IV. Ubi et de poenitentia majorum clericorum, an tribus primis saeculis publicae subjecti fuerint, disseritur.

0689D

4. Ad initia pontificatus Cornelli referre licet tum gesta Romanae synodi de Lapsorum causa, tum varias Cornelii epistolas, quas Hieronymus de Script. Eccl. c. 76, et Eusebius, lib. VI. Hist., c. 43, commemorant. Et Hieronymus quidem de his ita loquitur: «Cornelius, Romanae urbis episcopus, ad quem 0690A octo Cypriani exstant epistolae (totidem etiamnum habemus), scripsit Epistolam ad Fabium, Antiochenae ecclesiae episcopum, de synodo Romana, Italica, Africana; et aliam de Novatiano et de his qui lapsi sunt; tertiam de gestis synodi; quartam ad eumdem Fabium valde prolixam, et Novatianae haereseos causas et anathema continentem.» E quatuor illis epistolis nihil ad nos pervenit, nisi postremae insignia quaedam fragmenta, quae Eusebio debemus. Iste autem scriptor de iisdem gestis ac litteris haec habet: «Cum Romae congregata esset synodus, in qua sexaginta quidem episcopi, presbyteri vero ac diaconi multo plures convenerunt; cumque in provinciis (uti probabile est, Italiae) antistites seorsum consultassent, hujusmodi decretum cunctis promulgatum 0690B est (haud dubie a Cornelio) Novatum (leg. Novatianum) quidem et eos qui cum ipso sese insolentius extulerant, et quicumque inhumanissimae et a fraterna charitate alienae ejus opinioni consentire praesumpserant, alienos ab Ecclesia habendos esse; fratres vero, qui casu ac tentatione lapsi fuerant poenitentiae remediis curandos et confovendos esse. Exstant adhuc epistolae Cornelli Romanorum episcopi ad Fabium Antiochensis ecclesiae praesulem missae, in quibus et Romanae synodi gesta, et omnium per Italiam et Africam aliasque locorum illorum provincias sententiae declarantur. His adjuncta erat alia ejusdem Cornelii epistola, de his quae in synodo (Romana) decreta fuerant.

5. Quando autem habitum fuerit mox dictum de Lapsorum causa concilium, adeoque et quo tempore 0690C a Cornelio conscriptae sint, ea de causa epistolae, ex his cleri Romani ad Cyprianum, Epist. XXXI, colligitur: «Ante constitutionem episcopi nihil innovandum putavimus: sed Lapsorum curam mediocriter temperandam esse credimus; ut interim dum episcopus dari a Deo nobis sustinentur, in suspenso eorum, qui moras possunt sustinere, causa teneatur.» Nemo enim non videt, dato a Deo Romae pontifice Cornelio, nullam superfuisse causam cur ea res diutius in suspenso teneretur: immo cum Novatianus Lapsis veniam negaret, maxime necessarium fuisse, ut citius, habito concilio, finiretur. Quocirca inter prima Cornelii negotia computamus tum hoc concilium, tum litteras quibus ejusdem concilii decretum diversis provinciis notum fieri, et ab eis ratum haberi curavit.

6. Ad idem concilium pertinere videtur decretum 0690D de quo Cyprianus, Epist. LXVIII, ita loquitur: «Cumque alia multa sint et gravia delicta, quibus Basilides et Martialis implicati tenentur, frustra tales episcopatum sibi usurpare conantur; cum manifestum sit ejusmodi homines nec Ecclesiae posse praeesse, nec Deo sacrificia offerre debere: maxime cum jam pridem nobiscum et cum omnibus omnino episcopis in toto 0691A mundo constitutis etiam Cornelius, collega noster, sacerdos pacificus et justus, et martyrio quoque dignatione Domini honoratus, decreverit, ejusmodi homines ad poenitentiam quidem posse admitti, ab ordinatione autem cleri atque sacerdotali honore prohiberi.» Quo in decreto cum planum sit sacerdotes lapsos de sacerdotali dignitate atque functione dejici, iisque aditum ad poenitentiam permitti, quae ab illis poenitentia exigenda esset, non satis perspicue declaratur.

