Articulus III. Quomodo Minucius adhuc probaverit ab gentilibus coli et adorari deos capro et homine mixtos, vultusque leonum et canum praeferentes, item Apim bovem, serpentes, crocodilos, atque alias aves et belluas, ac cepe etiam, et ventris crepitus.

Prosequitur Minucius, et ut ethnicos insulsae prorsus, qua Christianos asinini cultus falso arguebant, calumniae puderet: «De capro,» ait, «et homine mixtos deos, et leonum et canum vultus deos dedicatis.» Quales ille primos dicit, talis procul dubio erat Pan, quem sic a pictoribus et statuariis 0512A repraesentatum narrat Herodotus: Γράφουσι δὲ δὴ καὶ γλύφουσι οἱ ζωγράφοι, καὶ οἱ ἀγαλματοποιοὶ, τοῦ Πανὸς, καθάπερ Ἕλληνες, τὤγαλμα αἰγοπρόσωπον, καὶ τραγοσκελέα. «Panis autem simulacrum, et pictores pingunt, et statuarii sculpunt, quemadmodum Graeci caprina facie, hircinisque cruribus» (Herod. lib. II, § 46) . Addit tamen eos existimasse Panem similem fuisse alii diis, sed eo modo ab illis pictum quasdam propter causas, quas referre minime sibi gratum esse declarat. Satyri quoque fingebantur humano quidem, sed cornuto capite, pedibus caprinis, ac villoso corpore. Hos autem Lucianus sicuti Panem et Silenum dicit forma monstrosa esse spectabiles: Ὦν ὁ μὲν κέρατα ἔχων, καὶ ὅσον ἐξ ἡμισείας, ἐς τὸ κάτω αἰγὶ ἐοικὼς, παὶ γένειον βαθὺ καθειμένος . . . . . οἱ δὲ σάτυροι ὀξεῖς 0512B τὸ ὦτα, καὶ αὐτοὶ φαλακροὶ, κεράσται, οἷα τοῖς ἄρτι γεννηθεῖσιν ἐρίφοις τὰ κέρατα ὑποφύεται. «Quorum hic quidem gerens cornua, dimidia parte corporis caprum referens, barbamque profundam nutriens, parum ab hirco discrepat. . . . . . Satyri acutis auribus, et ipsi calvi, cornigeri, qualia fere haedis nuper natis excrescunt cornua» (Lucian. in Deor. convi. pag. 1096) . Hinc Propertius, lib. III. Eleg. 16:

Capripedes calamo Panes hiante canent.
Et Lucretius, lib. IV, ante med.:

Haec joca Capripedes Satyros Nymphasque tenere
Finitimi fingunt, et Faunos esse loquuntur.

Si rei haud incompertae alios desideras testes, adire poteris Eusebium, Servium, Vossium, Natalem Comitem, aliosque non paucos (Euseb. lib. 0512C III. Praepar. Evang. cap. 4, pag. 124; Serv. in Eclog. 2 Virgil. v. 31. Voss. lib. I. de Orig. et Progress. Idololatr. cap. 8, pag. 31, et lib. VII, cap. 3. pag. 359) .

De illis autem diis, qui leonum canumque vultus prae se ferebant, atque aliis monstrosis deorum figuris, haud infrequens a variis scriptoribus mentio facta est. Primo etenim haec apud Eusebium a Porphyrio tradita legimus: «In effingendis numinum simulacris, omni genere animalium usi, feras aliquando cum hominibus una miscuere, aliquando avium pariterque hominum corpora conjunxere.» Εἴκασται γάρ τις παρ᾽ αὐτοῖς μέχρι τραχήλου ἀνθρωποειδής, τὸ δὲ πρόσωπον ὀρνέου, ἢ λέοντος, ἢ ἄλλου τινὸς ζώου κεκτημένος. καὶ πάλιν αὖ κεφαλὴ 0512D ἀνθρώπειος, καὶ ἄλλων τινῶν ζώων μέρη, πὴ μὲν ὑποκείμενα, πὴ δὲ ἐπικείμενα. «Videas apud ipsos imagines quasdam cervice tenus humana specie, vultu autem modo volucrem, modo leonem, aut aliud quodvis animal referentes; aliasque rursum capite quidem hominum similes, reliquis vero partibus corporis, modo inferioribus, modo superioribus, aliorum animantium formam ostendentes» (Apud Eus. lib III Praepar. Evang. cap. 4, pag. 93) . Mutuatus autem haec fuerat, ex quarto Porphyrii περὶ ἐποχῆς ἐμψύχων libro et inde adversus ethnicos pugnando, intortum ab eis contra Christianos idem, atque Minucius, telum retorquet (Porphyr. lib. IV, ante med. pag. 372) .

