Articulus II. Quo jure Caecilius dixerit templa tamquam busta a Christianis despici, nullaque ipsis esse templa, nullas aras, nulla nota simulacra, et ineptae recentiorum Iconoclastarum cavillationes refelluntur.

0521B

Gravissimum profecto crimen illud Caecilio videbatur, quod Christiani templa diis gentilium dicata non secus ac busta despicerent: «Templa, aiebat ille, ut busta,» id est, ut hominum mortuorum sepulchra aspernantur. Quamvis enim vox «bustum» a verbo uro derivetur, ac locum, in quo mortuorum corpora comburi solebant, primitus significaverit; solet tamen a probis auctoribus pro sepulchro, quemadmodum 0521C hic ab auctore nostro, usurpari. Testem quemdam si postules, Tertullianum, ex quo sua Minucius hausisse videtur, tibi in medium illico adducemus, qui Ethnicis antea dixerat: «Nec minus templa, quam monumenta despicimus» (Tertull. lib. de Spectacul. cap. 13) . Vides sane «bustorum» significationem clare explicari a Tertulliano, ab eoque confirmari deorum templa a Christianis despici, tamquam defunctorum hominum sepulchra. Quidni ea hunc in modum contempsissent, cum Clemens Alexandrinus, et alii, sicut alibi annotavimus, deorum templa esse reapse mortuorum hominum sepulchra demonstraverit? (Tom. 1. Apparat. lib. III, dissert. 1. cap. 7, art. 3, pag. 72, et seqq.)

Altera Caecilii querimonia criminatioque fuit, non 0521D solum deorum templa a Christianis contemni, verum etiam illis, ut securius mysteria sua occultarent, nulla esse templa, nullas aras, nullaque simulacra: Audi, quaeso, quomodo ille ipse de iis conqueratur: «Cur nullas aras habent, templa nulla, nulla nota simulacra . . . . Nisi illud, quod colunt, et interprimunt, aut puniendum est, aut pudendum?» Nonne autem eadem est apud Origenem Celsi ethnici querela, Christianos incusantis ararum, statuarum, templorumque dedicationes, seu potius positiones, et collocationes fugere? βωμοὺς, καὶ ἀγάλματα, καὶ νεὼς ἱδρύσθαι φεύγειν (Orig. lib. VIII, contr. Cels. pag. 389) .

Quid ergo putas Minucium ad hanc respondisse accusationem? Ultro concedit nullas fuisse Christianis 0522A aras, nulla simulacra, immo nec ulla etiam templa ac delubra. Cur autem ea omnia non habuerint, hanc ille reddit rationem: «Putatis nos occultare, quod colimus, si delubra et aras non habemus. Quod enim simulacrum Deo fingam, cum si recte existimas, sit Dei homo ipse simulacrum? Templum quod ei extruam, cum totus hic mundus ejus opera fabricatus, eum capere non possit? Et cum homo latius maneam, intra aediculam vim tantae majestatis includam?» Haec ultima de templo verba ex hoc auctoris nostri loco transcripsit, atque ideo probavit Cyprianus (Cypr. de Idol. Vanit. pag. 15) .

Aedicula autem, ut id obiter annotemus, erat sacellum aliquod, sive sacrae alicujus aedis appendix, aut loculamentum, ubi Dei alicujus simulacrum ei imago 0522B collocabatur. Unde Cicero: «Quid, inquit, cum Licinia virgo Vestalis . . . . . Aram, et aediculam, et pulvinar sub saxo sacro dedicasset?» (Cic. Orat. 29, pro Domo sua, pag. 427.) Apuleius vero: «In ipso meditullio Hipponae deae simulacrum residens aediculae» (Apulei. lib. III Metam., sub fin.) . Denique ut Plinium omittamus, certe Tertullianus, quemadmodum auctor noster, templa seu delubra, aras et aediculam his verbis distinxit: «Nec enim differt an extruas, vel exornes, si templum, si aram, si aediculam ejus instruxeris» (Tertullian., lib. de Idol. cap. 8, pag. 107) . Verumtamen uterque quodlibet templum designat aediculae nomine, quo quidem idcirco utitur, ut melius ostendat quanto infinita Dei majestate minus augustiusque 0522C sit.

