit, tua vox est (Lib. de Testimon. animae cap. 2, pag. 81) .» In libro quoque ad Scapulam: «Populus, inquit, acclamans Deo Deorum, qui solus potens est, in Jovis nomine, Deo nostro testimonium reddidit (Idem, lib. ad Scapul. cap. 4, pag. 87) .»

At illud, inquit, est «testimonium animae naturaliter christianae,» in hoc videlicet, quod insitam a natura habeat veri Christianorum Dei cognitionem. Non enim minus perspicue, sicut suo loco videbimus, 0424A alibi affirmat fieri, non nasci Christianos. Quamobrem Minucius noster dixit: «Vulgaris iste naturalis sermo est, aut christiani confitentis» Deum scilicet existere «oratio.» Ubi vero hoc primum ac praecipuum verae religionis documentum variis comprobavit philosophorum gentilium testimoniis, ex iis concludit «aut nunc Christianos esse philosophos, aut philosophos jam tunc fuisse Christianos,» in hoc, quod verum Deum, non vero alia Christianae religionis placita agnoverint. Sed de hoc adhuc in nostra de Tertulliani Apologetico dissertatione.

Caeterum eodem plane, quo ille, et Minucius noster, modo argumentatur Arnobius: «Da, inquit, verum judicium, et haec omnia circumspiciens, quae videmus, magis an sint dii caeteri, dubitabit, quam 0424B in Deo cunctabitur, quem esse omnes naturaliter scimus, sive cum exclamamus: O Deus! sive cum illum testem constituimus improborum, et quasi nos cernat, faciem sublevamus in coelum (Arnob. lib. II advers. Gent. init. pag. 43) .»

Denique Lactantius similiter in ethnicos disputat: «Nam cum jurant, inquit, et cum optant, et cum gratias agunt, non Jovem, aut deos multos, sed Deum nominant, adeo ipsa veritas, cogente natura, etiam ab invitis pectoribus erumpit . . . . . At vero si qua necessitas gravis presserit, tunc Deum recordantur. Si belli tremor infremuerit, si alimenta frugibus longa siccitas denegaverit, si saeva tempestas, si grando ingruerit, ad Deum confugiunt, a Deo petitur auxilium; Deus, ut subveniat, oratur. Si quis in mari, 0424C vento saeviente, jactatur, hunc invocat. Si quis aliqua vi afflictatur, hunc protinus implorat. Si quis ad extremam mendicandi necessitatem deductus, victum precibus exposcit, Deum solum obtestatur, et per ejus divinum atque unicum numen (Lactant. lib. II Institut. cap. 2, pag. 138) .»

Porro illa Dei cognitio ita menti hominum intimisque sensibus ingenerata est, ut a nemine sine magno piaculo ignorari possit. Nam «ignorare, ait auctor noster, nec fas est, nec licet ingerentem sese oculis, et sensibus nostris coelestem claritatem.» Quamobrem ille postea fidenter asseverat, quoslibet Deum ignorantes non secus atque impios, debitis mulctandos esse poenis ac suppliciis. Loquentem illum si audire velis, ecce ipsamet ejus verba: «Eos merito, qui 0424D Deum nesciunt, ut impios, ut injustos, nisi profanus nemo deliberat; cum parentem omnium, et omnium Dominum non minoris sceleris sit ignorare, quam laedere.» Sed jam audisti citatos a nobis Paulum Apostolum, Tertullianum, Cyprianum eadem de illis pronuntiantes, qui nec ex rebus creatis, nec ex illa ingenita mentibus suis Dei cognitione, illum agnoscunt, aut volunt agnoscere.

At huic de homini innata Dei cognitione opinioni quantum gentiles etiam philosophi faveant, ex illorum Oratore latino accipe: «Quae est, inquit, gens aut quod genus hominum, quod non habeat sine doctrina anticipationem quamdam deorum, quam appellat πρόληψιν Epicurus, id est, anteceptam animo 0425A rei quamdam informationem, sine qua nec intelligi, nec quaeri, nec disputari possit . . . . . Cum enim non instituto aliquo, aut more, aut lege sit opinio constituta, maneatque ad unum omnium firma consensio, intelligi necesse est esse deos; quoniam insitas eorum, vel potius innatas cognitiones habemus. De quo autem omnium natura consentit, id verum esse necesse est. Esse igitur deos confitendum est» (Cic., lib. I de Natur. Deor., pag. 202, lin. 5 et seqq.) . Quid autem illa hominis ethnici confessione et argumentatione verius, nisi deos suos pro vero et unico Deo dixisset? At vide, quaeso, an hunc errorem emendaverit, ubi Ennii testimonio ostendit hunc verum Deum, sicuti Minucius et Tertullianus aiunt, Jovis nomine ab omnibus invocari: «Quod ni ita 0425B esset,» inquit, «qui potuisset assensu omnium dicere Ennius:

Aspice hoc
Sublime candens, quem invocant omnes
Jovem.
Illum vero et Jovem et dominatorem rerum, et omnia nutu regentem, et ut idem Ennius,

Patrem Divumque hominumque.
et praesentem, ac praepotentem Deum. Quod qui dubitat, haud sane intelligo, cur non idem, sol sit, an nullus sit, dubitare possit» (lib. II de Nat. Deor., pag. 214, lin. 12 et seqq.) .