7. Eruditi Morini, lib. IV. de Poenit., c. 12, sententia est, cui et plurimi subscribunt, majores clericos tribus primis Ecclesiae saeculis non secus atque laicos, poenitentiae publicae fuisse obnoxios. Ille vero istud maxime in gratiam opinionis suae profert, quod Cyprianus, Epist. LIX edit. Pamel., seu LXIV edit. Oxon., ad Fidum scribit: «Legimus litteras tuas, 0691B frater charissime, quibus significasti de Victore quondam presbytero, quod ei antequam poenitentiam plenam egisset, et Domino Deo, in quem deliquerat, satisfecisset, temere Therapius collega noster immaturo tempore et praepropera festinatione pacem dederit. Quae res non satis movit, secessum esse a decreti nostri auctoritate, ut ante legitimum et plenum tempus satisfactionis, et sine petitu et conscientia plebis, nulla infirmitate urgente ac necessitate cogente, pax ei concederetur.» Quo in loco decretum, a quo recessum esse Cyprianus docet, illud ipsum intelligere licet, quod idem antistes in Epistola LXVIII. mox dicta secum et cum omnibus omnino episcopis in toto mundo constitutis a Cornelio editum 0691C memorat. Unde sequitur, ut ejusdem decreti auctoritate presbyteris lapsis certum praescriptum sit satisfactionis ac poenitentiae tempus, eis minime remittendum, nisi aliud «petitu plebis,» vel «infirmitate urgente ac necessitate cogente» suaderetur. Sed poenitentia illa, quae ab illis «plena» exigebatur, an publica esset necne, etiam hic siletur. Neque id clarius enuntiat Cyprianus in Epistola LXIV, seu LXV, quam sic exorditur: «Graviter et dolenter motus sum, fratres charissimi, quod cognoverim Fortunatianum, quondam apud vos episcopum, post gravem lapsum ruinae suae, pro integro nunc agere velle, et episcopatum, sibi vindicare coepisse . . . . . . . . . . cum debeat satisfacere, et ad Dominum exorandum, diebus ac noctibus, lacrymis et orationibus et precibus 0691D incumbere; audet sibi adhuc sacerdotium quod prodidit vindicare, quasi post aras diaboli accedere ad altare Dei fas sit.»

8. Verum Cornelli atque episcoporum totius mundi quae mens fuerit, ex ea ipsa Cypriani Epistola, in qua decretum illorum laudatur, colligere certius atque interpretari licet. In ea quippe repraesentatur Basilides, ut qui decreto illi parere ac morem gerere jam coepisset: adeo ut «episcopatum pro conscientiae suae vulnere deponens, ad agendam poenitentiam conversus sit, Deum deprecans, et satis gratulans si sibi vel laico communicare contingeret.» Si enim in his verbis quibus Basilides «ad agendam poenitentiam conversus» narratur, nequaquam publica poenitentia 0692A intelligenda sit; nulla subest ratio cur decretum, quo «hujusmodi homines ad agendam poenitentiam posse admitti» Cornelius cum caeteris totius mundi episcopis constituit, de publica poenitentia interpretemur. Atqui Basilides ad eam poenitentiam agendam est conversus, cum qua episcopatus recipiendi spem non abjecit, immo et illum a Stephano per obreptionem impetravit; cum ea in Ecclesia lex semper obtinuerit, ut iis qui publicam egissent poenitentiam, aut ad clerum adeundi, aut in eum redeundi spes nulla relinqueretur. Neque igitur publica illius poenitentia fuit. Quod autem beneficii loco duxisse dicitur, «si sibi vel laico communicare contingeret,» illustrat idem Cyprianus, epist. 72, ubi de iis, qui adversus Ecclesiam rebellarant, ad Stephanum papam 0692B ita scribit: «Addimus plane et adjungimus, frater charissime, consensu et auctoritate communi, etiam si qui presbyteri aut diaconi, qui vel in Ecclesia prius ordinati fuerint, et posmodum perfidi et rebelles exstiterint . . . . . . eos quoque hac conditione suscipi cum revertuntur, ut communicent laici, et satis habeant quod admittantur ad pacem, qui hostes pacis exstiterint.» Ideo igitur illi indultam sibi redeuntibus communionem laicam beneficii loco ducere debuerant, quia et ipsis antea certum poenitentiae tempus praescribere, et quoad illud exegissent, communionem illam differre licuisset; non quia diaconos, presbyteros aut episcopos hujusmodi solemnibus publicae poenitentiae ritibus subjacere usus volebat. Enimvero si ex iis, qui in libro II Gregorii 0692C Magni, Ind. X, epist. 6, de Demetrio, quondam Neapolitano episcopo, gravissimorum criminum reo legunt, «Poenitentiae reservatus, sacerdotii honore privatus est,» aut lib. VI, Ind. XIV, epist. 41, «Massae, Nicoteranae episcopus pro quibusdam culpis in poenitentiam deputatus est,» Et alia his similia, nemo est qui locis illis «poenitentiae» nomine publicam ac solemnem poenitentiam intelligat; quid vetat quominus idem nomen in decreto, quod Cornelius cum totius orbis Christiani episcopis sanxit, eadem ratione usurpatum intelligatur?

