Annus Christianus CCLVIII. Cypriano Episcopo Carthaginiensi.

I. Consules fuere M. Aurelius Memmius Tuscus, Pomponius Bassus: quo tempore Valerianus peragrato 1473B Illyrico Byzantium pervenerat: Romae autem praefectura urbis fungebatur Cornelius saecularis. Interea Cyprianus, Curubi etiamtum exulans, optatum martyrii sui diem cupide exspectabat, et Ecclesiae simul, quantum fas erat, et omnium egentium et calamitosorum curam gerebat. Enimvero dum res Christianorum mitius se habere viderentur, Aspasio Paterno proconsuli successor datus est Galerius Maximus. Hic ut Carthaginem venit, Cyprianum Curubi revocavit, et in hortos urbi proximos, secedere jussit, quos ille quidem Christianus factus vendiderat, ut redactam pecuniam egenis distribueret, at postea ab eo, opinor, qui emerat, sic testamento relictos jam receperat. Illic tamquam in custodia libera sic manebat, 1473C ut de ecclesiae suae statu certior quotidie fieret, haberetque de familiaribus obsequio paratos, qui ad ejus nutum quo vellet proficiscerentur. Itaque cum scire maxime cuperet, quid Romae ageretur, Ecclesiaeque illius quae vices essent, facile invenit, qui Romam illico navigarent, ac brevi certa referrent. Quae idem subinde cum jam in Africa quoque clerici in primis «sub ictu agonis,» ut ipse aut constituti essent, ad successum episcopum Abbir Germanicianae sic scripsit (Epist. 82) «Sciatis autem eos venisse quos ad Urbem propter hoc miseram, ut quomodocumque de nobis rescriptum fuisset, exploratam sibi veritatem ad nos perferrent. Multa enim varia et incerta opinionibus ventilantur quae autem sunt in vero, ita se habent: Rescripsisse Valerianum ad senatum, 1473D ut episcopi et presbyteri et diacones in continenti animadvertantur. Senatores vero et egregii viri et equites romani, dignitate amissa, etiam bonis spolientur, et, si ademptis facultatibus Christiani esse perseverarint, capite quoque mulctentur: matronae vero ademptis bonis in exilium relegentur: Caesariani autem, quicumque vel prius confessi fuerant, vel nunc confessi fuerint, confiscentur, et vincti in Caesarianas possessiones descripti mittantur.» Atque haec quidem ad Urbem potissimum pertinebant, in qua sane ante alios Xystus mactatus fuerat. «Xystum autem,» inquit, «in coemetrio animadversum sciatis octavo iduum Augustarum die, et cum eo diacones quatuor. Sed et huic persecutioni quotidie insistunt praefecti in urbe; ut si qui sibi oblati fuerint, animadvertantur, 1474A et bona eorum fisco vindicentur.» Sed paria mandata Valerianus ad praesides provinciarum jam dederat, de quibus ad senatum eodem tempore scripserat, que tunc aut perferebantur Carthaginem, aut perlata jam erant. «Subjecit etiam,» inquit, Valerianus imperator, «orationi suae exemplum litterarum, quas ad praesides provinciarum de nobis fecit, quas litteras quotidie speramus venire, stantes secundum fidei firmitatem ad passionis tolerantiam, et exspectantes de ope et indulgentia Domini vitae aeternae coronam.»

