Annus. CCLII. Cypriano Episcopo Carthaginiensi.

1440C

I. Consulatum suscepere C. Vibius Trebonianus Gallus Aug. iterum, C. Volusianus Caesar, cum in Maesia essent, unde, foedere cum Gothis icto, Romam anno inchoato venerunt. Inde Novatianus ut alias passim ecclesias, sic Africanas et legationibus et litteris pervertere nitebatur. Itaque ad Antonianum quoque episcopum Numidicum scripserat, ut ad sectam suam pertraheret; eumque, multa in Cornelium probra mentitus, pene commorat. Sed cum is ante ad Cyprianum de illis criminationibus retulisset, consiliumque ejus exspectasset, egregiis Cypriani litteris (Epist. 52) , confirmatus, Novatianum repulit, et eam esse Ecclesiam catholicam agnovit, cui Cornelius praeesset. 1440D Nam Cyprianus et quam legitima esset Cornelii auctoritas, diserte ostenderat, et quanto idem consilio lapsos in Ecclesiam reciperet, accurate declaraverat: tum Novatianum vi atque fraude pontificatus honorem sibi vindicare, et lapsos omnes ac scelere quolibet obstrictos contra divinarum Litterarum documenta rejicere ad perpetuum inutilemque luctum, mirifice demonstraverat. Cujus etiam querelae illae fuerunt, mitissimi animi et commune bonum spectantis indices: «O frustrandae, inquit, fraternitatis irrisio, O miserorum lamentantium et amentiam caduca deceptio, O haereticae institutionis inefficax et vana traditio! hortari ad satisfactionis poenitentiam et subtrahere de satisfactione medicinam, dicere fratribus nostris: Plange et lacrymas funde et 1441A diebus ac noctibus ingemisce, et pro abluendo et purgando delicto tuo largiter et frequenter operare, sed extra Ecclesiam post omnia ista morieris quaecumque ad pacem pertinent facies, sed nullam pacem quam quaeris accipies.»

II. Jam vero qui Antonianum in Numidia perdere non potuerunt, gravius iidem facinus Carthagine aggressi sunt. Reducto enim in Africam Maximo, cujus prima legatio vana fuerat, eum factionis suae, episcopum Carthaginiensem constituerunt. Quam adversarii audaciam Cyprianus sic contemnendam duxit, ut de eo facto ne ad Cornelium quidem statim quidquam perscribendum existimaret. Nam aliquanto post, ad eumdem, litteris alia de re missis, sic de Maximo mentionem intulit (Epist. 55) . «Pars Novatiani Maximum 1441B presbyterum nuper ad nos a Novatiano legatum missum, atque a nostra communicatione rejectum, nunc istic sibi fecisse pseudoepiscopum dicitur. Nec tamen hoc tibi scripseram, quando haec contemnuntur a nobis.» Caeterum praeter Maximum ex eorumdem legatorum numero episcopus in Africa a Novatianis factus est Nicostratus quoque, de quo Cyprianus ait (Epist. 49) : «Quomodo assumit sibi regendae aut gubernandae Ecclesiae curam, qui spoliavit et fraudavit Ecclesiam Christi?» Quippe hic, cum diaconus esset Ecclesiae Romanae, «ecclesiasticis pecuniis sacrilega subtractis, et viduarum ac pupillorum depositis denegatis» infamis, Urbe profugerat, et haec ad pontificatum Novatianorum praeclara in Africam merita attulerat. Haec 1441C autem omnia Novato, auctore fiebant, quem Cyprianus procellae ac turbini comparabat (Ibidem) , quod et quies esse inciperet, unde recessisset, et quo accederet tempestas illic turbulenta concitaretur. Omnia sane cum Romae esset, modo turbaverat, et in Africa jam iterum in Ecclesiam irruebat.