9. Istud porro me valde movet, quod hoc decretum non solius Cornelii et Italorum, sed et Africanorum, immo «omnium omnino episcoporum in toto orbe constitutorum» fuisse Cyprianus testatur. Decretum 0692D enim tanto tamque generali consensu firmatum, nonnisi solemni aliqua lege abrogari debuit: aut si per se antiquari atque in desuetudinem venire potuisse quis suspicetur; illud certe fateatur necesse est, vix fieri potuisse, ut id tam cito in omnibus Ecclesiae provinciis simul contingeret, nec ulla saltem in principibus viris superesset contrarii usus memoria. Atqui saeculo quarto clericis, ut publicam poenitentiam agerent, Romana in Ecclesia concessum non esse testis est Siricius, Epist. I, n. 18, ubi illud velut antiquo aut etiam perpetuo usu receptum sic proponit: «Sicut poenitentiam agere cuiquam non conceditur clericorum, ita et post poenitudinem ac reconciliationem nulli unquam laico liceat honorem 0693A clericatus adipisci.» Hoc ipsum postea et Leo, a Rustico Narbonensi episcopo rogatus «de presbytero vel diacono, qui, cognito crimine suo, poenitentiam petunt, utrum eis per manus impositionem danda sit,» epist. II, c. 2, luculenter firmavit his verbis: «Alienum est a consuetudine ecclesiastica, ut qui in presbyterali honore aut in diaconii gradu fuerint consecrati, ii pro crimine aliquo suo per manus impositionem remedium accipiant poenitendi: quod sine dubio ex apostolica traditione descendit.» An vero tantus pontifex sacrorum canonum adeo rudis erat, ut consuetudinem ei legi contrarium quam saeculo tertio sanxissent totius orbis episcopi, pro apostolica traditione venditaret? Verum quo magis disciplinae quarti aut quinti saeculi cum disciplina tertii consensio 0693B perspecta habeatur, eadem consuetudo praedictis clericis non omnimodam poenitentiam, sed tantum publicam negat. Quocirca mox addit Leo: «Unde hujusmodi lapsis ad promerendam misericordiam Dei privata est expetenda secessio, ubi illis satisfactio, si fuerit digna, sit etiam fructuosa.» Aequum enim erat iis, a quibus digna satisfactio expetebatur, pacem et communionem non prius reddi, quam plene satisfecissent: adeoque haec Leonis responsio cum superioribus Cypriani verbis in Epistola ad Fidum componi facile potest.

10. Si autem mirum esset, decretum de re gravissimi momenti, quam clerus Romanus tertio saeculo, quoad pontificem sibi dedisset Deus, definire non ausus esset, postmodum ab eodem clero cum sancto 0693C pontifice sibi coelitus praestito ac pluribus aliis episcopis sancitum, cujus frequens usus memoriam continue refricare debuisset, ita in oblivionem venire potuisse, ut sequenti saeculo in eadem Ecclesia penitus ignoraretur; non minus stupendum videretur, quomodo fieri potuisset, ut et apud Afros, qui idem decretum expetierant, laudarant, confirmarant, atque usu circa lapsos comprobarant, eodem tempore pariter fuisset ignotum: adeo ut Optato sub finem lib. II dicere licuerit, «Multis notum est et probatum, persecutionis tempore episcopos aliquos inertia a confessione Dei delapsos thurificasse; et tamen nullus eorum qui evaserunt, aut manum lapsis imposuit, aut ut genua figerent imperavit.» Qua enim vel inscitia vel temeritate Optatus hoc affirmare, ac Donatistas diaconis, presbyteris et episcopis manus imponentes 0693D velut impii et inauditi flagitii ibidem arguere ausus esset, si nihil hi egissent, nisi quod superiore saeculo Cyprianus aliique Africani praesules cum Cornelio ac caeteris totius orbis episcopis praecepissent, atque exemplo suo firmassent? Sed Optatum ab omni inscitiae culpa liberum esse, et in unos Donatistas temeritatis crimen cadere docet nos Carthaginense concilium, in quo (haud dubie ne quis temerarios schismaticorum ausus et impias molitiones imitaretur), saeculo quarto labente, can. 11, «confirmatum est, ut si quando presbyteri vel diaconi in aliqua graviori culpa convicti fuerint, qua eos a ministerio necesse fuerit removeri, non eis manus 0694A tamquam poenitentibus vel tamquam fidelibus laicis imponatur.» Praeterea et Augustinus, Africanae Ecclesiae lumen, lib. I de Bapt. contra Donatist., c. 1, praedictis clericis «manus inter laicos non imponi» observat. In hac autem Augustini observatione, ac longe apertius in proximis Carthaginensis concilii verbis, apparet poenitentiae clericorum saltem majorum et poenitentiae laicorum distinctio.