II. Haec Cyprianus ex hortis suis ad Successum scripserat, quae ille caeteris collegis et omnibus ecclesiis transmitteret; cum Galerius proconsul Uticam se contulit, initium illic caedis et animadversionis in Christianos 1474B facturus. Id ut rescivit Cyprianus, qui hoc habebat in votis, ut in media ecclesia sua, et iis-coram, quos ipse ad martyrium instituerat, prior vitam profunderet, aegre admodum ferens, eripi sibi, ut extremum illud ecclesiae suae exemplum relinqueret, concilium secedendi coepit, quamdiu proconsul Carthagine abesset, deque hoc ipso concilio, e latebris quas petierat, postremas ad ecclesiam suam litteras mittens, rationem sic reddidit (Epist. 83) : «Cum perlatum,» inquit, «ad nos fuisset, fratres charissimi, commentarios esse missos, qui me Uticam perducerent, et consilio charissimorum persuasum esset, ut de hortis nostris interim secederemus, justa interveniente causa consensi, eo quod congruat, episcopum 1474C in ea civitate, in qua Ecclesiae Dominicae praeest, illic Dominum confiteri, et plebem universam praepositi praesentes confessione clarificari. Quodcumque enim sub illo confessionis momento confessor episcopus loquitur, aspirante Deo ore omnium loquitur. Caeterum mutilabitur honor ecclesiae nostrae tam gloriosae, si ego episcopus alterius ecclesiae praepositus, accepta apud Uticam super confessione sententia, exinde martyr ad Dominum proficiscar: Quandoquidem ego et pro me et pro vobis apud vos confiteri et ibi pati et exinde ad Dominum proficisci, orationibus continuis deprecer, et votis omnibus exoptem et debeam. Exspectamus ergo hic in secessu abdito constituti adventum proconsulis Carthaginem redeuntis, audituri ab eo, quid imperatores super 1474D Christianorum laicorum et episcoporum nomine mandaverint, et dicturi quod ad horam Dominus dici voluerit.» Hactenus Cyprianus qui et suos hortari postremum non destitit, ut eorum memores, quae saepe ab ipso audierant; quietem et tranquillitatem tenerent, caverentque ne cui periculum crearent; neve quispiam ad tribunal Ethnicorum se ultro offerret.

III. At vero Uticae proconsul, cum Cyprianus non inveniretur, haud diu secures otiosas esse passus est. Erant Uticae in vinculis Christiani numero trecenti, indidem multi aut ex vicinis urbibus, multi etiam Carthaginenses; nam eos Prudentius Cypriani discipulos appellat (Perist. Hymn. XIII, v. 88) . Ex utroque sexu et ex omni aetate fuisse, legimus in veteri sermone, qui diu Augustini praetulit nomen. 1475A Porro auctor idem et mortis genus describit: «Non senex,» inquit (Serm. 317, in Append. Op. Aug.) , «annis jam vergentibus fractus, marcescente jugulo, tremulam cervicem subtraxit: non anus sexu, aetate confecta, dextram cruenti percussoris effugit: non juvenes a corona vitae hujus dulcedo revocavit. Non expirantium membra palpitantium parvulorum cruentus percussor perhorruit: sed si qui forsitan infantum maternis uberibus inhiantes ferrum potuerunt persequentis evadere, oppressi ruina cadaverum maternos inter dulces obiere complexus.» Sed Prudentius fama se accepisse ait (Ibid., v. 76) , martyres illos, cum ara hinc posita, inde fossa calcaria fumante, aut sacrificare diis, aut se vivam in calcem mittere juberentur, alacres rapido cursu simul trecentos 1475B prosiluisse, et calce omnes assumptos, «Massam candidam» exinde esse appellatos: idque Ado etiam recepit, et in martyrologium suum transtulit (VIII kal. sept.) . Caeterum Augustinus hunc eorum exitum ignoravit, et in sermone, quem habuit (Serm. 306, c. 2, id. Boll., t. IV, Aug., p. 263) «in Natali martyrum Massae candidae» hanc appellationis ejusmodi causam attulit: «Massa,» inquit, «dicta est de numeri multitudine, candida de causae fulgure.» Veri autem mihi simile videtur, famam, quae ad aures Prudentii venerat, inde ortam, quod cadavera martyrum in fossam illam calcariam conjecta essent, quo citius absumerentur. At diu mansit, apud Carthaginenses in primis, eorum memoria, quam, ut ex 1475C calendario ecclesiae illius apparet, post idus augustas celebrabant: manet in Ecclesia Romana, quae jam diu IX kal. septembres honorat, olim XV kal. eosdem recolebat.

