Articulus VI. Quid Minucius ex aliis scriptoribus Cicerone, Seneca, Tertulliano, ac vicissim ex hoc ejusdem Minucii libro Cyprianus aliique delibaverint.

0402B

Quemadmodum plura in hoc Minucii libro ex aliis scriptoribus, puta Cicerone, Seneca, et Tertulliano delibata; ita etiam multa ex illo a Cypriano totidem verbis, in suum praesertim de Idolorum Vanitate librum, translata animadvertimus. Nonnulla vero ex illis nunc seligemus; caetera ne eadem repetantur suis locis, ubi quae Minucius docet, excutienda erunt, commodius reservaturi.

Primum itaque Minucius unum Deum revera existere hoc probat argumento: «Quid potest esse tam apertum, tam confessum, tamque perspicuum, cum 0402C oculos in coelum suspexeris, et quae sunt infra circaque lustraveris, quam esse aliquod numen praestantissimae mentis, quo omnis natura inspiretur, moveatur, alatur, gubernetur?» Cicero autem idem argumentum eodem plane modo, sed brevius, sic urget: «Quid potest esse tam apertum tamque perspicuum, cum coelum suspeximus, coelestiaque contemplati sumus, quam esse aliquod numen praestantissimae mentis, quo haec reguntur (Cicer. lib. II de Nat. Deor. init. pag. 214, lin. 10) ?» Videsne pleraque eadem Ciceronis verba, quae ab Minucio amplificata sunt?

Tum deinde Minucius: «Relinquenda vero astrologis prolixior de sideribus oratio . . . . . quae singula non modo ut crearentur, fierent, disponerentur, summi 0402D artificis et perfectae rationis eguerunt; verum etiam sentiri, perspici, intelligi sine summa solertia et ratione non possunt.» Tullius vero: «Haec omnis descriptio siderum . . . . alia quae natura, mentis expers, haec efficere potuit, quae non modo ut fierent, ratione eguerunt, sed intelligi qualia sint, sine summa ratione non possunt (Cic. eodem lib. pag. 231, lin. 41) ?»

Rursum Minucius: «Quidve animantium loquar adversus sese tutelam multiformem? alias armatas cornibus, alias dentibus septas, et fundatas ungulis, et spicatas aculeis, aut pedum celeritate liberas, aut elatione spinarum?» Explicatius Cicero: «Jam illa cernimus, ut contra metum et vim, suis se armis 0403A quaeque defendat. Cornibus tauri, apri dentibus, morsu leones, aliae fuga se, aliae occultatione tutantur (Cic. ibid. pag. 233, lin. 39) .»

Praeterea Minucius aliquando contractione id brevius facit, quod Cicero longius produxerat. Sic enim ille: «Aegypti siccitatem temperat Nilus, colit Euphrates Mesopotamiam, Indus et serere Orientem dicitur et rigare.» Fusius autem Cicero: «Aegyptum Nilus irrigat, et cum tota aestate obrutam oppletamque tenuerit, tum recedit, mollitosque et oblimatos agros ad serendum relinquit. Mesopotamiam fertilem efficit Euphrates, in quem quotannis quasi novos agros invehit. Indus vero, qui est omnium fluminum maximus, non aqua solum agros laetificat et mitigat, sed eos etiam conserit; magnam enim vim seminum secum frumenti et similium dicitur deportare (Cic. ibid. pag. 234, lin. 20) .»

Tum continenter Minucius: «Quod si ingressus aliquam domum, omnia exculta, disposita, ornata vidisses, utique praeesse ei crederes dominum, et illis bonis rebus multo esse meliorem; ita in hac mundi domo, cum coelum terramque perspicias, 0403B providentiam, ordinem, legem, crede esse universitatis dominum parentemque, ipsis sideribus et totius mundi partibus pulchriorem.» Praeiverat his verbis Cicero: «Ut si quis, in domum aliquam, aut in gymnasium, aut in forum venerit, cum videat omnium rerum rationem, modum, disciplinam, non possit ea sine causa fieri judicare, sed esse aliquem intelligat, qui praesit, et cui pareatur; multo magis in tantis motibus, tantisque vicissitudinibus tam multarum rerum, atque tantarum ordinibus, in quibus nihil umquam immensa et infinita vetustas mentita sit, statuat necesse est ab aliqua mente tantos naturae motus gubernari (Cicer. ibid. pag. 216, lin. 3) .»