11. Eadem non minus manifesta est in eo libello, quem Hilarius, Pictaviensis episcopus, anno 360 ineunte Constantinopoli constitutus Constantio Augusto obtulit. In eo quippe sic imperatorem illum de injusta exsilii sui causa, n. 2, alloquitur: «Circumventum te Augustum, illusumque Caesarem tuum, ea confidens conscientiae meae conditione patefaciam, ut si indignum 0694B aliquid non modo episcopi sanctitate, sed etiam laici integritate gessisse docear, non jam sacerdotium per veniam exspectem, sed intra poenitentiam laici consenescam.» Quod sane petiisset frustra, si eadem poenitentiae lege laicum clericumque promiscue constringi mos fuisset. Longe igitur falluntur, qui majores clericos non secus atque laicos publicae poenitentiae aliquando obnoxios fuisse putant, dum hoc loco juvari se arbitrantur, quia episcopum permittere audiunt, ut «intra poenitentiam laici consenescere» cogatur. Sed advertere debuerant ibi Hilarium ex certa integritatis et innocentiae suae conscientia non id quod fieri solet, sed quod insolitum prorsus atque inusitatum est, nec eventurum omnino confidit, concedere. Neque vero magis inde conficitur, 0694C episcopos ad laicorum poenitentiam amandari consuevisse, quam ex eo quod Paulus Gal. I, 8, dicit, Licet nos aut Angelus de coelo evangelizaverit praeter quam quod evangelizavimus vobis, anathema sit, conficere liceat Angelum coelestem anathemati esse adhuc obnoxium. Illis igitur non parum adversatur iste Hilarii locus, dum aliam episcopi, aliam laici poenitentiam tum fuisse diserte docet. Hoc autem loquebatur Hilarius cum ex more quem in Occidente, cujus erat episcopus, usitatum noverat, tum ex eo quem in Oriente, ubi degebat, videbat receptum; quique adeo et in Occidente simul et in Oriente pariter vigebat. Tanta vero totius Ecclesiae consensio aliunde oriri non potest, nisi aut ex apostolica traditione, aut ex communi illa lege, quam cum «omnium omnino 0694D episcoporum per totum mundum constitutorum» consensu latam Cyprianus tradit. Tantum igitur tunc decretum est, ut episcopis aliisve majoribus clericis lapsis, sublato honoris sui gradu, post satisfactionem atque poenitentiam ipsis congruentem, pax et communio redderetur.

12. Neque his repugnat quod de Natalii poenitentia, temporibus Zephyrini papae, ex Eusebii Historia descripsimus. Ibi enim quod episcopus ille, si tamen episcopus fuit, sponte ex vehementi poenitentis animi affectu gessit, non quod ei ulla lex ecclesiastica imposuit, legimus. Haec autem in Ecclesia circa delinquentes omnium temporum regula constans fuit, ut nulli cujusvis conditionis reo non poenitenti venia 0695A indulgeretur. Prius etiam quam haec concederetur, digna criminum satisfactio exigi semper consuevit, nisi haec aliunde compensaretur. Quapropter ut tribus prioribus Ecclesiae saeculis, ita et subsequentibus majores clerici gravissimorum criminum rei non modo ab honoris sui gradu dejecti, sed et dignis poenis, quibus Deo laeso satisfacerent, sunt multati. Hinc indigne tulit Cyprianus, quod Victori presbytero «ante legitimum et plenum satisfactionis tempus» data pax fuisset. Hinc et Leo presbyteris et diaconis lapsis expetendam esse judicavit «secessionem privatam, ubi illis satisfactio, si fuerit digna, sit etiam fructuosa.» Hinc et Joannes II, Epist. ad Caesarium ita contumeliosum ab episcopatu dejecit, ut eumdem in monasterium dirigi voluerit, «ubi delictorum memor in poenitentia 0695B lacrymas effundere non omittat, ut . . . . a Jesu Christo misericordiam valeat promereri.» Hinc Gregorius papa, lib. III, Epist. 50, praecipit: «Paulum quondam episcopum in monasterio, in quo est, in poenitentia volumus permanere;» et lib. V, Epist. 14: «Statuimus diaconum et abbatem de portu Veneris, quem indicas cecidisse, ad sacrum ordinem non debere vel posse ullo modo revocari. Quem quidem sacro ordine privatum in poenitentiam deputare te convenit.» Si autem haec aliaque hujusmodi loca de publica poenitentia nemo interpretetur: cur similia de majoribus trium priorum saeculorum clericis, praeter sententiam summorum pontificum atque patrum, qui saeculis IV, et V, vixerunt, aliter intelligamus?