IV. Uticam demum tot caedibus funestam reliquit proconsul, ac se valetudinis causa in suburbanum Carthaginis contulit, quem locum Sextum appellabant. Nec segnior Cyprianus et latebris suis in hortos rediit. «Conveniebant interim,» inquit Pontius (in Vita Cypr., n. 14) , «plures egregii et clarissimi ordinis et sanguinis, sed et saeculi nobilitate generosi, qui propter amicitiam ejus antiquam secessum subinde suaderint; et ne parum esset nuda suadela, etiam loca, in quae secederet, offerebant. Ille vero jam mundum, suspensa ad coelum mente, neglexerat, nec 1475D suadelis blandientibus annuebat.» Inter haec, cum nil jam aliud, quam exoptatum vitae finem cogitaret, et religandi tempus adesse gauderet, ut liber jam ac beatus coelestem in patriam perveniret: «Repente,» ut in actis ejus legimus, «idibus septembris Tusco et Basso coss. venerunt ad eum principes duo, unus strator officii Galerii Maximi proconsulis, et alius equistrator a custodiis ejusdem officii: qui et in curriculum eum levaverunt, in medioque posuerunt, et in Sexti perduxerunt.» Nec tamen eo die proconsul Cyprianum coram produci voluit, sed in crastinum rejecit, qui diei illius anniversarius erat, quo Curubi per visum de martyrio suo certa significatione cognoverat. Deductus autem est ad Stratorem in proximum vicum, qui Saturni dicebatur, inter «Veneream 1476A et Salutariam,» quas celebres ejus tractus vias fuisse crediderim, et apud eum hospitatus est. Haec ut Carthagini vulgata Christiani rescivere, eo prope omnes, in parentis publici discrimine anxii sollicitique, convolarunt: quorum in eo vico ante stratoris aedes tanta erat frequentia, ut Cyprianus puellas, quae simul advenerant, pro foribus pernoctantes a certis viris custodiri praeceperit. Postero die, quo Galerius commentarienses suos et reliquam apparitorum lictorumque turbam ad Sextum adesse jusserat, Cyprianus demum coram eo oblatus est. Sedebat proconsul pro tribunali in atrio Sauciolo, sic enim a Sontium supplicio appellabant (V. Conc. Matisc. XI, c. 19) , stabat e regione Cyprianus, in quem omnium ora conversa erant. Enimvero proconsul, 1476B conjectis in eum oculis, «Tu es, inquit, Thascius Cyprianus (in Act. Procol., n. 3 et 4) ?» Unde nempe eum e gente Thascia fuisse novimus. Cui Cyprianus cum respondisset, «Ego sum,» ille addidit: «Tu papam te sacrilegae mentis hominibus praebuisti?» ad haec rursum Cyprianus. «Ego,» inquit: At proconsul adjecit: «Jusserunt te sacratissimi imperatores caeremoniari.» Cyprianus, «contra, non facio.» Ille vero, «consule tibi, ait.» Cui Cyprianus, «fac quod tibi praeceptum est, in re tam justa nulla est consultatio.» Tum proconsul, de more assessores suos in consilium adhibuit, et cum de damnatione Cypriani inter eos convenisset, mox idem, antequam sententiam ex tabella recitaret, praefectionem dixit ejusmodi, 1476C quae quantum contumeliosa erat, tantum sanctissimi episcopi perpetuos labores et constantem virtutem extollebat. «Diu,» inquit, «sacrilega mente vixisti, et plurimos nefariae tibi conspirationis homines aggregasti, et inimicum te diis Romanis et sacris legibus constituisti, nec te pii et sacratissimi principes Valerianus et Gallienus Augusti, et Valerianus nobilissimus Caesar ad sectam caeremoniarum suarum revocare potuerunt. Et ideo cum sis nequissimorum criminum auctor et signifer deprehensus, eris ipse documento his, quos scelere tuo tecum aggregasti: Sanguine tuo sancietur disciplina.» Atque haec praefatus, decretum sic pronuntiavit: «Thascium Cyprianum gladio animadverti placet.» Ultima vero Cypriani vox fuit, «Deo gratias.»

