Articulus II. De aliis gentilibus philosophis Antisthene, Speusippo, Democrito, Stratone, Epicuro, Aristotele, Heraclide Pontico, Theophrasto, Cleanthe, Zenone, Chrysippo, Diogene Babylonio, Xenophonte, Aristone et Platone.

Ad alios gentiles philosophos gradum, si placet, cum Minucio nostro faciamus. Quidnam autem de Deo Antisthenes ac Speusippus censuerint, ille sic enarrat: «Antisthenem, populares deos multos, sed 0430C naturalem unum praecipuum: Speusippum vero naturalem animalem, quo omnia reguntur, Deum nosse.» At haec procul dubio ex Cicerone mutuatus est, qui de utroque totidem pene verbis dixerat: «Antisthenes in eo libro qui Physicus inscribitur, populares deos multos, naturalem unum esse dicit . . . . Nec multo secus Speusippus (in manuscripto regio Seuxippus, sed male) Platonem avunculum subsequens, vim quamdam dicit, qua omnia regantur, eamque animalem» (Cic., lib. I de Natur. Deor. pag. 200, lin. 22) . De illa Antisthenis opinione Lactantius postea litteris eadem mandavit (Lactant., lib. I Instit. Divin., cap. 5, pag. 24; et lib. de Ira Dei, cap. 11, pag. 796) . De hoc autem philosopho ac de Speusippo alibi egimus (Tom. I Apparat., pag. 1113, 1122 et 1134) . Laertius 0430D vero in hujus Vita asserit eum intra Platonis avunculi sui dogmata perstitisse. Verum de illis ab eo labefactatis Numenius apud Eusebium expostulat. Denique Laertius animadvertit ab ipso scriptum fuisse Definitionum librum, quem nonnulli eum esse opinantur qui inter nota Platonis opera in lucem prodiit. Illius autem libri initio haec Dei definitio legitur: Θεὸς ζῶον ἀθάνατον, αὐτάρκες πρὸς εὐδαιμονίαν, οὐσία αἴδιος, τοῦ ἀγαθοῦ φύσεως αἰτία: «Deus est animal immortale se ipso contentum, essentia sempiterna, naturae boni causa» (Laert., lib. IV. § 1, 5; Euseb., lib. IV Praepar. Evang., cap. 5, pag. 727 apud Platon., tom. 3, pag. 411) .

Rursum vero ex Cicerone ea Minucius delibaverat, 0431A quae de Democrito postmodum adjecit: «Quid Democritus, quamvis atomorum primus inventor, nonne plerumque naturam, quae imagines fundat, et intelligentiam, Deum loquitur?» Etenim Cicero similiter de illo: «Quid Democritus, inquit, qui tum imagines earumque circuitus in deorum numero refert, tum illam naturam quae imagines fundat ac mittat, tum scientiam intelligentiamque nostram» (Cicer., lib. cit., pag. 200, lin. 5) . Quocirca Augustinus haec ad Dioscorum de illa Democriti opinione scribit: «Quanto melius ne audissem quidem nomen Democriti, quam cum dolore cogitarem nescio quem suis temporibus magnum putatum, qui Deos esse arbitraretur imagines quae de solidis corporibus fluerent, solidaeque ipsae non essent, easque hac atque hac motu 0431B proprio circumeundo, atque illabendo in animos hominum, facere ut vis divina cogitetur, cum profecto illud corpus unde imago flueret, quanto solidius est, tanto praestantius quoque esse judicetur. Ideoque fluctuavit, sicut isti dicunt, nutavitque sententia; ut aliquando naturam quamdam, de qua fluerent imagines, Deum esse dicent, qui tamen cogitari non posset, nisi per eas imagines quas fundit et emittit, id est, quae de illa natura, quam nescio quam corpoream et sempiternam, ac per hoc etiam divinam putat, quasi corporis similitudine, continua velut emanatione ferrentur, et venirent, atque intrarent in animos nostros; ut Deum vel deos cogitare possemus» (Augustin., Epist, 118, pag. 340) . Sed quantumvis fluctuaverit vacillaveritque Democritus, 0431C ex his certe quae ipse Augustinus ac Cicero de illius opinione scriptis tradiderunt, quis non videat Minucium jure haud immerito dixisse quodam saltem modo agnitam ab illo fuisse naturam divinam, ac Deum revera esse unum? Atqui id ad ejusdem Minucii sufficiebat propositum.