0513A At Tertullianus pari etiam modo adversus eosdem gentiles argumentatus, eidem auctori nostro facem hisce verbis praetulerat: «Sed illi debebant adorare statim biforme numen; quia et canino, et leonino capite commistos, et de capro, et de ariete cornutos, et a lumbis hircos, et a cruribus serpentes, et planta vel tergo alites deos receperunt» (Tertull. Apolog. cap. 16) . Et alio rursus in libro: «Sunt penes vos, gentiles nimirum, et caprino capite, et leonino, et de bove, et ariete, et hirco caprini dii, caprigenae, vel anguini, et alites planta, fronte et tergo» (Idem, lib. I ad Nation. cap. 14) .

Quae quidem confirmari adhuc possunt cum aliorum, tum maxime his totidemque Macrobii verbis: «Eidem Aegypto adjacens civitas, quae conditorem 0513B Alexandrum Macedonem magnum gloriatur. Serapim atque Isim cultu pene attonitae venerationis observat. Omnem tamen illam venerationem soli se sub illius nomine testatur impendere: vel dum simulacro tricipitis animantis adjungunt, quod exprimit medio eodemque maximo capite leonis effigiem, dextera parte canis exoritur mansueta specie blandientis: pars vero laeva cervici, rapacis lupi capite finitur, easque formas animalium draco connectit volumine suo, capite redeunte ad Dei dexteram, qua conspicitur monstrum» (Macrob. lib. I Saturnal. cap. 20) .

Sed auctorem, si placet, sequamur nostrum: «Nonne,» inquit, «et Apim bovem cum Aegyptiis, et adoratis, et pascitis.» De hujus prodigiosi numinis et pastu et cultu, si testem quaeras, Strabonem invenies, 0513C qui narrat Memphim esse Aegyptiorum regiam, ubi Apidis, qui idem atque Osiris, templum solis erat: Καὶ τὸν βοῦν τὸν Μνευῖν, ἐν σηκῷ τινι τρεφόμενον, ὃς παρ᾽ αὐτοῖς νενόμισται Θεὸς, ὥσπερ καὶ ἐν Μέμφει ὁ Ἄπις. «Et Muevim bovem, qui in septo quodam nutritur, et ab iis, Heliopolitanis, pro deo habetur, quemadmodum Apis a Memphitis» (Strab. lib. XVII Geogr. p. 803, et seqq.) . Addit ille quibusdam signis denotari quis alius, eo defuncto, ad successionem sit aptus. Plura adhuc si velis, adi Diodorum Siculum, qui narrat etiam quomodo bos ille Apis post mortem sepulturae mandari, atque alius in illius substitui locum, a quibus pasci, atque ubi collocatus honorari soleret. Adire praeterea poteris Herodotum, Aelianum, Melam, Porphyrium ab Eusebio citatum, Ciceronem, ac si 0513D velis, quae in primo Apparatus nostri tomo retulimus (Diodor. Sicul. lib. I Biblioth. pag. 53, et seqq.; Herod. lib. III, § 27; Aeli. lib. X de Animal., cap. 28; Mela, de sit. Orb. cap. 9; Euseb. lib. III Praepar. Evang. cap. 13, pag. 117; Cicer. lib. I Nat. Deor. pag. 207; Tom. I Apparat. pag. 1090 et seqq.) .