III. Inter haec Cyprianus de recta populi sui institutione laborans, opusculum illud pulcherrimum ( de Oratione Dominica) emisit, quod tantopere Augustinus Hilariusque commendarunt. Nam et Pelagianos in eo antevertens refutasse videbatur, cum verba illa «Fiat voluntas tua sicut in coelo et in terra, sic explicavit (pag. 491. Edit. Baluz.) : Non ut Deus faciat quod vult, sed ut nos facere possimus, quod Deus vult. 1441D Nam Deo quis obsistit, quominus quod velit faciat? sed quia nobis a Diabolo obsistitur, quominus per omnia noster animus atque actus Deo obsequatur, oramus et petimus ut fiat in nobis voluntas Dei, quae ut fiat in nobis, opus est Dei voluntate, id est, ope ejus et protectione; quia nemo suis viribus fortis est, sed Dei indulgentia et misericordia tutus est.» Porro ipsa precandi formula, quam explanat, ab ea, quam nunc usurpamus, aliquantulum differet; extrema enim sunt hujusmodi: «Et remitte nobis debita nostra, sicut et nos remittimus debitoribus nostris; et ne nos patiaris induci in tentationem, sed libera nos a malo, amen.» Ipsum autem malum de omni malorum genere accepit, non ut Graeci ἀπὸ τοῦ πονηροῦ. «In novissimo, inquit, ponimus, 1442A sed libera nos a malo, comprehendentes adversa cuncta, quae contra nos in hoc mundo molitur inimicus.» Illud etiam admonens, in supplicando quam intenti precibus esse debeamus, simul antiquos sacrificii ritus nos docet (p. 501. Ibid) : Cogitatio, inquit, omnis carnalis et saecularis abscedat nec quidquam tunc animus, quam id solum cogitet quod precatur. Ideo et sacerdos ante orationem praefatione praemissa parat fratrum mentes dicendo Sursum corda; ut dum respondet plebs: Habemus ad Dominum, admoneatur nihil aliud se, quam Dominum cogitare debere.» Sacrificiis demum quoties adessent, modeste se gerere, ac prope tacite precari jubebat (p. 495. Ibid) . «Et quando, inquit, in unum cum fratribus convenimus, et sacrificia 1442B divina cum Dei sacerdote celebramus, verecundiae et disciplinae memores esse debemus, non passim ventilare preces nostras inconditis vocibus, nec petitionem commendandam modeste Deo tumultuosa loquacitate jactare: quia Deus non vocis, sed cordis auditor est.»

IV. Pascha jam erat, quod hoc anno actum est III idus apriles, cum litteras Cyprianus accepit a sex episcopis qui Capsam forte convenerant, ut novum episcopum consecrarent. Capsam utique Byzacenam quae tum in Proconsulari censebatur, quod nondum ea provincia a Carthaginiensi avulsa praesidem suum accepisset. De Capsa enim Numidica sermonem non esse manifestum est. Cum infra Cyprianus proconsulem commemoret, cui profecto Numidia non parebat. 1442C Causa autem scribendi haec episcopis fuerat, quod superius episcopus ad eos retulisset, fasne esset ad communicationem admittere Christianos tres, Ninum, Clementianum et Florum, qui multa et gravia pro Christo perpessi, vi quidem tormentorum subacti fuerant, «et de gradu gloriae, ad quam plena fidei virtute tendebant, diutinis cruciatibus exciderant, sed tamen post hunc gravem lapsum non voluntate, sed necessitate susceptum a poenitentia agenda per hoc triennium,» non destiterant (Cypr. Epist. 