Ex Seneca etiam multa Minucium decerpsisse probatu facile est. Caecilium etenim inducit Christianos, qui mortua hominum corpora rogis cremari nolebant, 0403C sic exagitantem: «Quasi nec intersit, utrum ferae diripiant, an maria consumant, an humus contegat, an flamma subducat.» Seneca vero dixerat: «Ille divinus animus egressurus hominem, quo receptaculum suum conferatur, ignis illud exurat, an ferae distrahant, an terra contegat, non magis ad se judicat pertinere, quam secundas ad editum infantem (Senec. Epist. 92, pag. 381) .»

Octavius autem ad objectam Christianis paupertatem respondet: «Nemo tam pauper esse potest, quam natus est.» Simili plane modo Seneca: «Nemo tam pauper vivit, quam natus est (Senec. lib. Quare viris bonis, etc., seu de Provident. cap. 6, pag. 504) .»

Idem Octavius paulo post: «Quod corporis humana vitia sentimus, non est poena, sed militia . . . calamitas saepius disciplina virtutis est.» Seneca vero: «Verberat nos et lacerat fortuna. Patiamur, non est saevitia, certamen est.» Et paulo ante haec verba: 0403D «Calamitas virtutis occasio est (Senec. ibid. cap. 4, pag. 409) .»

Pergit Octavius: «Deus . . . in adversis unumquemque 0404A explorat et examinat: ingenium singulorum periculis pensitat: usque ad extremam mortem sciscitatur, nihil sibi posse perire securus.» Jam quaeso audi Senecam: «Hos itaque Deus quos probat quos amat, indurat, recognoscit, exercet: eos autem quibus indulgere videtur, quibus parcere, molles venturis malis servat. Erratis enim, si quem judicatis exceptum. Veniet ad illum diu felicem sua portio. Quisquis videtur dimissus esse, dilatus est (Senec. ibid. cap. 4, pag. 408) .»

Addit Octavius: «Itaque ut aurum ignibus, sic nos discriminibus arguimur.» Et Seneca post citata a nobis ejus verba: «Ignis aurum probat, miseria fortes viros (Senec. ibid. cap. 5, pag. 391) .»

Quid plura? Prosequitur Octavius, et ait: «Quam pulchrum spectaculum Deo, cum Christianus cum dolore congreditur, cum adversus minas et supplicia et tormenta componitur?» Prius Seneca eodem in libro dixerat: «Ecce spectaculum dignum, ad quod respiciat intentus operi suo Deus. Ecce par Deo dignum, vir fortis cum mala fortuna compositus (Senec. ibid. cap. 2, p. 492) .» Videsne quam recte 0404B Minucius ea, quae Seneca, vir inter ethnicos optimus et honestissimus scripserat, contra ipsosmet ethnicos, et ad tuendam Christianorum doctrinam, gentilli longe sanctiorem, traduxerit?

Ab ethnicis scriptoribus ad Christianos si transeamus, plura quoque animadvertemus, quae Minucius ex Tertulliani libris, ac potissimum ex illius Apologetico decerpsit. Ad id autem probandum, quaedam tantum ex iis proferre nunc sufficiet. De Deo itaque haec Octavius dixit: Universa quaecumque sunt, verbo jubet, ratione dispensat, virtute consummat.» De eo etiam Tertullianus; «Quod colimus, Deus unus est, qui totam molem istam . . . . verbo, quo jussit; ratione, qua dispensat; virtute, qua potuit, de nihilo expressit (Tertull. Apologet. cap. 17, p. 18) .»

Rursum de eodem Deo Octavius: «Quid, quod 0404C omnium de isto habeo consensum? Audio vulgus, cum ad coelum manus tendunt, nihil aliud quam Deum dicunt: et, Deus magnus est; et, Deus verus est; et, Si Deus dederit. Vulgi iste naturalis sermo est, an Christiani confitentis oratio?» Similiter Tertullianus: «Anima . . . . . Deum nominat hoc solo nomine, quia proprio Dei veri: Deus magnus, Deus bonus; et, quod Deus dederit: omnium vox est. Judicem quoque contestatur illum: Deus videt; et Deo commendo; et Deus mihi reddet. O testimonium animae naturaliter christianae! Denique pronuntians haec non ad Capitolium, sed ad coelum respicit (Tertull. ibid) .» Eadem ille sed brevius dixit duobus aliis in libris (Idem lib. de Testimon. animae cap. 2, pag. 81, et libr. de Resurr. carn. cap. 3, pag. 381) . At Minucium ad haec, quae retulimus, ejusdem Tertulliani verba respexisse, nulli dubium esse debet.