Stratonis dehinc opinionem his paucissimis verbis exponit: «Straton quoque et ipse naturam.» Sed quo pauciora, eo minus clara sunt haec verba. Eorum itaque enodationem saepius laudatus a nobis Cicero tibi suppeditabit: «Nec audiendus est,» inquit, «ejus, Theophrasti, auditor Strato, is qui physicus appellatur, qui omnem vim divinam in natura sitam esse censet, quae causas gignendi, augendi, minuendive habeat, sed careat omni sensu et figura» (Cic., 0431D lib. cit., pag. 200, lin. 45) . Visne plura? Audi rursus eumdem Oratorem de illo loquentem: «Negas sine Deo posse quidquam. Ecce tibi e transverso Lampsacenus Strato, qui det isti Deo immunitatem magni quidem muneris. Sed cum sacerdotes deorum vacationem habeant, quanto est aequius habere istos Deos? Negat opera deorum se uti ad fabricandum mundum. Quaecumque sint docet omnia esse effecta natura, nec ut ille qui asperis et laevibus, et hamatis uncinatisque corporibus concreta haec esse dicat, interjecto inani: somnia censet haec esse Democrati non docentis, sed optantis. Ipse autem singulas mundi partes persequens, quidquid aut sit, aut fiat, naturalibus fieri aut factum esse docet ponderibus et motibus. 0432A Sic ille Deum opere magno liberat, et me timore» (Lib. 4, Academ. quaest., pag. 33, lin. 46) . Alium tibi citari si desideras, en praesto est Plutarchus qui hoc de Stratonis opinione scriptum reliquit: Καὶ μὴν τῶν ἄλλων περιπατητικῶν ὁ κορυφαίοτατος Στράτων οὔτε Ἀριστοτέλει κατὰ πολλὰ συμφέρεται, καὶ Πλάτωνι τὰς ἐναντίας ἔσχηκε δόξας περὶ κινήσεως, περὶ νοῦ, καὶ περὶ ψυχῆς, καὶ περὶ γενέσεως· αὐτὸν, τελευτῶν, τὸν κόσμον, οὐ ζῶον εἶναί φησι, τὸ δὲ κατὰ φύσιν ἔπεσθαι τῷ κατὰ τύχην. «Et quidem Peripateticorum reliquorum summus Strato, neque cum Aristotele sentit multis de rebus, et de motu, mente, anima, ortu, contraria Platoni defendit. Denique mundum ipsum animal esse negat, aitque naturam sequi fortunae impetus, casu initium motus naturae praebente, et deinde sic a natura motus physicos 0432B absolvi» (Plutarch., lib. advers. Colot. Epicur., pag. 1115) . Quam porro Strato naturam appellavit, jam a Cicerone explicatum vidimus. Sed de hac illius opinione nobis aliquid adhuc dicendum erit, ubi quomodo a Lactantio refellatur, palam omnibus facere conabimur.

Minucium nostrum interim sequamur: «Etiam Epicurus ille,» inquit, «qui deos aut otiosos fingit, aut nullos, naturam tamen superimponit.» Sed hanc Epicuri de Deo opinionem fuse enucleat apud Ciceronem Velleius Epicureus. Postquam enimvero multis probavit Dei vitam eam esse, qua nihil beatius, nihil omnino bonis omnibus affluentius excogitari potest, hanc sententiae suae reddit rationem: «Nihil enim agit, nullis occupationibus est implicatus, nulla 0432C opera molitur, sua sapientia et virtute gaudet: habet exploratum fore se semper cum in maximis, tum in aeternis voluptatibus» Postea ille ibidem declarat Epicurum falso docuisse natura effectum esse mundum: nihil opus fuisse fabrica, eamque rem ei esse facillimam» (Cic. lib. I de Natur. Deor., pag. 203, lin. 8) . Nam omnia, ut jam diximus, fortuito atomorum concursu facta fuisse garriebat. Denique ibidem Velleii seu Epicureorum nomine Tullius dixit: «Et pie sancteque colimus naturam excellentem, atque praestantem.» At Minucius noster quae Epicurus falsa esse docebat, ab his distinguit, quibus praestantiorem caeteris omnibus naturam, atque idirco divinam, volens nolens, confessus est. Adi, si lubet, Laertium, et Menagii ac Gassendi in illum notas, et alium hujus 0432D librum (Laert. lib. X, § 123; Menag. et Gassend. notas ad hujus lib. IV, de vita et morib. Epicur., cap. 1, 2, 3) .