53) . Enim vero episcopi illi Cyprianum consulendum censuerunt, et ab eo praeterea postulandum, ut de tota controversia judicium collegarum in concilio requireret. At Cyprianus, cum synodus in mensem proximum indicta esset, ne illi 1442D diutius, haererent, quid ipse de ea re sentiret, maturius aperuit: «Et quidem, inquit, quod ad mei animi sententiam pertinet, puto, his indulgentiam Domini non defuturum, quos constat stetisse in acie nomen Domini confessos esse, violentiam magistratuum et populi furentis incursum immobilis fidei obstinatione vicisse, passos esse carcerem, diu inter minas proconsulis et fremitum populi circumstantis tormentis laniantibus, ac longa iteratione cruciantibus repugnasse: ut quod in novissima infirmitate carnis subactum videtur, meritorum praecedentium defensione relevetur; et sit satis talibus gloriam perdidisse, non tamen debere nos eis et veniae locum claudere, atque eos a paterna pietate, et a 1443A nostra communicatione privare, quibus existimamus ad deprecandam clementiam Domini posse sufficere, quod triennio jugiter ac dolenter, ut scribitis, cum summa poenitentiae lamentatione planxerunt.» Sic Cyprianus severitatem illam Novatianeam temperabat, quae Numidicis episcopis id temporis prope arridere videbatur. At nihilominus se de illa quaestione ad patres relaturum pollicitus est, simul atque Carthaginem se contulissent. «Quoniam tamen, inquit, scripsistis, ut cum pluribus collegis de hoc ipso plenissime tractem, et res tanta exigit majus et impensius de multorum collatione consilium, et nunc omnes fere inter Paschae prima solemnia apud se cum fratribus demorantur, quando solemnitati celebrandae apud suos 1443B satisfecerint, et ad me venire coeperint, tractabo cum singulis plenius, ut de eo, quod consuluistis figatur apud nos, et rescribatur vobis firma sententia multorum sacerdotum consilio ponderata.

V. Huic concilio idus maiae initium attulere (Cypr. Epist. 55) , cui adfuerunt episcopi sexaginta sex. Convocandi autem non una causa fuerat: nam praeter superii controversiam, quam ex Cypriani sententia synodus diremisse putanda est, litterae a Fido fratre venerant adversus Therapium collegam plenae querelarum, quod is Victori quondam presbytero, «antequam poenitentiam plenam egisset, et Domino Deo, in quem deliquerat, satisfecisset, immaturo tempore et praepropera festinatione pacem dedisset (Idem Epist. 59) .» Litteris autem in concilio perlectis, 1443C displicuit Patribus, «recessum esse a decreti auctoritate, ut ante legitimum et plenum tempus satisfactionis, et sine petitu et conscientia plebis, nulla infirmitate urgente, ac necessitate cogente, pax ei concederetur.» Et poterat Therapius facile de ea re Cyprianum consulere: erat enim Bullensis episcopus in provincia proconsulari. Caeterum acerbi nihil contra eum sancitum est. «Librato, inquit Cyprianus, apud nos diu consilio, satis fuit objurgare Therapium collegam nostrum, quod temere hoc fecerit, et instruxisse, ne quid tale de caetero faciat. Pacem tamen quomodo cumque a sacerdote Dei semel datam non putavimus auferendam, ac per hoc Victori communicationem sibi concessam usurpare permisimus.