Nonne etiam ad alia ejus verba collineabat, ubi 0404D haec gentilibus jure merito objecit: «Ubi magis a sacerdotibus, quam inter aras et delubra, conducuntur stupra, tractantur lenocinia, adulteria meditantur. 0405A Frequentius denique in aedituorum cellulis, quam in ipsis lupanaribus, flagrans libido defungitur.» Nam Tertullianus simili plane modo iisdem ethnicis prius objecerat: «Conscientiae omnium recognoscent in templis adulteria componi, inter aras lenocinia tractari, in ipsis plerumque aedituorum et sacerdotum tabernaculis, sub iisdem vittis, et apicibus, et purpuris, thure flagrante, libidinem expungi (Tertull. Apologet. cap. 15, p. 16) .»

De gladiatorum praeterea crudeli prorsus feritate haec sunt Octavii verba: Non dissimiles et qui de arena feras devorant, illitas et infectas cruore, vel membris hominis et viscere saginatas.» De iisdem Tertullianus: «Illi qui de arena ferinis obsoniis coenant, qui de apro, qui de cervo petunt. Aper ille 0405B quem cruentavit, colluctando detersit. Cervus ille in gladiatoris sanguine jacuit. Ipsorum ursorum alvei appetuntur, cruditantes adhuc in visceribus humanis. Ructatur porro ab homine caro pasta de homine (Tertull. Apologet. cap. 9. pag. 10) .»

Ad haec vero Octavius: «Nec factiosi, inquit, sumus, si omnes unum bonum sapimus, eadem congregati quiete, qua singuli.» Tertullianus autem: «Haec coitio Christianorum . . . . si quis de ea queritur eo titulo, quo de factionibus querela est: in cujus perniciem aliquando convenimus? Hoc sumus congregati, quod et dispersi, hoc universi quod et singuli, neminem laedentes, neminem contristantes (Tertull. Apolog. cap. 39, p. 36) .»

Denique ut alia bene multa, inferius citanda, nunc 0405C missa faciamus, dicit Octavius: «Vicit, qui quod contendit, obtinuit.» Tertullianus autem: «Victoria est, pro quo certaveris, obtinere (Tertull. Apolog. cap. 50, pag. 44) .»

Jam vero ad ea veniamus quae Cyprianus ex Minucio nostro transcripsit: «Quando umquam, ait auctor noster, regni societas aut cum fide coepit, aut sine cruore discessit?» Totidem verbis Cyprianus: Quando umquam regni societas, aut cum fide coepit, aut sine cruore desiit (Cyprian. lib. de Idolor. Vanit. pag. 14) ?» Unde forsitan colligas in Minucii textu similiter, pro discessit, legendum desiit, quod verbo coepit melius opponitur.

Minucius: «Rex unus apibus, dux unus in gregibus, in armentis rector unus.» Cyprianus: «Rex unus 0405D est apibus, et dux unus in gregibus, et in armentis rector unus (Cypr. ibid.) .»

Minucius: «Qui universa quaecumque sunt, verbo jubet, ratione dispensat, virtute consummat, hic nec videri potest, visu clarior est; nec comprehendi, tactu purior est; nec aestimari, sensibus major est . . . . et ideo sic eum digne aestimamus, dum inaestimabilem dicimus.» Cyprianus vero: «Qui universa quaecumque sunt, verbo jubet, ratione dispensat, virtute consummat; hic nec videri potest, visu clarior est; nec comprehendi, tactu purior est; nec aestimari, sensu major est: et ideo sic eum digne aestimamus, dum inaestimabilem dicimus ( Cypr. loc. cit.). Ibi autem Cyprianus quaedam Minucii verba, a nobis omissa, et 0406A quibusdam punctis notata, brevitatis haud dubie causa praetermisit.

Minucius: «Nec nomen Deo quaeras: Deus nomen est. Illic vocabulis opus est, cum per singulos propriis appellationum insignibus multitudo dirimenda est. Deo qui solus est, Dei vocabulum totum est . . . . Audio vulgus . . . . Et, Deus magnus est; et, Deus verus est; et, Si Deus dederit; vulgi iste naturalis sermo est.» Cyprianus: «Nec nomen Dei quaeras; Deus nomen est illi. Illic vocabulis opus est, ubi propriis appellationum insignibus multitudo dirimenda est. Deo qui solus est, Deus vocabulum totum est . . . . Vulgus in multis Deum naturaliter confitetur . . . Dici frequenter audimus: O Deus! et, Deus videt; et, Deo commendo; et, Deus mihi reddet; et, Quod vult Deus; et, Si 0406B Deus dederit.» (Cypr. ibid. pag. 15.) Videsne quomodo inter Minucii verba Cyprianus sua interjecerit? Minucius insuper de mortuorum hominum imaginibus haec litteris mandaverat: «Sacra facta sunt, quae fuerant assumpta solatia.» De iisdem Cyprianus: «Facta sunt sacra, quae primis fuerant assumpta solatia (Cypr. ibid. pag. 11) .»