Alia itaque Minucius ac longe praestantiora Christianis, quam ethnicis templa, delubra, altaria, aras et victimas, aliaque longe sacratiora sacrificia fuisse testificatur: «Nonne, Deus, inquit, melius in nostra dedicandus est mente, in nostro imo consecrandus est pectore? Hostias et victimas Domino offeram, quas in usum mei protulit, ut rejiciam ei suum munus? Ingratum est, cum sit litabilis hostia bonus animus, et pura mens et sincera conscientia. Igitur qui innocentiam colit, Domino supplicat; qui justitiam, Deo libat; qui fraudibus abstinet, propitiat Deum; qui hominem periculo subripit, optimam victimam caedit. Haec nostra sacrificia, haec Dei sacra sunt.»

Quemadmodum autem Caecilio Octavius, ita Origenes 0522D Celso itidem ethnico, ac eadem, ut paulo ante dicebamus, objicienti respondet, illum non videre, ὅτι βωμοὶ, «quod arae», unicuique nostrum sit ipsa «mens sua, ex qua» sursum feruntur vere intelligibiles ac suave olentes suffitus, precesque ex pura conscientia: Ἀγάλματα δὲ καὶ πρέποντα Θεῷ, οὐκ ὑπὸ βαναύσων τεχνιτῶν κατεσκευασμένα. «Simulacra autem Deo dicanda sunt non labrorum opera, sed a verbo Dei dedolata, formataque in nobis, videlicet virtutes, ad imitationem primogeniti totius creaturae, in quo sunt justitiae, temperantiae, fortitudinis, sapientiae, caeterarumque virtutum exempla. Haec sunt statuae, ἀγάλματα, Deo dicandae in animis justitiam juxta praeceptum Dei, et fortitudinem, et pietatem, reliquasque 0523A virtutes exercentium» (Origen. lib. VIII, contr. Cels. pag. 389) .

Pari itaque modo Minucius noster, et Origenes, atque alii ejusdem aetatis scriptores nostri, palam asserunt nulla Christianis fuisse templa et delubra, nullas sacras aedes, nullas aras, nulla simulacra. De iis autem omnibus uno eodemque modo illi loquuntur: immo vero si quid sit discriminis, illud est, quod Minucius ad verbum simulacra adjecit nota, quasi significare voluerit, Christianis nonnulla quidem fuisse simulacra, sed quae non erant nota, ac secreto et occulte servabantur.

Sed vide, quaeso, ineptas Calvinianorum aliorumque Protestantium cavillationes, qui in antiquissimorum Patrum scriptis, quodcumque sibi placuerit 0523B admittunt, rejiciunt quod displicuerit. Palam enim vero cum Dallaeo fatentur Minucii nostri tempore, atque a primis Ecclesiae saeculis sua Christianis fuisse quidem templa, sed nullas aras, nullaque simulacra. At qua temeritate distinxerint ea, quae a vetustissimis illis scriptoribus non distinguuntur, parumper obsecro attendamus.

Bene quidem est, quod Dallaeus aliique Protestantes concedant prima Ecclesiae aetate Christianos sua habuisse templa. Sed qua fronte id negassent, quod ab illis Ecclesiae Patribus certo certius asseritur? Tertullianus siquidem, uti alibi vidimus, diserte pronuntiat illis fuisse templa, quae post Apostolum Ecclesiarum nomine, a Calvinianis tamen rejecto, appellavit. Visne aliud illius, etiam contra catholicam Ecclesiam 0523C scribentis, testimonium? «Reliquas, inquit, libidinum furias, impias, et in corpora, et in sexus ultra jura naturae, non modo limine, verum etiam omni Ecclesiae tecto submovemus.» Jam vero annotavimus ea quoque graeco nomine έκκλησίαν, a Clemente Alexadrino nuncupari (Ap. p. 741, Tertul. lib. de Idol. cap. 7, pag. 107; et lib. de Virgin. veland. cap. 13, pag. 201; et lib. de Pudic. cap. 4, pag. 718, tom. 1. Apparat. pag. 713. Clem. Alex. lib. III. Paedag., cap. 11, pag. 255.)