VI. Exinde Fidi ejusdem de Baptismo infantium 1443D sententia proposita est, existimantis, «Intra secundum vel tertium diem, quo nati sint, constitutos baptizari non oportere, et considerandam esse legem circumcisionis antiquae, ut intra octavum diem eum, qui natus est, baptizandum et sanctificandum non putaret.» Sed in illo episcoporum conventu nemo fuit, qui veterem circumcisionis consuetudinem in Baptismi diebus designandis valere aliquid aut praescribere posse existimaret, rescriptum que Fido est concilii nomine: «Haec fuit in concilio nostra sententia, a Baptismo atque a gratia Dei, qui omnibus misericors et benignus et pius est, neminem per nos debere prohiberi. Quod cum circa universos observandum sit atque retinendum, 1444A tum magis circa infantes ipsos et recens natos observandum putamus, qui hoc ipso de ope nostra ac de divina misericordia plus merentur, quod in primo statim nativitatis suae ortu plorantes ac flentes nihil aliud faciunt, quam deprecantur.» Ex eodem hoc responso morem tum fuisse discimus, ut qui Baptismo adessent, infantem oscularentur. Nam cum Fidus objecisset: «Vestigium infantis in primis partus sui diebus constituti mundum non esse, quod unusquisque nostrum adhuc horreat exosculari; reposuere patres: ne hoc quidem ad coelestem gratiam dandam impedimento esse oportere. Scriptum est enim, omnia munda mundis (Ad tit. c. 1. n. 15) . Nec aliquis nostrum id debet horrere quod Deus dignatus est facere. Nam etsi adhuc infans a 1444B partu novus est, non ita est tamen, ut quisquam illum in gratia danda atque in pace facienda horrere debeat osculari, quando in osculo infantis unusquisque nostrum pro sua religione ipsas adhuc recentes Dei manus debeat cogitare, quas in homine modo formato et recens quodam modo exosculamur, quando id quod Deus fecit, amplectimur.» Memorat saepe eamdem epistolam Augustinus, qui et ejus auctoritate usus est, ut veterem Ecclesiae doctrinam de peccato originali tueretur (Serm. 294, c. 20) . Dum haec autem in concilio agerentur, Privatus Lambesitanus, quem saepius ante damnatum diximus, tanta audacia fuit ut iterum ad concilium aspirare non dubitarit, nec solus, sed gregalium suorum stipatus manu. Resistere tamen episcopi, nec quemquam 1444C admittendum censuerunt. Absoluto demum concilio, scripsisse Cyprianus videtur Epicteto episcopo et populo Assuritano (Epist. 64) , ut Fortunatianum, qui jam sacrificationis impiae causa dejectus pontificatu honorem usurpare audebat, constanter repudiarent. «Quae, inquit, res constristavit me, primo propter ipsum, qui miser vel diaboli tenebris in totum excaecatus, vel quorumdam sacrilega persuasione deceptus, cum debeat satisfacere et ad Dominum exorandum diebus ac noctibus lacrymis et orationibus et praecibus incumbere, audet sibi adhuc sacerdotium, quod prodidit, vindicare, quasi post aras diaboli accedere ad altere Dei fassit; aut non majorem in se iram et indignationem Domini in die judicii provocet, qui cum fidei et virtutis dux 1444D fratribus esse non potuerit, perfidiae et audaciae et temeritatis magister existat.» Tum quae praestare ipsis deberent exponens, addit. «Quod si Fortunatianus aut immemor criminis suis per diaboli caecatem, aut minister et servus diaboli factus ad decipiendam fraternitatem in hoc suo furore permanserit, vos quantum potestis elaborate, et in hac caligine diaboli saevientis fratrum mentis ab errore revocate, ne alienae dementiae facile consentiant, ne se desperatorum delictis participes faciant, sed teneant integris salutis suae et integritatis conservatae a se et custaditae perpetuum tenorem.» Quia vero lapsorum etiam magnus ubique numerus erat, sua his quoque monita tradere voluit. «Lapsi 1445A vero inquit magnitudinem delicti sui cognoscentes deprecando Domino non recedant, nec Ecclesiam catholicam, quae una et sola est, a Domino constituta derelinquant; sed satisfactionibus immorantes et Domini misericordiam deprecantes ad Ecclesiam pulsent, ut recipi illic possint, ubi fuerant, et ad Christum redeant, a quo recesserunt.»