Minucius: «Alexander ille magnus Macedo insigni volumine ad matrem scripsit, metu suae potestatis proditum sibi de diis hominibus a sacerdote secretum.» Cyprianus: «Alexander Magnus insigni volumine ad matrem suam scribit, metu potestatis proditum sibi de diis hominibus a sacerdote secretum (Cypr. ibid. pag. 12) .»

Minucius: «Castores alternis moriuntur, ut vivant, 0406C Aesculapius ut in deum surgat, fulminatur. Hercules ut hominem exuat, Oeteis ignibus concrematur.» Cyprianus iisdem adhuc verbis: «Castor et Pollux alternis moriuntur, ut vivant; Aesculapius ut in deum surgat, fulminatur; Hercules ut hominem exuat, Oeteis ignibus concrematur (Cypr. ibid. pag. 11) .»

Minucius: «Apollo Admeti pecus pascit. Laomedonti muros Neptunus instituit, nec mercedem operis infelix structor accepit.» Cyprianus: «Apollo Admeti pecus pavit. Laomedonti muros Neptunus instituit, nec mercedem operis infelix structor accepit (Cypr. ibid.) .»

Minucius postea de Saturno et Jano haec memorat: «Docuit litteras imprimere, nummos signare . . . . Itaque latebram vocari maluit Latium . . . . et Janiculum 0406D Janus.» Cyprianus: «Inde Latium de latebra ejus nomen accepit. Hic litteras imprimere, hic signare nummos in Italia primus instituit . . . De cujus, Jani, nomine Janiculum dictum est (Cypr. ibid.) .»

Minucius: «Antrum Jovis visitur, et sepulchrum ejus ostenditur.» Cyprianus haec totidem plane verbis retulit: «Antrum Jovis in Creta visitur, et sepulchrum ejus ostenditur (Cypr. ibid.) .»

Minucius: «Pejerante Proculo Deus Romulus.» Cyprianus vero: «Est Romulus, pejerante Proculo deus factus (Cypr. ibid. pag. 12) .»

Minucius de diis: «Cur si nati sunt, non hodieque nascuntur, nisi forte jam Jupiter senuit, et partus in Junone defecit.» De iisdem Cyprianus: «Si autem 0407A aliquando dii nati sunt, cur non hodieque nascuntur, nisi forte Jupiter senuit, aut partus in Junone defecit (Cypr. ibid.) .»

Minucius: «Romanorum deos vernaculos novimus. Romulus, Picus, Tiberius, et Consus, et Pilumnus, ac Picumnus dii. Cloacinam Tatius et invenit, et coluit. Pavorem Hostilius, atque Pallorem: mox a nescio quo Febris dedicata est . . . . sane et Acca Larentia, et Flora meretrices.» Cyprianus: «Romanorum deos vernaculos novimus. Est Romulus . . . Picus, et Tiberius, et Pilumnus et Consus . . . . Deam quoque Cloacinam Tatius et invenit, et coluit: Pavorem Hostilius atque Pallorem: mox a nescio quo Febris dedicata: et Acca et Flora meretrices (Cypr. ibid. pag. 12) .»

0407B Minucius: «Mars Thracius, vel Jupiter Creticus, vel Juno nunc Argiva, nunc Samia, nunc Poena, nunc Diana Taurica vel mater Idaea, vel Egyptia, illa non numina, sed portenta.» Cyprianus: «Mars Thracius et Jupiter Creticus, et Juno vel Argiva vel Samia vel Poena et Diana Taurica, et Deum Mater Idaea et Aegyptia portenta, non numina (Cypr. ibid. pag. 13) .»

Minucius: «Ante eos, Deo dispensante, diu regna tenuerunt Assyrii, Medi, et Persae, Graeci etiam et Aegyptii.» Cyprianus: «Imperium ante tenuerunt et Assyrii, et Medi, et Persae; et Graecos et Aegyptios regnasse cognovimus (Cypr. ibid.) .»