Nec minus evidenter id evincitur ex Christianorum synaxibus, quas in aedibus templisque, ut saepius vidimus, agere solebant: ac praeterea ex publica reorum poenitentia, qui ad fores Ecclesiae prostrati, fidelium preces ac sacerdotum clementiam implorabant. 0523D Denique hoc manifestissime probatur auctoritate Arnobii atque Lactantii, qui ethnicos idcirco vituperant, quod Christianorum conventicula et Ecclesias diruerint, aut combusserint. Plura autem de illa ecclesiarum eversione et instauratione narrat Eusebius easque vocat, προσευκτηρίων τοὺς οἴκους, «sacras aedes», et ἐκκλησίας, «ecclesias» alibi vero τοὺς οἴκους ἐν οἷς συνήγοντο, «aedes suas, in quibus conventus peragebant, ac tandem οἴκους ἐκκλησίων, aedes ecclesiarum» (Arnob. lib. IV, contr. Gent. pag. 152. Lactan., lib. V, Inst. cap. 11. Euseb. lib. VIII. Hist. Eccl. cap. 2, pag. 293 et 294, Ibid. cap. 17, pag. 316. Ibid. lib. IX, cap. 9, pag. 362) .

Sed quid opus est pluribus illud probari, quod certissimum 0524A est, nec ab adversariis nostris negari umquam potuit? Advertas igitur velim versipelle versutumque illorum ingenium. Confitentur Christianos sua quidem habuisse templa, non in nostrorum tamen, sed suorum dumtaxat formam. Nobis si non credas, ecce totidem Dallaei verba: «Neque enim sic accipienda est Minucii oratio, quasi nullae tum fuerint aedes, in quibus christianae communionis homines sacros conventus habuerint, quo et de rebus divinis edoceri, et communi Deo supplicare possent, qualia sunt, quae hodie Protestantium dicuntur templa» (Dallae, lib. I, de Imag. cap. 3, pag. 52) . At qua, amabo te, ille, aliique ejusdem sectae homines, ratione umquam probaverunt templa vetustissimorum Christianorum, suis, non vero nostris, fuisse similia? Ne 0524B minima quidem. Num ergo quia sicut Missae sacrificium, ita ex templis suis aras, et altaria, simulacra, et imagines penitus abstulerunt, inde antiquissima Christianorum templa suis similia esse venditant?

Verum qua profecto facilitate probatum est aedificata ab illis templa, eadem plane evidentia demonstrari potest positas fuisse in illis veteribus templis et ecclesiis aras, et erecta altaria. Tertullianus enim illud hisce verbis disertissime declarat: «Nonne solemniter erit statio tua, si ad aram Dei steteris» (Tertull. lib. de Orat. cap. 14, pag 155) . Cyprianus vero non solum de altari, sed et sacrificio, quod adversarii nostri tam insolenter rejiciunt, haec in verba ad Furnenses scripsit: «Jam pridem in concilio episcoporum statutum, ne quis de clericis et Dei ministris 0524C tutorem, vel curatorem testamento suo constituat, quando singuli divino sacerdotio honorati, et in clerico ministerio constituti, non nisi altari et sacrificiis deservire, et precibus atque orationibus vacare debeant.» Tum deinde ait, ab antecessoribus suis episcopis decretum: «Ne quis frater excedens ex hac vita, ad tutelam vel curam clericum nominaret: ac si quis hoc fecisset, non offerretur pro eo, nec sacrificium pro dormitione ejus celebraretur. Neque enim apud altare Dei meretur nominari in sacerdotum prece, qui ab altari sacerdotes et ministros voluit avocare. Et ideo Victor cum presbyterum ausus sit tutorem constituere, non est quod pro dormitione ejus apud vos fiat oblatio, aut deprecatio aliqua nomine ejus in Ecclesia frequentetur» (Cyprian. Epist. 1 ad Presbyt.) . 0524D Cernis certe ab eo altare et sacrificium ab Christianorum precibus, deprecationibus et orationibus distingui. In illorum ergo Ecclesiis vera ac proprie dicta erant altaria, ac sacrificium pro mortuis fieri tum solebat.

Alia autem ad Cornelium papam Epistola scribit rejectum Novatianorum, qui eum falso accusabant, librum «considentibus Dei sacerdotibus, et altari posito» (Idem, Epist. 45, pag. 87) . Atque ut alia bene multa, in ejus scriptis cuique obvia praetermittamus, Lucio papae, de illius ab exsilio reditu, gratulatur; quandoquidem «magis crevit sacerdotalis auctoritas, ut altari Dei assistat antistes.» Sed illud a nobis hoc jam probatum est, quod etiam celeberrimus horum 0525A Cypriani operum editioni praefectus, licet Anglicanae ecclesiae sectator, ultro palamque confitetur. Tam igitur certum est in Christianorum ecclesiis sive templis posita fuisse altaria, quam aedificatas ab eis Ecclesias, in quibus suos, uti fatetur Dallaeus, sacros conventus habebant. Nam sicut ille ait, «non modo ex Eusebii Historia, sed ex aliis aliquot veteris Ecclesiae monumentis satis constat, jam tum Christianis fuisse sacras hujus generis aedes, quibus si uspiam caruerunt, id factum paganorum vi ac injuria, praeter fas eam piis hominibus copiam ac libertatem invidentium, non autem ulla Christianorum ipsorum religione» (Dallae, lib. I, de Imaq. cap. 3, pag. 52, et seqq.) .