1476D V. Hic tota Christianorum multitudo graviter ingenuit, auditique qui dicerent: «Et nos cum ipso decollemur.» Ut autem Cyprianus foris ad patentem aream duci coepit, magno eum tumultu omnes prosecuti sunt, ut exitum cominus spectare possent; at latus ejus centuriones et tribuni tegebant, et militum corona stipabat (Pontius, in vita Cypr., n. 18) . Nondum ad martyrii locum ventum erat, et multi jam in arbores ascenderant, caetera turba circa aream astabat. Tum Cyprianus in mediam progressus (Act. Procos., n. 5) , rufam, quam gerebat, lacernam deposuit, ac flexis genibus, et capite inclinato, preces Deo tacitus fudit. Mox et dalmaticam exuit, ac diaconis tradidit, ipse in linea veste speculatorem aperiens: qui ut adfuit, ad suos conversus Cyprianus 1477A aureos illi viginti quinque dari jussit: jamque vitta sibi oculos texit, quam obligare ipse cum non posset, Julianus presbyter et Julianus hypodiaconus manu ipsi constrinxerunt, supponentibus interea aliis linteamina et sudaria, quibus martyris cruorem exciperent. Ita sacrum illud caput amputatum est, quod ecclesiae Carthaginensis maximum decus et summum praesidium fuerat. Jacuit in publico exanime corpus ad noctem usque, ethnicis ipsis ad contemplandum undique confluentibus. Inde per noctem sublatum Christiani magna pompa in triumphi morem, caereis et facibus praelucentibus, ad areas Macrobii Gandidiani procuratoris deduxerunt, quae erant in via Mappaliensi juxta piscinas. In eo deinde loco insignis honori ejus aedes dicta est; nec minus celebris alia condita ad ipsam aream, ubi martyrium consummaverat, 1477B de quibus alibi ( in episcop. Carthag.) a nobis dictum est. «Sic demum perfectum esse,» ait Pontius (in vita Cypr., n. 19) , «ut Cyprianus in civitate ipsa, in qua taliter vixerat, et in qua prior fecerat multa praeclara, prior etiam sacerdotii coelestis insignia glorioso cruore decoraret.» De gloria ejus apud posteros quid me attinet dicere, cum orbem universum peragrata sit, nec plaga ulla inveniri possit, ad quam nomen Cypriani non pervenerit? Juvat tamen ex heptametro Prudentii carmine postremos versus 1478A ascribere, qui eam nobis gloriam perantiquam lateque diffusam repraesentant (Hymn. XIII, v. 96, etiam Buonarr. Osservaz. sui vetri, p. 142) :

Flevit obire virum moesta Africa, quo docente facta est
Cultior, eloquio cujus sibi docta gloriatur.
Mox tumulum lacrymans struxit, cineresque consecravit.
Desine flere bonum tantum: tenet ille regna coeli,
Nec minus involitat terris, nec ab hoc recedit orbe:
Disserit, eloquitur, tractat, docet, instruit, prophetat.
Nec Lybiae populos tantum regit, exit usque in ortum
Solis et usque obitum. Gallos fovet, imbuit Britannos,
Praesidet Hesperiae, Christum serit ultimis Iberis.
Denique doctor humi est, idem quoque martyr in supernis:
Instruit hic homines, illinc pia dona dat patronus.
Martyris sanctissimi reliquias servavit Africa ad annum DCCCVI, quo eas legati imp. Caroli Aug. in Gallias transtulerunt (Ado, in martyr. die 14 sept., etc.).

VI. A Cypriani morte quietis parum admodum Carthagine fuit, quippe haud multo post Galerius 1478B Maximus proconsul diem obiit supremum (Act. Procos., Cypr., n. 5) ; et vice ejus procurator Caesaris fungi coepit); et Pass. ss. Montani et Lucie, n. 2 et 6), qui Christianis infensus omnia rursus terrore implevit, et popularis quoque tumultus auctor, inde Christianorum vexandorum causas quaesivit. Itaque de successore Cypriani designando nulla intra annum deliberatio, nullusque conventus haberi potuit. Quod et Romae pari ratione contigit: non Xysti loco, qui martyr hoc anno decesserat, non nisi integrum fere post annum Dionysius renunciatus est.