Romanis porro Minucius vitio criminique vertit, quod non solum cum Aegyptiis Apim bovem adorarent, sed ea etiam non condemnassent, quae illi de belluis, avibus, crocodilis, ac serpentibus ita constituerant; ut si quis aliquem ex eis occidisset, capite puniretur. Hujus impii Aegyptiorum moris scriptores quam plurimi mentionem fecerunt. Quosdam autem ex magno illorum numero ut seligamus, primus prodeat 0514A Cicero, qui quanta fuerit earum gentium superstitio, paucis his edisserit verbis: «Omne fere bestiarum genus Aegyptii consecraverunt» (Cic. lib. III de Natur. Deor. pag. 245, lin. 25; Ibid., lib. I, pag. 207, lin. 18) . Eo autem usque hanc superstitionem processisse alibi memorat, ut ne fando quidem auditum sit crocodilum aut ibim, aut felem ab iis violatum. Quin immo: «Quorum etiam si imprudentes quidpiam» ut ille alio in libro ait, «fecerint, poenam nullam recusant» (lib. V Tusc. pag. 189, lin. 25) . De Hac porro violatae pecudis poena non minus perspicue Herodotus: «Quarum, inquit, bestiarum, si quam quis necaverit, si volens, morte mulctatur, si nolens, plectitur ea mulcta, quam sacerdotes statuerint» (Herodot. lib. II, § 65) . Tertullianus vero, 0514B cujus in vestigiis auctor noster stare adhuc videtur, id de iisdem Aegyptiis perhibet: «Nemo se ab invito coli volet, ne homo quidem: atque ideo et Aegyptiis permissa est tam vanae superstitionis potestas, avibus et bestiis consecrandis, et capite damnandis, qui aliquem hujusmodi deum occiderint» (Tertull. Apolog. cap. 24, pag. 26) .

Nos vero nonnihil de hoc ridiculo Aegyptiorum cultu in superiore Apparatus nostri tomo perstrinximus. Sed si haec tibi non sufficiant, mittemus ad Herodotum, Diodorum Siculum, Strabonem, Aelianum, qui vadem suum Plutarchum dedit, Cyrillum Hierosolymitanum, Hieronymum et Theodoretum (Tom. I Apparat. pag. 496 et 636; Herodot. lib. II, § 65 et seqq.; Diodor. Sicul. lib. I Biblioth. pag. 0514C 52, 54 et seqq.; Strab. lib. XVII. Geograph. pag. 811 et seqq.; Aelian. lib. X de Animal. cap. 13, et lib. XVII, cap. 5; Cyrill. Hierosol. Catech. 6, pag. 61; Hieron. lib. II adv. Jovin. pag. 59; Theod. Serm. 4, de Angel. et daemon, pag. 521) . Quod autem Minucius adjecit, has Aegyptiorum superstitiones a Romanis non condemnari, quivis facile concedet, qui meminerit ab eis aut susceptas, aut toleratas omnium aliarum gentium, quantumvis absurdas religiones. Nam ut ipse Caecilius aiebat: «Dum universarum gentium sacra suscipiunt, etiam regna meruerunt.»

Magis adhuc absurdum illud erat, quod subjungit Minucius, Aegyptios cum plerisque Romanis, timuisse ceparum acrimonias, et ventris strepitus. Ad id tamen non minus, quam superiora, verum certumque 0514D fuisse ex his discere poteris Juvenalis carminibus:

Quis nescit, Volusi Bithynice, qualia demens
Aegyptus portenta colat? Crocodilon adorat
Pars haec, illa pavet saturam serpentibus Ibin:
Effigies sacri nitet aurea cercopitheci,
. . . . . . . . . .
Illi caeruleos, hic piscem fluminis, illic
Oppida tota canem venerantur, nemo Dianam.
Porrum et cepe nefas violare, ac frangere morsu.
O sanctas gentes, quibus haec nascuntur in hortis
Numina! (Juven., Sat. XV, init.)
Similia posthaec a Prudentio decantata sic legimus:

Venerem precaris? comprecare et simiam.
Placet sacratus aspis Esculapii?
Crocodili, ibis, et canes cur displicent?
Appone toris religiosas arulas,
0515A Venerare acerbum cepe, mordax allium. (Prudent. Hymno in honor. sancti Rom., v. 256. et seqq.)
Quapropter Plinius de cepe haud dubitanter dixerat: «Allium cepasque inter deos in jurejurando habet Aegyptus» (Plin. lib. XIX Natur. Hist. c. 6, p. 593) .