Sed dic, quaeso, mi Dallaee; fateris quod dissimulare amplius non potuisti, suas Christianis fuisse sacras 0525B aedes, negas altaria, negas simulacra, ubi fides? Nonne eodem plane modo dixit Minucius: «Cur nullas aras habent, templa nulla, nulla nota simulacra?» Cur ergo unum concedis, negas alterum? Numquid «fuit umquam», ut tuis ipsis verbis utamur, «ulla vis major aut iniquior, quam ut tibi jus atque auctoritatem sumas, ipsas hominum, et quidem ante multa saecula mortuorum cogitationes pro arbitrio immutandi» (Dallae, de Imaginib. lib. I, pag. 52) . Minus enim Minucius negare videtur Christianis fuisse templa et altaria, quam simulacra. Non enim inconsiderate addidit Caecilius, «nota simulacra», id est, ut diximus, quae publica, aliisque cognita essent. Satis autem a nobis demonstratum est, a Christianis constructa fuisse templa et altaria, in quibus sacrificium 0525C verum facere consueverant. Qua autem idem Dallaeus ratione illos nulla simulacra et imagines habuisse contendat, jam videamus.

Respondet ille «fieri posse», ut Caecilius, quemadmodum alius quilibet gentilis, ambiguus haeserit utrum Christiani, «turpis et inhonestae formae numen in arcano colerent.» Nam ibidem Caecilius ipse dixit: «Abscondere quidquid illud colunt, magnopere nituntur.» Itane vero quia putas illud «fieri posse», jus tibi sumis inde concludendi nec hunc gentilem, nec Minucium christianum negavisse quidem sua Christianos habuisse templa, et aras, sed tantum simulacra, de quibus uno eodemque modo loquuntur? Unde vero accepisti Ethnicis minus nota fuisse Christianorum simulacra, quam sacras aedes, quas occulte 0525D tantum adire consueverant?

Urget tamen Dallaeus facile promptumque fuisse Octavio respondere, quaedam Christianis fuisse simulacra et altaria, sed longe ab Ethnicorum simulacris et altaribus diversa. Tantum autem abest, ut ita responderit, quin immo dicat nullum exstruendum Deo templum, quem non totus mundus, multo minus una aedicula includere potest: sed bonum animum, puram mentem, sinceram conscientiam optimas esse et litabiles Deo hostias ac victimas, denique hominem esse Dei simulacrum.

Verum nihil plane hoc responso levius ac futilius. Nam Judaei et Gentiles, apud quos tot aras, victimas et sacrificia facta fuisse nemo nescit, eodem ac Minucius 0526A loquendi modo utuntur. In Philonis siquidem Judaei «de victimis,» libro haec legimus: Τοῦ Θεοῦ θυσιαστήριον ἐστιν ἡ ἐυχάριστος τοῦ σοφοῦ ψυχὴ, παγεῖσα ἐκ τελέιων ἀριθμῶν ἀτμετων καὶ ἀδιαιρέτων. «Dei altare intelligitur grata sapientis anima, compacta ex numeris solidis et individuis.» At longe plura eam in rem paulo ante scripserat (Philon., lib. de Victim., pag 851) .

Gentilis vero Seneca, a Lactantio citatus: «Non est beneficium ipsum, inquit, quod numeratur, aut traditur. Sicut nec in victimis quidem, licet opimae sint, auroque praefulgeant, deorum est honos, sed pia ac recta mente venerantium» (Senec., lib. I, de Benef., cap. 6; Lactant., lib. VI, Institut., cap. 25, pag. 638) . Quin etiam prius Cicero: «Cultus, aiebat, 0526B deorum est optimus, idemque castissimus, plenissimusque pietatis; ut eos semper pura, integra, et incorrupta, et mente, et voce veneremur» (Cic., lib. II, de Nat. Deor., pag. 224, lin. 42) . Si plura velis, adi Porphyrium aliosque plures a Le-caloperio, in hunc Ciceronis locum citatos. At quis umquam dixerit Judaeos, aut gentiles, his verbis negavisse apud suos vera fuisse altaria, aras, victimas, sacrificia. (Porphyr., lib. II. de Abstin. animal. sub fin.; Lescalop., in lib. II, de Nat. Deor., § 72, pag. 347.)