VII. Episcopi interea ad ecclesias suas redierant: sed Privatus, haereticus, et tota Felicissimi factio Carthagini incubabat. Ibi repulsam, quam a concilio tulerant, ulturi, episcopum e secta sua Cypriano opponunt: is fuit Fortunatus, e numero quinque presbyterorum, quos Cyprianus jam diu adversarios habebat, qui rem Cornelio sic narrat (Epist. 55) : «Venerat, inquit, cum Privato et Felix quidam, 1445B quem ipse extra Ecclesiam in haeresi pseudoepiscopum olim constituerat, sed et Jovinus et Maximus comites cum Privato, probato haeretico, adfuerunt ob nefanda sacrificia et crimina in se probata; sententia novem episcoporum collegarum nostrorum condemnati, et iterato quoque a pluribus nobis anno priore in concilio abstenti. Cum his autem quatuor junctus est et Repostus Tuburnicensis, qui non tantum in persecutione ipse cecidit, sed et maximam partem plebis suae sacrilega persuasione dejecit. Hi quinque cum paucis vel sacrificatis vel male sibi consciis Fortunatum sibi pseudoepiscopum cooptarunt, ut criminibus in unum convenientibus talis esset scilicet rector, quales illi qui reguntur.» Caeterum factio ante jactaverat, 1445C adfuturos viginti quinque episcopos de Numidia, qui sibi episcopum facerent. «Quo in mendacio suo, addit Cyprianus, postea quam quinque solis convenientibus naufragis et a nobis abstentis, detecti sunt atque confusi, Romam cum mendaciorum merce navigaverunt; quasi veritas post eos navigare non posset, quae mendaces linguas rei certae probatione convinceret.» Solatio autem Cypriano fuit, tantam apud eos etiam malorum penuriam fuisse, ut ad illos nec de sacrificatis nec de haereticis viginti quinque colligi possent. Quod mirum est, horum factio plane a Novatianis dissidebat, quibus Maximus praeerat. Aditum illi ad Ecclesiam poenitentibus intercludebant, hi contra se omnes admittere et poenam cuique condonare jactabant. «Datur opera, scribebat Cyprianus 1445D ad eumdem Cornelium, ne satisfactionibus et lamentationibus justis delicta redimantur, ne vulnera lacrymis abluantur. Pax vera falsae pacis mendacio tollitur, salutaris sinus matris noverca intercedente praecluditur, ne de pectore atque ore, lapsorum fletus et gemitus audiatur. Compelluntur adhuc insuper lapsi ut linguis atque ore quo in Capitolio ante deliquerant, sacerdotibus convicium faciant, confessores et virgines et justos quosque fidei laude praecipuos atque in Ecclesia gloriosos contumeliis et maledicis vocibus prosequantur.» Sed hoc semper haereticorum proprium fuit, ut modum nescirent, quem catholica Ecclesia servans magistram se veritatis altricemque virtutis ostendit.

1446A VIII. Ut Romam Felicissimus cum aliquot factionis antesignanis pervenit, quamquam semet jam a Cornelio rejectus fuerat, instabat tamen pro Fortunato suo, falsa multa contra Cyprianum in vulgus spargebat, metum Cornelio incutere conabatur, ut Ecclesia Romana sectae suae patrocinium susciperet. Fuitque viscillius tanta et tam vehemens furor, ut Cornelii animum prope labefaceret; Quem propterea Cyprianus epistola confirmare aggressus est. «Sed enim, inquit, lecta tua alia epistola, frater, quam primis litteris subjunxisti, satis miratus sum, cum animadvertissem, te minis atque terroribus eorum, qui venerant, aliquantum esse commotum, cum te, secundum quod scripsisti, aggressi essent, cum summa desperatione comminantes, quod si litteras, quas attulerant, 1446B non accepisses, publice eas recitarent et multa turpia ac probrosa et ore suo digna proferrent.» Post quae pulchre admodum de episcoporum officiis multa disserit, et se factionis illius apertum contemptorem profitetur. «Quae, inquit (ibid. Epist. 