Deinceps vero Minucius plurima transcripsit Ciceronis verba, quibus Aristotelis de Deo refert opinionem. Ecce siquidem quomodo ille loquitur: «Aristoteles variat, et assignat tamen unam potestatem. Nam interim mentem, mundum interim Deum dicit, interim mundo Deum praeficit.» Sic autem Tullius: «Aristoteles in tertio de Philosophia libro multa turbat, a magistro Platone uno dissentiens. Modo enim menti tribuit omnem divinitatem, modo mundum ipsum Deum dicit esse, modo quemdam alium praeficit mundo» (Cic. lib. citat., pag. 200, lin. 26, et seqq.) . Et haec quidem decerpsit Minucius, sed reliquit 0433A sequentia: «Eique eas partes tribuit, ut replicatione mundi quadam motum regat atque tueatur: tum coeli ardorem Deum dicit esse . . . . . Cum autem sine corpore idem vult esse Deum, omni illum sensu privat et prudentia.» Pauciora nihilominus, quam uterque, de illa Aristotelis sententia retulit hunc in modum Lactantius: «Aristoteles quamvis secum ipse dissideat, ac repugnantia sibi dicat et sentiat, is summam tamen unam mentem mundo praeesse testatur» (Lactant. lib. II Institut. divin., cap. 25, p. 25; et lib. de Ira Dei cap. 11, pag. 796) . Et brevius adhuc alio in libro: Eadem fere, inquit, atque Antisthenes,» de quo nos paulo ante diximus «Aristoteles cum suis Peripateticis.» Videsis Plutarchum, Lescalopierum, ac si velis quae alibi observavimus (Plutarch. 0433B lib. I de Placit. Philosoph., cap. 7, pag. 881; Lescalop. in cit. Cicer. § 33, pag. 54, et de Arist. Theologia, pag. 184 et seqq., tom. I Apparat., pag. 781) .

Praeterea «Heraclides Ponticus, ait Minucius, Deo divinam mentem, quamvis varie adscribit, alias mundo, alias divinae menti tribuens principatum.» At haec quidem, et alia insuper de illo tradit Cicero: «Ex eadem,» inquit, «Platonis schola Ponticus Heraclides puerilibus fabulis refersit libros; et tamen modo mundum, tum mentem divinam esse putat: errantibus etiam stellis tribuit divinitatem, sensuque Deum privat, et ejus formam mutabilem esse vult, eodemque libro rursus terram et coelum refert in Deos» (Cic. lib. I de Natur. Deor., pag. 200, lin. 39, 0433C et seq.) . Minucius itaque, sicuti vides, de Heraclidis opinione ea tantum refert, quae ad rem suam faciebant. Illius vitam scripsit Laertius, nosque de illo tomo superiori loco paulo ante citato disseruimus (Laert. sub finem lib. V tom. I Apparat., pag. 779) .

Quatuor subinde alios philosophos simul Minucius ita conjungit: «Theophrastus et Zenon, et Chrysippus, et Cleanthes sunt et ipsi multiformes, sed ad unitatem providentiae omnes revolvuntur.» Tum continuo trium posteriorum opiniones singillatim recenset, sed nihil de primo amplius dixit. Utrum autem id ab ipsomet Minucio, vel librarii oscitantia omissum fuerit, quis asserere audeat? Theophrasti porro opinionem si scire aveas, eam tibi patefacient haec Ciceronis verba: «Nec vero Theophrasti inconstantia 0433D ferenda est; modo enim menti divinum tribuit principatum, modo coelo, tum autem signis, sideribusque coelestibus» (Cic. ibid., pag. 200, lin. 42) . Vide, si lubet, quae de illo alibi animadvertimus (Tom. I Apparat., pag. 781) .

His observatis, jam quid de tribus aliis Minucius statuat, examinemus. A Cleanthe autem sic incipit: «Cleanthes mentem, modo animum, modo aethera, plerumque rationem, Deum asserit.» Ita ille ab ultimo exorsus est, quamvis eum, sicuti Cicero, cujus vestigiis more suo insistit, Zenonis discipulum fuisse fateatur. De illius autem sententia haec scriptis ipse Cicero mandavit: «Cleanthes qui Zenonem audivit, tum ipsum mundum Deum dicit esse; tum totius naturae 0434A menti atque animo hoc nomen tribuit, tum ultimum et altissimum, atque undique circumfusum, et extremum omnia cingentem, atque complexum ardorem, qui aether nominatur, certissimum Deum judicat» (Cic. lib. cit., pag. 101, lin. 10) . Quod quidem ille fusius adhuc enucleat, quemadmodum a nobis alibi annotatum est (Tom. I Apparat., pag, 782) .