Causas hujus ridiculae venerationis, et cultus si requiras, Plutarchi verbis dabimus: Οἱ δὲ ἱερεῖς ἀφοσιοῦνται, καὶ δυσχεραίνουσι, καὶ τὸ κρόμμυον παραφυλάττοντες, ὅτι τῆς σελήνης φθινούσης μόνον, εὐτροφεῖν τοῦτο καὶ τεθηλέναι πέφυκεν. ἔστι δὲ πρόσφορον οὔτε ἁγνεύουσιν, οὔτε ἑορτάζουσιν· τοῖς μὲν, ὅτι διψῇν, τοῖς δὲ, ὅτι δακρύειν ποιεῖ τοὺς προσφερομένους. «Sacerdotes aversantur cepum et cavent, quia haec sola planta, luna decrescente, vigere, et augere solet; et cepe usus neque castimoniam exercentibus commodus est, neque dies 0515B festos celebrantibus; alteris, quia sitim creat; alteris, quia lacrymas elicit» (Plutarch. lib. de Isid. et Osir. pag. 853) . Priorem istam causam ex eodem Plutarcho retulit quidem A. Gellius, sed id sacerdotes Aegyptios de Pelusiotis dixisse asseverat (Gell. lib. XX Noct. Atti. cap. 8) . Nec immerito prorsus jure. Etenim Lucianus hosce Pelusiotas huic ridiculo absurdoque cultui, sicut et alios alteri addictos fuisse tradidit: Μεμφίταις μὲν ὁ βοῦς Θεὸς, Πηλυσιώταις δὲ κρόμμυον, καὶ ἄλλοις ἴβις, ἢ κροκόδειλος, καὶ ἄλλοις κυνοκέφαλος, ἢ αἴλουρος, ἢ πίθηκος. «Memphitis quidem bos Deus est, Pelusiotis vero cepe, jam aliis ciconia, aut crocodilus, aliis cynocephalus, aut feles, aut simia» (Lucian. Dialog. Jupit. Tragoed. pag. 699 et seqq.) . Quocirca Hieronymus: «Impelle, inquit, 0515C si potes, Pelusiotem, ut manducet cepe» (Hieronym. adv. Jovin. pag. 59) .

Alibi vero idem Hieronymus, tam de eodem cepe, quam de crepitu ventris, quem secundo loco auctor noster memorat, sic loquitur: «Pleraque oppida eorum, Aegyptiorum, ex bestiis . . . . . ut taceam de formidoloso, et horribili cepe, et crepitu ventris inflati, quae Pelusiaca religio est» (Idem in cap. XLVI Esai) . Suffragatur Hieronymo Pseudo-Clemens, qui de his, atque aliis, de quibus auctor noster disserit, isthaec fecit verba: «Aegyptiorum alii bovem, qui Apis dicitur, colendum tradidere, alii hircum, alii gattas, nonnulli ibim, quidam serpentem, piscem quoque et cepas, et ventris crepitus, et cloacas, et brutorum animantium membra, et mille aliis subdiderunt 0515D odiosissimis turpitudinibus» (Pseudo-Cle. lib. V Recognit. § 20, pag. 466) . Similia ille alibi memorat, quem si vacat adire poteris (Idem, Hom. 10, pag. 657) . Quid ergo dicendum de Romanis, qui insanos illos ritus, uti diximus, aut non improbabant, aut sectabantur, patienter tamen ferebant illos a poetis derideri?