55) , sui elatio est, quae comminantium tumens et inflata et vana jactatio, illic absenti minari, cum hic me habeant in potestate presentem? Convicia eorum quibus se et vitam suam quotidie lacerant, non timemus; fustes et lapides et gladios, quos verbis parricidalibus jactitant, non perhorrescimus.» Exinde Cornelius, si forte Felicissimum et reliquos Fortunati legatos subtimebat, lectis Cypriani litteris, et clero quoque audiente recitatis, omnes eorum conatus retudisse putandus est. Fortunato 1446C certe nihil in Africa successit ex sententia. Nam de toto illo impiorum grege scribit Cyprianus. «Quia conscientiam suam norunt, nec nos audent adire, aut ad Ecclesiae limen accedere, sed foris per provinciam circumveniendis fratribus et spoliandis per. errant, et omnibus jam satis noti, atque undique pro suis facinoribus exclusi, illuc etiam ad vos navigant. Neque enim potest illis frons esse ad nos accedendi, aut apud nos consistendi, cum sint acerbissima et gravissima crimina, quae eis a fratribus ingeruntur.» At multi contra, qui Maximo aut Fortunato adhaeserant, schisma detestati ad Ecclesiam redibant. Quos Cyprianus, ne miseri foris perirent, vel indignante interdum populo, facilior admittebat. «O si posses, scribebat Cornelio, frater charissime, 1446D istic interesse nobiscum, cum pravi isti et perversi de schismate revertuntur! videres, quis mihi labor sit persuadere patientiam fratribus nostris, ut animi dolore sopito recipendis malis curandisque consentiant. Namque ut gaudent et laetantur, cum tolerabiles et minus culpabiles redeunt, ita contra fremunt et reluctantur, quoties inemendabiles et protervi, et vel adulteriis vel sacrificiis contaminati, et post haec adhuc insuper et superbi, sic ad Ecclesiam remeant, ut bona intus ingenia corrumpant. Vix plebi persuadeo, immo extorqueo, ut tales patiantur admitti.»

IX. Haec Cyprianus, haec caeteri per Africam episcopi pacis pietatisque obibant munia, cum jam nomen 1447A christianum rursus in discrimen vocari coeperat. Nam Gallus imperator, cum Hostiliano, Decii filio sublato, et Volusiano Caesare dicto Augusto bella composuisset, Romae etiam ac per Italiam pacata omnia essent, Decianam crudelitatem imitatus, lata contra Christianos lege, vexari eos ubique et capite damnari jusserat. Cujus consilii ineundi ea fuisse causa putatur, quod pestilentia tum orbis Romani provincias plerasque vastante, cum sacrificia iis placandis indicta essent, Christiani superstitionem illam aversati, templis abstinerent. In eos nempe tota calamitatis culpa conjiciebatur, et una omnium vox erat, deos iratos Christianorum sanguine placari oportere. Itaque in Africa ipsa, cum Cyprianus ea ad Cornelium scribebat, quae modo recensuimus, et Galli lex 1447B perlata, et magistratuum edicta proposita jam fuerant. Quin etiam populus, cum in circo sederet, Cyprianum ipsum ad leonem denuo postulaverat. Qui jam divinitus quoque cognoverat (Epist. 54) , «Diem certaminis appropinquasse, hostem violentum cito exurgere, pugnam non talem, qualis fuisset, sed graviorem multo et acriorem venire.» Ergo cum de omnium salute plurimum laboraret, episcopis in tanto illo periculo, quos potuit, convocatis, fuere autem quadraginta duo, quod tum in Ecclesia permagni momenti erat, de pace lapsis danda ad Patres retulit: auctorque illis fuit ut, ingruente praelio, instruerent inermes et in communi discrimine opem, quam poscerent, universis afferrent. «Obtemperandum est, aiebat (ibidem) , ostentionibus atque admonitiobus 1447C justis, ut a pastoribus oves in periculo non deserantur, sed grex omnis in unum congregetur, et exercitus Domini ad certamen militiae coelestis armetur. Merito enim trahebantur dolentium poenitentia tempore longiore, ut infirmis in exitu subveniretur, quandiu quies et tranquillitas aderat, quae differre diu plangentium lacrymas, et subvenire sero morientibus in infirmitate pateretur. At vero nunc non infirmis, sed fortibus, pax necessaria est; nec morientibus, sed viventibus communicatio a nobis danda est; ut quos excitamus et hortamur ad praelium, non inermes et nudos relinquamus, sed protectione sanguinis et Corporis Christi muniamus: et cum ad hoc fiat Eucharistia 1447D ut possit accipientibus esse tutela, quos tutos esse contra adversarium volumus, munimento Dominicae saturitatis armemus.» His porro atque aliis hujusmodi argumentis facile Cyprianus episcopos omnes in suam sententiam adduxit. Cumque idem omnes censuissent, placuit quoque ea de re ad Cornelium Pontificem maximum scribi, quem in eadem sententia esse arbitrabantur.