Quid vero facies Tertulliano, quem tam presso vestigio Minucius prosequitur? Nonne ipse quoque scripsit: «Nec minus templa, quam monumenta despicimus, neutram aram novimus, neutram effigiem 0526C adoramus?» (Tertull., lib. de Spectac., cap. 13, pag. 96.) Nonne ibi tam aperte, quam Minucius ulla prorsus Christianis templa, aras et simulacra fuisse abnuit? Nonne etiam alibi ethnico Scapulae respondet: «Sacrificamus pro salute Imperatoris, sed Deo nostro et ipsius, sed quomodo praecepit Deus, pura prece?» (Idem, lib. ad Scapul., cap. 2, pag. 86.) Numquid idcirco negavit Christianos omnibus omnino caruisse templis, aris, et altaribus? Minime quidem, sicuti aliis paulo ante citatis probatum est illius verbis, et ab ipso Dallaeo concessum.

Necesse est igitur, ut dicamus a Minucio nostro, Tertulliano aliisque eodem modo loquentibus, illud uno concedi sensu, et alio negari. At quoniam contra ethnicos disputabant, idcirco negaverunt Christianos 0526D gentilium more habuisse templa, in quibus fictitios deos colebant, et eos habitare arbitrabantur, vel aras et altaria, ad caedendas offerendasque eis victimas, sed habuisse sacras aedes et altaria, in quibus christiano ritu verum Deum colebant, incruentumque faciebant sacrificium. Nihil ergo dictu absurdius, quam citatis Minucii verbis, uti garriebat Dallaeus, excludi «Romanorum,» ita invidiose Catholicos haereticus homo appellat, «hominum» altaria, quia ipsi ejusque sodalibus sacrificium eucharisticum auctoritate propria rejicere placuit. Jam enim certissimo veterum Patrum testimonio ostendimus Minucii tempore in Christianorum templis sive Ecclesiis posita fuisse altaria, factumque sacrae Eucharistiae 0527A sacrificium. Quod quidem postea Augustinus disertissime asseverat (August. lib. VIII, de Civit., cap. 27, pag. 217; et lib. X, cap. 20, pag. 255) .

Eadem porro cum sint Minucii et Tertulliani de templis, et altaribus, atque de simulacris verba, eodem sane modo explicanda sunt. Negant itaque ulla apud Christianos fuisse simulacra, qualia videlicet ethnici deorum suorum construxerant. At hanc fuisse Minucii mentem non solum ex hactenus dictis, sed tota etiam inter ipsum ac Caecilium disputatione colligitur. Caecilius quippe objiciebat nulla Christianis, quemadmodum gentilibus fuisse falsorum deorum, sicut templa, ita nec simulacra. Fatetur autem Minucius rem profecto sic se habere. At quomodo non negat iis fuisse alia quam fictitiorum deorum templa, 0527B ita etiam nec alia quam ipsorum ab illis facta simulacra inficiatur.

Neque urgeas omnia a Minucio omnino simulacra et imagines excludi, quandoquidem respondet: «Quod simulacrum Deo fingam, cum si recte existimes, sit Dei homo ipse simulacrum?» Nam de templis similiter, uti annotavimus dixerat: «Templum quod ei exstruam, cum totus hic mundus, ejus opere fabricatus, cum capere non possit?» Atqui Dallaeus, aliique ejusdem sectae homines, confiteri coguntur, his posterioribus verbis vera Christianorum templa non excludi. Ergo similiter fateantur necesse est, prioribus ejusdem Minucii verbis non alia excludi, quam falsorum deorum simulacra, statuas et imagines, quae a Christianis sine idololatria ferri non poterant. 0527C De his porro Christianorum imaginibus et simulacris, eorumque usu in superioribus nostris dissertationibus egimus, ac plura a Petavio, Thomassino et aliis pluribus tradita legere poteris (tom. I, Apparat., pag. 747 et seqq.; Petav., tom. V, Theolog. dogmat., lib. XV, cap. 11, et Thomass., lib. XII; Theol dogmat. de Incarnat., cap. 7, et seqq.) . Quid autem auctor noster de exhibito a Christianis cruci Christi cultu et honore statuerit, in quarto subsequenti articulo investigandum est.