Minucius: «Quid Regulus? Nonne auguria servavit, et captus est? Mancinus religionem tenuit, et sub 0407C jugum missus est, et deditus. Pullos edaces habuit et Paulus apud Cannas; tamen cum majore reipublicae parte prostratus est. Caius Caesar, ne ante brumam in Africam navigia transmitteret, auguriis et auspiciis renitentibus, sprevit, eo facilius et navigavit et vicit.» Cyprianus: «Regulus auspicia servavit et captus est. Mancinus religionem tenuit et sub jugum missus est: et pullos edaces Paulus habuit, et apud Cannas tamen caesus est. C. Caesar, ne ante brumam in Africam navigia transmitteret, auguriis et auspiciis renitentibus, sprevit, et eo facilius navigavit et vicit (Cypr. ibid.) .»

Minucius de daemonibus: «Spiritus insinceri et vagi a coelesti vigore, terrenis labibus et cupiditatibus degravati . . . . Non desinunt perditi jam perdere, et depravati 0407D errorem pravitatis infundere.» Cyprianus simili modo: Spiritus insinceri et vagi, qui posteaquam terrenis vitiis immersi sunt, et a vigore coelesti terreno contagio recesserunt, non desinunt perditi perdere, et depravati errorem pravitatis infundere (Cypr. ibid.) .»

Minucius de iisdem adhuc: «Isti igitur impuri spiritus . . . . sub statuis et imaginibus consecrati delitescunt, et afflatu suo . . . inspirantur vatibus . . . . Nonnumquam extorum fibras animant, avium volatus gubernant, sortes regunt, oracula efficiunt falsis pluribus involuta. Nam et falluntur et fallunt . . . . vitam turbant, somnos inquietant, irrepentes etiam corporibus occulte . . . . terrent mentes, membra distorquent; 0408A ut ad cultum sui cogant, ut nidore altarium, vel hostiis pecudum saginati, remissis quae constrinxerant, curasse videantur.» Cyprianus: «Hi ergo spiritus sub statuis atque imaginibus consecratis delitescunt, hi afflatu suo vatum pectora inspirant, extorum fibras animant, avium volatus gubernant, sortes regunt, oracula efficiunt, falsa veris semper in involvunt. Nam et falluntur et fallunt: vitam turbant, somnos inquietant. Irrepentes etiam in corporibus occulte, mentes terrent, membra distorquent . . . . ut ad cultum sui cogant, ut nidore altarium et rogis pecorum saginati, remissis quae constrinxerant, curasse videantur (Cypr. ibid. pag. 14) .»

Minucius rursum de iisdem daemonibus: «Sic occupant animos, ut ante nos incipiant homines odisse, 0408B quam nosse; ne cognitos aut imitari possint, aut damnare non possint.» Cyprianus quoque: «Hinc vulgus in odium nostri nominis cogunt, ut nos odisse incipiant homines antequam nosse; ne cognitos aut imitari possint, aut damnare non possint (Cyprian. ibid.) .»

Minucius: «Templum quod ei, Deo, exstruam, cum totus hic mundus, ejus opera fabricatus, eum capere non possit; et cum homo latius maneam, intra unam aediculam vim tantae majestatis includam? Nonne melius in nostra dedicandus est mente, in nostro imo consecrandus est pectore.» Cyprianus vero: «Quod templum habere possit Deus, cujus templum totus est mundus? Et cum homo latius maneat, intra unam aediculam vim tantae majestatis includam? In 0408C nostra dedicandus est mente, in nostro consecrandus est pectore (Cypr. ibid. pag. 15) .»

Alia adhuc in hoc Minucii libro occurrunt, quae quidem his similia, quae Cyprianus vel in libro, jam a nobis saepius citato, vel in suis ad Donatum et Demetrianum libris, et alibi scripsit, quae nunc transcribere longius foret. Quamobrem illa, ubi ad confirmandam auctoris nostri sententiam opus erit, inferius proferemus.

At mirum haud dubie videbitur Cyprianum, tam disertum eruditumque virum, tot unius libelli, a Minucio compositi, loca de verbo exscripsisse ad verbum. Plurimi itaque suum in animum facile inducent Minucium ex Cypriano potius, quam Cyprianum ex Minucio sua esse mutuatum. Sed si Minucius librum 0408D suum uti jam ostendimus, prior edidit, non ille certe ex Cypriano, sed Cyprianus ex illo sua desumpsit. Quid vero, quod nec infimi nec obscuri fuit nominis Minucius noster; quippe quem Lactantius eruditione haud mediocri praeditum, et insignem, uti supra observatum est, causidicum appellat, atque ex ejus libro plura haurire non dubitavit. Quidni ergo et Cyprianus?