X. At Cornelius jam in certamen descenderat, cum ei litterae Patrum Africanorum perferebantur. Urgente enim Galli imperatoris praesentia, certatim Romae magistratus cladem Christianorum maturaverunt, primusque in Cornelium impetus fuerat, quem omnium ducem esse non ignorabant. Ac praeclara ejus in repentino illo terrore confessio Ethnicos admonuisse 1448A videtur, ut tam invictum ducem a caeterorum oculis amoverent, et Centumcellas, ut vetus fama est, deportandum curarent. Eam certe multis laudibus extollit Cyprianus in ea epistola, quam exuli statim praescripsit (Epist. 56) : «Cognovimus, inquit, frater charissime, fidei ac virtutis vestrae testimonia gloriosa, et confessionis vestrae honorem sic exultanter accepimus, ut in meritis ac laudibus vestris nos quoque participes et socios computemus.» Tum eum ducem confessionis fratrum exstitisse gratulatur, et praecedendo gloriae comites nactum esse et populum confessorem. Rogabat autem et de Novatiano quid factum esset: «Utrumne, inquit, jam deponit errorem? An vero, qui dementium mos est, ipsis bonis et prosperis nostris plus adactus est ad furorem, 1448B et quo magis ac magis dilectionis ac fidei crescit hic gloria, illic dissensionis et zeli recrudescit insania? Nec vulnus suum miser curat, sed adhuc gravius et se et suos vulnerat, in perniciem fratrum lingua sua perstrepens, et facundiae venenatae jacula contorquens, magis durus saecularis philosophiae pravitate, quam sophiae dominicae lenitate pacificus, desertor Ecclesiae, misericordiae hostis, interfector poenitentiae, doctor superbiae, veritatis corruptor, perditor charitatis? Agnoscitne jam qui sit sacerdos Dei, quae sit Ecclesia et domus Christi, qui sint Dei servi, quos diabolus infestet, qui sint Christiani, quos Antichristus impugnet? Neque enim quaerit illos, quos jam subegit, aut gestit evertere, quos jam suos effecit.» Nec sane Christianorum 1448C in numero habitus ab Ethnicis Novatianus, intactusque quidquid sectatores ejus deinde commenti sint, multos perdere institit, perpetuus Ecclesiae hostis. At Cornelii non multo post consummatum martyrium est XVIII kal. octobris, quem diem sexto post anno Cypriani quoque palma illustravit. Ut vero convenire licuit, Ecclesia Romana rursus aversata Novatianum, e sinu suo Lucium spectatae virtutis presbyterum in Cornelii locum suffecit.