Secundum dehinc locum Minucius Zenoni Cleanthis magistro assignat, illiusque de Deo opinionem sic exponit: «Zenon, ejusdem magister, naturalem legem atque divinam, et aethera interim, interdumque rationem vult omnium esse principium. Idem interpretando, Junonem aera, Jovem coelum, Neptunum mare, ignem esse Vulcanum, et caeteros similiter vulgi Deos elementa esse monstrando, publicum graviter 0434B arguit et revincit errorem.» Nonne autem haec adhuc delibata sunt ex hoc Ciceronis loco? «Zenon naturalem legem divinam esse censet, eamque vim obtinere recta imperantem, prohibentemque contraria . . . . . Alio loco aethera Deum dicit esse . . . . . Aliis autem libris rationem quamdam per omnem pertinentem naturam, ut divinam esse affectam putat. Idem astris hoc idem tribuit, tum annis, mensibus, annorumque mutationibus. Cum vero Hesiodi Theogoniam interpretatur, tollit omnino usitatas perceptasque cognitiones deorum. Neque enim Jovem, neque Junonem, neque Vestam, neque quemquam qui ita appelletur in deorum habet numero, sed rebus inanimatis atque mutis, per quamdam significationem haec tribuit nomina» (Cic. lib. cit. pag. 200, lin. 47 et 0434C seqq.) . Laertius vero testatum nobis facit eam fuisse Zenonis opinionem: Ἕνα τε εἶναι Θεὸν, καὶ νοῦν, καὶ εἰμαρμένην, καὶ Δία, πολλαῖς τε ἑτέραις ὀνομασίαις προσονομάζεσθαι. «Unum esse Deum, et mentem, et fatum, et Jovem, multisque aliis appellari nominibus» (Laert. lib. VII in Vita Zenon., § 135 et 147) . Quae quidem nomina ille postea recensuit. Hinc Tertullianus: «Apud vestros quoque sapientes λόγον, id est, sermonem atque rationem, constat artificem videri universitatis. Hunc enim Zeno determinat factitatorem, qui cuncta in dispositione formaverit, eumdem et fatum vocari, et Deum, et animum Jovis, et necessitatem omnium rerum» (Tertull. Apolog., cap. 21) . Tertullianum sequitur Lactantius (Lactant. lib. IV Institut., cap. 7, pag 373) . Sed quaedam ex iis jam attigimus 0434D in superiore Apparatus nostri tomo (Tom. I Apparat., pag. 780) . Qua autem ratione iidem Zeno et Stoici deos vulgi elementa esse putaverint, in sequenti dissertatione ostendemus (Dissert. in Arnob. c. 17, art. 5) .

Tertius a Minucio appellatur Chrysippus qui «eadem fere,» inquit, «vim divinam, rationalem naturam, et fatalem necessitatem Deum credit: Zenonemque interpretatione physiologiae in Hesiodi, Homeri, Orpheique carminibus imitatur.» Atque haec longe fusius Cicero prosequitur (Cic., lib. cit. pag. 201, lin. 27) . Ex primo etenim ejusdem Chrysippi de natura deorum libro, haec litteris consignata memorat: «Ait vim divinam in ratione esse positam, et universae naturae 0435A animo, atque mente; ipsumque mundum, Deum dicit esse, et ejus animi fusionem universam: tum ejus ipsius principatum, qui in mente et ratione versetur, communemque rerum naturam, universa atque omnia continentem; tum fatalem umbram, et necessitatem rerum futurarum.» Quibus quidem alia, quae ibidem legere poteris, cum adjecisset, haec ex secundo illius de Natura itidem Deorum libro retulit: «In secundo autem vult Orphei, Musaei, Hesiodi, Homerique fabellas accommodare ad ea, quae ipse primo libro de diis immortalibus dixerat, ut etiam veterrimi poetae, qui haec ne suspicati quidem sint, Stoici fuisse videantur.» De his autem aliisque Stoicis videsis Laertium, qui eorum vitas publicavit, Plutarchum, Lipsium, ac quae a nobis tomo superiore 0435B observata sunt. (Laert., lib. VII de Vitis et dogmat. clar. philosoph., Plutarch., lib. I de Placit. Philosoph., cap. 7 et 8; ac lib. de Stoïcor. repugnant.; Lipsi., lib. I Physiolog. Stoic., dissertat. 3, et seqq.; tom. I Apparat., pag. 780.)

Prosequitur Minucius noster, et ait: «Babylonio etiam Diogeni, disciplina est exponendi et disserendi Jovis partum, et ortum Minervae, et hoc genus caetera, rerum vocabula esse, non deorum.» Praeiverat Cicero his verbis: «Diogenes Babylonius,» quem alibi magnum et gravem Stoïcum vocat, «in eo libro, qui inscribitur de Minerva, partum Jovis ortumque virginis ad philosophiam traducens, disjungit a fabula (Cic., lib. I de Natur. Deor., pag. 220, lin. 41, et lib. 3, de Offic., pag. 394) » Alios ejus libros 0435C de Divinatione, Nobilitate, et Legibus ab eodem Cicerone, Athenaeo, et Plutarcho citatos reperies. Laertio autem si credas, «Stoicus,» fuit «ex Selencia, appellatusque est Babylonius ob urbium vicinitatem:» Si Gellio fidem habeas, ille Plauti poetae, Carneadisque Academici vixit tempore: si Luciano, usque ad secundum supra nonaginta annos vitam suam produxit (Cic., lib. I de Divinat., pag. 255; Athen., lib. IV Deipnosoph., p. 168, et lib. XII, pag. 526; Plutarch., lib. de Exil., pag. 605: Laert., lib. VI, sub finem Vitae Diog., § 81; Gellius, lib. XVII Noct. atti., cap. 21; Lucian., de Macrob., pag. 916) .

Quid plura? Duos alios Minucius profert in medium, qui Dei majestatem ab hominibus intelligi posse pernegarunt. Alter enim, ut illius verbis utamur, 0435D «Socraticus Xenophon formam Dei veri negat videri posse, et ideo quaeri non oportere.» Alter vero, «Aristo Chius comprehendi omnino non posse.» De priore enodatius Cicero: «Xenophon facit in iis, quae a Socrate dicta retulit, Socratem disputantem, formam Dei quaeri non oportere, eumdemque et solem, et animum Deum dicere, et modo unum, tum autem plures deos.» In quarto autem Xenophontis Memorabilium libro, id quod de eo narrat Cicero, revera invenitur. Primam vero hujus propositionis partem in usus suos sumpsit Minucius noster, et post illum Lactantius, atque etiam Theodoretus. Nos autem de ea alibi egimus (Cic. lib. I de Natur. Deor., pag. 200, lin. 18; Xenoph., lib. IV Memorab., pag. 0436A 802; Lactant., lib. de Ira Dei, cap. 11, pag. 795; Theodor., tom. 4, serm. de Fide, pag. 477) .

Pauca Minucii de Aristonis opinione verba, pluribus his Cicero, ac clarioribus exposuit: «Neque formam Dei intelligi posse censet, neque in diis sensum esse dicit, dubitatque omnino Deus animans necne sit (Tom. I Apparat., pag. 782; Cic., lib. I de Nat. Deor., pag. 201, lin. 8) .» Observandum obiter in regio cod. ms. Minucii non legi sicut in editis «Aristo Chius,» Sed «Aristo Stoicus.» Quapropter rogabis fortasse, an ibi «Stoicus» potius, quam «Chius» legendum? Sed quolibet modo legas, parum interest. Aristo siquidem et patria Chius, et philosophiae secta Stoicus fuit. Id autem satis patet ex iis quae de illo alibi animadvertimus (Tom. I Apparat., 3 dissert. 0436B 2, cap. 18, art. 2. pag. 1145, et seq.)

Horum denique philosophorum agmen merito claudit Plato, caeterorum omnium facile princeps. Illius autem de Deo sententiam sic Minucius enarrat: «Platoni in Timaeo Deus est, ipso suo nomine mundi parens, artifex animae, coelestium terrestriumque fabricator quem et invenire difficile prae nimia et incredibili potestate, et cum inveneris, in publicum dicere impossibile praefatur.» Quocirca palam ille declarat hanc Platonis sententiam aliis omnibus esse apertiorem, totamque fere coelestem, «nisi ille persuasionis civilis nonnumquam admixtione sordesceret,» hoc est, nisi Socratis praeceptoris sui cicutam necemque veritus, falsis vanisque imperiti vulgi opinionibus ignave serviliterque interdum adulari coactus fuisset. 0436C Unde Justinus Martyr: Ἐνταῦθα ὁ Πλάτων τοὺς τὴν πολυθεότητα ἀσπαζομένους δεδιὼς, τὰ ἐναντία ἑαυτῷ τὸν κατ᾽ αὐτὸν δημιουργὸν εἰσάγει λέγοντα. «Plato multorum deorum cultum amplexos veritus, contraria inter se opificem Deum suum inducit loquentem» (Justin., Cohort. ad Graec., pag. 21; Plato in Timaeo, pag. 41, tom. 3) , cum aliis utique diis, quos ab eo genitos fuisse ibidem dixerat.