XI. Sub idem tempus Episcopi, concilio dimisso, ad ecclesias suas reversi sedulam operam lapsis recipiendis confirmandisque navabant: ut maculam illam, quam nuper sub Decio susceperant, in certamen denuo vocati, constanti confessione ac sanguine 1448D ipso eluere fortes aggrederentur. Inter eos studio et benevolentia erga omnes eminebat Cyprianus, qui non modo Carthaginienses suos benigne admittendo solabatur, et martyrii desiderio inflammabat, sed finitimas quoque civitates amore complectens, juvare singulos, et cohortationibus ad constantiam excitare non desistebat: paratus quocumque excurrere, si ei tum Carthagine abesse licuisset. Nam et Thibarim proficisci statuerat, quo eum oppidani invitaverant, nisi eum Ecclesiae bonum domi manere coegisset: sed tamen quae praesens Thibaritanis dicturus erat, praeclaris litteris, quae «de Exhortatione martyrii» inscribuntur, mirifice exposuit (Epist. 56, v. Hieron. de Cypr. eloquentia Epist., 68, n. 10) . Pares ab eo epistolas de eodem argumento esse missas ad alias 1449A civitates, ad easque maxime quae forte episcopum non haberent, litterae ipsae ad Thibaritanos indicare videntur, quae propria temporum illorum et Christiano cuique apta documenta continent. Quae inter illud commemorari maxime praestat, quod de fuga diserte tradit. «Nec quisquam, inquit, fratres dilectissimi, cum populum nostrum fugari conspexerit metu persecutionis et spargi, conturbetur, quod collectam fraternitatem non videat, nec tractantes episcopos audiat. Simul tunc omnes esse non possunt, quibus occidere non licet, sed occidi necesse est. Ubicumque in illis diebus unusquisque fratrum fuerit a grege interim, necessitate temporis, corpore non spiritu separatus, non moveatur ad fugae illius horrorem, nec recedens et latens deserti loci solitudine 1449B terreatur. Solus non est, cui Christus in fuga comes est. Solus non est, qui templum Dei servans, ubicumque fuerit, sine Deo non est. Et si fugientem in solitudine ac montibus latro oppresserit, fera invaserit, fames aut sitis, aut frigus afflixerit, vel per maria praecipiti navigatione properantem tempestas ac procella submerserit, spectat militem suum Christus ubicumque pugnantem, et persecutionis causa pro nominis sui honore morienti praemium reddit, quod daturum se in resurrectione promisit. Nec minor est martyrii gloria non publice et inter multos periisse, cum pereundi causa sit propter Christum perire. Sufficit ad testimonium martyrii sui testis ille, qui probat martyres 1449C et coronat.» Haec porro nota omnibus esse, maxime intererat, et qui haec didicissent, sperabat Cyprianus, si forte quaestioni se impares crederent, et tormentorum metu trepidarent, fuga sibi eos consulturos, ne capti fidem violarent, nefariisque sacrificiis polluerentur.

XII. Postremae exeuntis anni litterae a Cypriano accepit Lucius Pontifex maximus, qui cum paulo ante, suscepto vix sacerdotio, in exilium actus esset, redux jam ad Ecclesiam suam magna omnium laetitia remeaverat. Haec nimirum ut Cyprianus rescivit, officii sui putavit esse, ut illi reditum gratularetur. «Et nuper quidem, inquit (epist. 58) , tibi, frater charissime, gratulati sumus, cum te honore geminato in Ecclesiae suae administratione confessorem pariter et Sacerdotem constituit divina dignatio. Sedet nunc non minus tibi et comitibus 1449D tuis atque universae fraternitati gratulamur, quod cum eadem gloria, et laudibus vestris reduces vos denuo ad suos fecerit benigna Domini et larga protectio, ut parcendo gregi pastor, et gubernandae navi gubernator, et plebi regendae rector adderetur; et appareret, relegationem vestram sic divinitus esse dispositam, non ut episcopus relegatus et pulsus Ecclesiae deesset, sed ut ad Ecclesiam major rediret.» Sub finem ecclesiae suae studium erga eum commemorat, et certam martyrii spem facit: «Repraesentantes vobis per epistolam gaudium nostrum, fida obsequia charitatis expromimus, hic quoque in sacrificiis atque in orationibus nostris non cessantes 1450A Deo Patri et Christo Filio ejus Domino nostro gratias agere et orare pariter ac petere, ut qui perfectus est atque perficiens, custodiat et perficiat in vobis confessionis vestrae gloriosam coronam: qui et ad hoc vos fortasse revocavit, ne gloria esset occulta, si foris essent confessionis vestrae consummata martyria. Nam victima, quae fraternitati praebet exemplum et virtutis, et praesentibus debet fratribus immolari.»