Cicero autem ubi illius opinionem enarrat, primum exprobrat inconstantiam: «Jam de Platonis inconstantia,» ait, «longum est dicere, qui in Timaeo patrem hujus mundi nominari negat posse, in Legum autem libris quid sit omnino Deus, inquiri oportere non censet» (Cic., lib. I de Natur. Deor., pag. 200, lin. 11) . Eumdem Platonis librum, ac sententiam 0436D citavit Lactantius» (Lactant., lib. I Instit., cap. 8, pag. 41, et lib. de Ira Dei, cap. 11, pag. 795) . Sed plura ibi Cicero, et postea Eusebius de ipso Platone, ejusque inconstantia memorant, quibus respondere Lescalopierius conatus est (Euseb., lib. XIII Praepar. Evang., cap. 14; Lescalop., Exposit. in lib. I Cic. de Nat. Deor., § 30, pag. 50) . Ea autem Minucius ad institutum suum non conducentia praetermisit.

Porro autem citata a Minucio et aliis Platonis verba in ejus Timaeo sic revera leguntur: «Atque illum quidem parentem hujus universitatis invenire difficile, et cum inveneris, indicare in vulgus impossibile, εἰς πάνται ἀδύνατον λέγειν» (Plato, tom. III, p. 28) . Eadem transcripsit Athenagoras, ubi sicut 0437A Minucius noster, plane ostendit ethnicos philosophos unum agnovisse summum Deum (Athenag., Legat. pro Christian., pag. 6. et seq.) . Rursus vero illa philosophi verba citarunt Cicero in Fragmentis, et Tertullianus, nosque alibi ea retulimus (Cic., Fragm., pag. 26; Tertull., Apolog. cap. 46, pag. 40; Tom. I Apparat., pag. 781 et 948, pag. 155) .

Tum deinde Minucius haec subnectit: «Eadem fere et ista, quae nostra sunt Nam et Deum novimus, et parentem omnium diximus.» Similiter Athenagoras: εἰ τοίνυν οὐκ ἔστιν ἄθεος Πλάτων, ἕνα τὸν δημιουργὸν τῶν ὅλων νοῶν ἀγέννητον Θεὸν, οὐδὲ ἡμεῖς ἄθεοι, ὑφ᾽ οὗ λόγῳ δεδημιούργηται, καὶ τῷ παρ᾽ αὐτοῦ πνεύματι συνέχεται τὰ πάντα, τοῦτον εἰδοτες καὶ κρατοῦντες Θεόν. «Quod si non impia est haec Platonis de uno universitatis 0437B ingenito Deo sententia, ne nos quidem fuerimus impii, qui illum agnoscimus et observamus Deum, cujus ut verbo fabricata sunt, sic spiritu continentur haec universa.»

Ex his omnibus philosophorum opinionibus ita explicatis hanc Minucius conclusionem elicit: «Exposui opiniones omnium ferme philosophorum, quibus illustrior gloria est, Deum unum multis licet designasse nominibus, ut quivis arbitretur aut nunc Christianos esse philosophos, aut philosophos fuisse jam tunc Christianos,» eo videlicet sensu, quem superius explicavimus. At perpende, quaeso, utrum ab hac conclusione longe recesserit Augustinus, qui de iisdem philosophis haec pronuntiat: «Itaque si hanc vitam illi viri nobiscum rursum agere potuissent, viderent 0437C profecto cujus auctoritate facilius consuleretur hominibus, et paucis mutatis verbis atque sententiis, Christiani fierent, sicut plerique recentiorum nostrorumque temporum Platonici fecerunt» (Aug., lib. de vera Relig., cap. 4, tom. 7, pag. 750) . Unum porro his adjicere liceat, plerosque illos philosophos eamdem ob causam citari a Tertulliano, Lactantio, et aliis, atque ex eorum opinionibus idem plane confici ac concludi. Sed de illis postea agemus.